Over eenige verouderde woorden en vormen der Nederduitsche tael.
(Vervolg zie bl. 115, 124 en 140 dezes jaergangs).
IV.
De Engelschen, die zeker niet ryk zyn in verbuigingen, hebben nogtans de magt behouden, dry adverbien te verbuigen. Van here, there, where, maken zy hence, thence, whence, en hither, thither en whither. Van da kunnen de Duitschers dannen vormen, en van wo, wannen; maer voor het woord hier hebben zy geene dergelyke verbuiging. Nog armer hierin dan de Duitschers, moeten wy ons bepalen by de woorden van waer of waer vandaen, van hier of hier vandaen, van daer of daer vandaen. Om de rigting uit te drukken, hebben wy slechts waerheen of waer naer toe enz. Oudtyds, konden wy, even als de Duitschers, wanen en danen aenwenden, zoo als blykt uit de volgende aenhalingen uit Reinaert:
Vers 270 &c.
Binnen desen naesten jare
Sone at hi vleesch, no wilt no tam.
Dat seide die gistren danen quam.
‘Binnen dit naeste jaer, zoo en at hy vleesch, noch wild noch tam. Dat zegde hy die gistren van daer kwam.’
Vers 878 &c.
Hi hadde een vet hoen gevaen,
Bi Lamfroits, an der heiden,
Eer hi danen was versceiden.
‘Hy had een vet hoen gevangen, by Lamfried, aen de heide, eer hy van daer was gescheiden.’
Vers 1195 &c.
Wanen quam uwer herten desen wank?
‘Van waer kwam aen uw hert deze wankelbaerheid?’
Vers 2145 &c.
Alse de coninc dit verhoorde,
Gaf hi Reinaerde felle antwoorde:
Reinaert, wanen quam u die scat?
‘Als de koning dit vernam, gaf hy Reinaerd een fel antwoord: Reinaerd, van waer kwam u die schat?’
Maer die uitdrukkingen zyn verloren. Het is nogtans klaer, dat vandaen er van afstamt. Wanneer wy thans zeggen: Waer komt gy vandaen, hy komt daer vandaen, zegden de ouden korter wanen komt gy? hy komt danen.
Alhoewel de dativus grootendeels uit den vorm der woorden verdwenen is, bestaet hy toch noch in den vorm der reden. Men zegt wel niet meer: ik geef den manne den hoed, ik zend der vrouw den brief, ik leen den kinde het boek; maer men zegt nog: ik geef den man den hoed, ik zend de vrouw den brief, ik leen het kind het boek, waerin de dativus aengeduid wordt door de plaets die hy bekleedt. Van twee woorden, die door een werkwoord geregeerd worden, is het eerste in den derden naemval, met het voorzetsel aen onderbegrepen. Wanneer men de schikking omkeert, heeft de rede eenen verkeerden zin of in 't geheel geenen zin meer: ik geef den hoed den man enz. Om het gezegde klaer te maken, moet in dit geval, het voorzetsel uitgedrukt worden: ik geef den hoed aen den man, aen de vrouw, aen het kind. Nogtans, wanneer de accusativus een persoonlyk voornaemwoord is, verandert de regel, en de accusativus komt voor den dativus: ik geef het hem, zend hem haer. De uitdrukking ik geef hem hem, eenigzins hard en onaengenaem zynde, wordt dikwyls vervangen door ik geef hem denzelven, dat echter, dunkt my, niet minder styf en onaengenaem is. De ouden hadden twee vormen in dit geval. Zy zegden: Hi soudene maken capelaen, in plaets van zoude hem &c. Ende sloechene tusschen hals ende hoofd, voor sloeg hem &c. Maer die vorm is thans niet meer overeenkomstig met den aerd der tael.
Dit zal toereikend zyn om te doen begrypen hoeveel wy aen den ouden vorm verloren hebben en hoe wenschelyk het is, hetgene wy er nog van bezitten, met zorg te bewaren. Laet ons nu overgaen tot eenige andere verliezen die wy ons moeten getroosten.
Om verscheiden dingen, in eene uitspraek, te ontkennen, gebruiken wy het woord noch verdubbeld. Zoo zeggen wy: noch bosch noch boom, noch man noch vrouw. In meest alle andere germanische talen, wordt de eerste noch door een ander woord vervangen. Zoo zegt men, by voorbeeld:
In het duitsch: weder Wald noch Baum, weder Mann noch Weib;
In het engelsch: neither wood nor tree, neither man nor woman;
In het deensch: hverken Skov eller Trae, hverken Mand eller Frue.
Dit konden de ouden ook in het vlaemsch: de eerste ontkenning konde uitgedrukt worden door weder, voorafgegaen door no. Zoo leest men in Reinaert:
Vers 2590 &c.
Ic zegge u ooc gewaerlike,
Dat somwilen es een half jaer,
Dat toten borne comet daer,
No creature, die hevet lijf,
Sonder die ule entie scuvuut,
Die daer nestelen in dat cruut,
Dat daerwaert geerne wilde sijn.
‘Ik zeg u ook waerlyk, dat het somwylen is een half jaer, dat er tot de bron komt noch man noch vrouw, noch creatuer dat leven heeft, behalve de uil en de schavuit (steenuil), die daer nesten in het kruid, of eenig ander vogeltje, dat geerne derwaerts wilde zyn.
Weder werd ook gebruikt zonder no, maer dan was de beteekenis omgekeerd, en meende ‘het eene of het andere,’ utrum, terwyl no weder ‘geen van beide,’ neutrum wilde zeggen; zoo leest men in Melis Stoke's Rymkronyk;
Auteursrechtvrij