De Vlaamsche School. Jaargang 6

Levensschetsen van Nederlandsche letterkundigen.
Hendrik Jan Schimmel,

een der meest bekende levende Nederlandsche auteurs, werd den 30 juny 1824 te 's Graveland geboren, waer zyn vader notaris was. De praktische man ontdekte in den knaep met eenige ongerustheid eene groote zucht tot dichten en meende die te moeten tegenwerken. De jonge dichter deelde dus in het lot van meest alle Nederlandsche letterkundigen: hy had reeds van den aenvang met groote hinderpalen, die zyne naeste omgeving hem in den weg legde, te stryden. Verre zy het van ons, dien vader of welke vaders dan ook, daerover hard te vallen. Overbekend toch is het, dat geen auteur in ons beperkte land, op onbekrompen wyze, door genie, studie en vlyt in eigen onderhoud kan voorzien, en nu ligt het niet zoo zeer aen de meerdere of mindere beschaving of kunstzin der opposanten maer veeleer aen het waerachtige besef van de zware eischen der tegenwoordige maetschappy, wanneer zy huiveren voor elke geestesafwyking van datgene wat alleen noodig schynt: materiële welvaert. Wy vinden ook in die tegenkanting meer goed dan kwaed. Eene eerste voorwaerde ter verkryging van een degelyk talent is morele kracht, - waer die bestaet, zal ze te meer geprikkeld worden tot den stryd, naer mate meer batteryen tegen haer worden opgeworpen. Alleen de zich zelven zwak gevoelende delft in zoodanigen stryd het onderspit, en daeraen is niet zoo veel verbeurd. Wie het levendig bewustzyn heeft, niets anders nog te behoeven dan het dagelysch brood en vleesch, by dien moge tydelyke lusteloosheid by wylen de beste krachten verlammen, - inwendig blyft het gloeijen, en, vroeger of later, de vlam moet uitbreken.

In 1844 was de vader reeds aen het gezin ontvallen, en de familie zette zich te Amsterdam neder. Daer toch had een oudere broeder des dichters zich als notaris gevestigd, en zou het voor Hendrik Jan gemakkelyker zyn eene betrekking te vinden dan in het Gooische dorp. Nu volgden vele jaren van beproeving. Met het zelfbewustzyn dat hy voor iedere pligtsbetrachting, hoe prozaïsch die wezen mogt, goed was toegerust, moest hy ondervinden dat men hem voor het mindere onberekend achtte, alleen omdat hy naer het hoogere streefde. Somtyds met eenige hoop gevleid, telkens voor het hoofd gestooten, zal hy dikwyls getwyfeld hebben, of het niet beter geweest ware als hy 's vaders lessen had opgevolgd. Toch vertraegde hy niet. Hy arbeidde met stalen yver, met yzeren wil, en het zou later blyken, dat juist die jaren van zoogenaemd ledigen tyd, het grootste geluk waren, dat hem als auteur kon ten deel vallen. Men gevoele echter wat het zeggen wil, op zoo jeugdigen leeftyd, te midden van het gewoel, de vleijeryen, de verleidingen eener groote stad, zulk een degelyk fundament van studie te leggen, dat de massa monumenten die hy zich in later tyd bouwde, by de vele werkzaemheden die hy toen had verkregen, geheel raedselachtig zoude worden, wanneer niet die grondslagen, die studie in styl en karakterkennis, die wetenschap der historie vooral, immers voor een goed deel, in vorige jaren waren verkregen.

Dat Schimmel overtuigd was, niet anders dan fiksch uitgerust voor het publiek te moeten verschynen, moge daeruit blyken, dat

[p. 179]

er in de eerste jaren van zyn verblyf te Amsterdam niets van hem in druk verscheen, vooral wanneer men daerby zyne byzondere produktiviteit van later in aenmerking neemt. Hy had zich dan ook geen gemakkelyk veld ter bearbeiding gekozen. Hy wilde der schoonheid hare verlorene regten op het tooneel trachten terug te geven. Hy peilde de oorzaken zoowel als de gevolgen van het verval van ons tooneel. De schuld, zoo dikwyls alleen geworpen op den geest der nieuwere schryvers lag dieper. Te lang waren publiek en auteur aen conventionele regels gebonden geweest, te lang had men met het woord eenheid geschermd en die eenheid zelve op de bekrompenste wyze opgevat, te lang hadden schoon rollende dichtregelen ten purperen, maer afgesleten mantel verstrekt van onbestaenbare karakters, onnatuerlyke toestanden; de bekrompen opvatting van nationaliteit en godsdienst bragt het hare by, om wat slechts gezwollen was, voor verheven te doen gelden. Daer werd gezocht naer wat anders, neen, gezocht niet, met gretigheid werd aengegrepen wat door den vreemde werd voorgehouden. Waerheid wilde men, men greep naer de werkelykheid, en het ideale, zonder hetwelk alle schoonheid ondenkbaer is, werd verworpen. De halve goden, zoogenaemde halve goden, waren van het piedestal neêrgestort - men wilde menschen zien; die eisch was billyk, maer men ging verder, ze moesten menschen van gelyke beweging als wy zyn, en toch.... iets byzonders vorderde men, het alledaegsche alleen kon niet boeijen. Wat bleef over dan in plaets van den mensch te idealiseren, de menschelyke trekken te overdryven en dus wangestalten te scheppen, en ziedaer die reeds van afzigtelyke boosheid en ellende op de planken gebragt, die de zenuwen schokte, doch hart en hoofd ledig liet.

Deze toestand van het Nederlandsche tooneel had vooorzeker veel overeenkomst met die van het theater ook in het Buitenland, alleen bestond er dit groote verschil, dat althans elders de wansmakige producten nog dragelyk werden gemaekt door talentvolle tolken, - de Nederlandsche tooneelspeler echter gevoelde zich maer al te zeer te huis in die wereld van platte, ja dikwyls geene werkelykheid. Met Majofski en Westerman waren de laetste tydgenooten van Wattier en Snoek verdwenen, en wat daer voor in de plaets was gekomen mogt nog iets doen hopen voor de toekomst, het was deels bedorven door de uitgediende traditie van een vroegeren tyd, deels door eene onbeschaefde menigte, die slechts in de handen klapte zoo ze, als in een spiegel haer eigen beeld terugzag, want, had de heffe des volks steeds met te veel kracht in onze schouwburgen hare stem verheven, onverdraeglyk werd het sinds het beschaefde publiek zich meer en meer onttrok.

Schimmel liet zich door dat alles niet ontmoedigen, hy vond nog by enkele acteurs talent en smack, hy had behoefte om de scheppingen van zynen geest voor zyne oogen te zien leven, hy had een krachtig bewustzyn van hetgeen het tooneel op het volk zou kunnen werken, en het was den 17 april 1847 dat in den grooten Amsterdamschen schouwburg de opvoering van zyn eerste drama, Twee Tudors, plaets vond. Slechts een klein publiek was opgekomen. De auteur was ook nog alleen by zyne vrienden gunstig bekend. De uitslag was echter niet twyfelachtig, het publiek was opgetogen, en ook letterkundigen van naem erkenden dat de jeugdige auteur veel aenleg had. Wel is waer kon men niet loochenen, dat de karakterschildering nog eenigzins zwak was en een paer van de indrukwekkendste tafereelen wat sterk aen groote voorgangers herinnerden, doch er was gang en gloed in, twee hoofdvereischten voor het drama.

Aengemoedigd door zyn eerste succes werd reeds den 7 december van hetzelfde jaer Joan Wouters te 's Hage in den koninklyken Nederlandschen schouwburg opgevoerd, en wel voor een talryk publiek en met eenen byval, zoo groot als Schimmel nimmer naderhand op het tooneel heeft mogen te beurt vallen. Het is waer, het nationale element bragt daertoe niet weinig by, en het publiek, medegesleept door de fiksch geteekende en belangwekkende situatiën, door de fraei geversificeerde episoden, vergat dat de vrouwenfiguer geheel is mislukt en ook hier maer al te vaek gezwollenheid voor verheffing in de plaets treedt. Toch was er groote vooruitgang te bespeuren. De toestand tusschen Wouters en zyn vader la Cerda, hoewel niet altyd even natuerlyk, geeft aenleiding tot treffende tooneelen, en het geschetste beeld van Willem den Zwyger getuigt van degelyke historiekennis.

Nu was de naem van Schimmel bekend door het gansche land. Joan Wouters werd overal opgevoerd en overal toegejuicht. De Rederykerskamers, die zich, op hare wyze, ook ten doel hadden gesteld om het Tooneel te verbeteren, zochten hem op, en dit gaf aenleiding tot de vervaerdiging van het dramatische tafereel Gondebald, dat door de Amsterdamsche Rederykerskamer Achilles met grooten byval werd gegeven, hoewel het stuk niet in staet is des auteurs roem duerzaem te verhoogen.

Daerop liet hy in den koninklyken Nederlanschen schouwburg weder een drama, Giovanni di Procida, opvoeren. Was de acteur, die de titelrol vervulde, hoe begaefd ook, voor dien zwaren post niet berekend, - ontbrak het der beide actrices voor de zoo krachtig geteekende, doch zoo ligt te sterk geprononceerde vrouwenkarakters, aen fynheid, - dit is zeker dat alleen achting voor den schryver het drama voor een openlyken val behoedde. En toch, nu eerst had de auteur eene aenmerkelyke hoogte bereikt, geen zyner vrogere scheppingen was aen den Procida in innerlyke waerde gelyk, in geen enkel heeft hy de karakters en het gronddenkbeeld zoo conséquent volgehouden.

Oranje en Nederland, eene episode uit het leven van prins Willem III, verscheen kort daerop. Het was niet bestemd om veel van zich te doen spreken, het is van kleinen om vang, het deed echter algemeen genoegen, en is in een fikschen pikanten prozastyl geschreven.

De yverige auteur vertaelde vervolgens Louis XI van Casimir de la Vigne, voor het Amsterdamsche tooneel, waer het stuk fiasco maekte, hetgeen te wyten was voor een groot deel aen het ellendige spel, - voor een ander deel echter ook aen de huichelachtige vrome woorden, Lodewyk in den mond gelegd, die het publiek als profanie in de ooren klonken. Toen echter later dit prachtige drama, een der beste die de fransche school immer heeft voortgebragt, door heeren Rederykers, zonder theatralen toestel of costumen, maer met uitstekend talent werd voorgedragen, toen was het succes zoo volkomen, dat het een jaer daerna, by een bezoek van Z.M. den Koning, als keurstuk der Kamer, moest worden opgevoerd, terwyl het ook nog onlangs, by de voorstelling op het tooneel en gecostumeerd door heeren dilettanten en acteurs, voor een talryk auditorium met byval werd herhaeld.

Had het groote publiek Schimmel tot hiertoe het meest toegejuicht in de envolmaekste produkten, gedeeltelyk lag dit aen de

[p. 180]

laegte, waerop het schouwburg bezoekende volk stond, verwend door zoo vele wangedrochten als het was. Gedeeltelyk echter had de dichter het zich zelven te wyten. Noch zyn Procida, noch zyn Lodewyk XI konden, hoe voortreffelyk ook bewerkt, aen een Nederlandsch publiek voldoen zoo onbekend met de zeden en gewoonten der volken en tyden, waerin het verplaetst wordt. Nog verder ging Schimmel toen hy zelfs den verdrukker van zyn vaderland, Napoleon Bonaparte, tot de hoofdfiguer van een drama verhief. Hy begreep echter zelf dat dit stuk hier niet kon worden opgevoerd. Wel is waer komt Bonaparte daerin slechts als consul en dus niet als tyran voor, doch dergelyke fyne onderscheidingen verwachte men niet van een theaterpubliek. Schimmel dweept in zekeren zin met het beeld van Napoleon, - de gigantesque figuer boeit hem, al ziet hy diens gebreken niet over het hoofd. Byna te gelyker tyd had hy in De gids (1852) eene reeks van historische schetsen geplaetst, die later onder den algemeenen titel van: Generael Bonaparte en zyn tyd zyn uitgegeven. Reeds de schetsen, maer vooral het drama getuigen van groote en degelyke historiestudie, en behooren tot de beste werken des Auteurs. Munt Procida uit door meer gloed en leven, misschien ook door meerdere eenheid van handelen, - in geen der stukken van Schimmel treft men fyner karaktertrekken, meer kernachtigheid van dictie, geestiger wendingen aen, - trouwens de taek die hy zich op de schouders had gelegd om mannen als Bonaparte, Talleyrand, Fouché, Moreau sprekende en handelende in te voeren was uiterste moeijelyk. Rekent men daerby dat de beide vrouwenfiguren met eene fynheid van toets zyn wedergegeven, die men vroeger te vergeefs in zyne dramatische stukken zoeken zoude, dan mag men veilig den Napoleon Bonaparte onder zyne dramatische werken als zyn meesterstuk beschouwen.

Van het drama: Schuld en Boete, dat hy in korten tyd vervaerdigde, en in Amsterdam werd opgevoerd, gewagen wy slechts ter loops. Het had een matig succes, en toch welligt meer dan het verdiende.

Beter voldeed het laetste drama dat van hem ten tooneele werd gevoerd: Juffer Serklaes, dat zyn ontstaen te danken had aen zyn in 1856 uitgekomen roman getiteld: eene Haegsche juffer. Dit is een geestig boek, en de overvloed van dramatische momenten heeft zeker den schryver aenleiding gegeven, om daeruit een tooneelstuk te destilleren. Het is dan ook een vry aerdig drama geworden, dat echter vooral voldeed door het werkelyk geestige spel van mevrouw Engelman, die zeker nimmer eene rol beter heeft opgevat dan de Juffer Serklaes. Blyvende waerde heeft het tooneelstuk niet, en kon het ook moeijelyk hebben.

Buiten deze werken heeft hy nog verscheidene kleine dramatische fragmenten en tafereelen geschreven voor rederykers, waeronder de dichterlyke zamenspraken Francesca di Rimini en Struensee vooral uitmunten door fraeije dictie, en het tafereel in proza, het kind van staet, spelende in de jongelingsjaren van Willem III, boeijend is door fyne karakterteekening en intrigue.

Het laetste stuk mag men beschouwen als den voorlooper van een roman in drie deelen, waeraen Schimmel thans bezig is, genaemd Mary Hollis. De twee deelen die reeds uigekomen zyn, worden hoog geroemd.

Schimmel werd in 1851 redakteur van De gids, en schreef voor dat tydschrift verscheidene recensiën. Zyne geschriften over het Nederlandsche drama, over Conscience, Ledeganck, da Costa, enz. geven blyk van onpartydigheid (al is hy niet van zekere eenzydigheid vry te pleiten), scherpen blik en moed, de dry hoofdvereischten voor eenen beoordeelaer. In 1854 werd hy redakteur van het romantisch tydschrift Nederland, waerin hy debuteerde met een roman, die in vervolgen verscheen, getiteld: De eerste dag eens nieuwen levens, en waervan de stof uit den bevrydingsoorlog tegen Spanje is ontleend. Het degelyke werk zou gewis nog meer hebben voldaen, als het niet eenigzins aen gerektheid leed. In 1858 verscheen in hetzelfde tydschrif: Dry tydvakken, later uitgekomen onder den naem van Twee vrienden, eene novelle uit het hedendaegsche leven, pikant, krachtig en hier en daer zeer waer, doch ook wel eens ontsierd door eene zekere hardheid van oordeelen, die welligt eenigzins zamenhangt met het overigens zoo degelyke karakter van den schryver. Ofschoon Schimmel zich het gelukkigst op geschiedkundig terrein beweegt, heeft hy zich toch meermalen in zyne novelles met succes aen toestanden uit onze maetschappy gewaegd. Vooral Oud en jong en Lijden en stryden, beide het eerst in den Volksalmanak verschenen, alsook Een alledaegsch geval, dat in Nederland uitkwam, getuigen hoezeer hy tot den volkstoon kan afdalen. Slechts somtyds, misschien zelfs een enkele mael in: Een alledaegsch geval, vervalt hy in het platte. - Onder zyne vry talryke losse gedichten, waervan de eerste bundel in 1854, de tweede in 1857 uitkwam, verdienen vooral vermelding: Beatrix, Christus en de volken, Prentjes kyken, Het schip, Napoleon te Fontainebleau, Het leven, Paulus, Jeanne d'Arc, Een zoenoffer, enz.

Schimmel, die sedert october 1849 (toen hy eene betrekking by een handelsligehaem ontving, waervan hy nog niet lang geleden een treffend blyk mogt genieten, hoe zeer men zyne naeuwlettende pligtsbetrachting waerdeert), Schimmel, die buiten zyn letterkundigen arbeid een zeer werkzaem leven leidt, heeft zich reeds eene eereplaets verworven als dichter, dramastist, novellist en kritikus, en dat alles op vyf en dertigjarigen leeftyd! Hoe veel mogen wy nog van hem hopen in de toekomst, zoo God hem den moed en de kracht blyft schenken, waerover hy zich tot nu toe heeft te verheugen gehad. - Hy genoot in april 1860 eene koninklyke onderscheiding in zyne benoeming tot ridder der orde van de Eikenkroon. In het jaerboekje Aurora 1861 zal zyn portret voorkomen.

Amsterdam.