|
| |
Over eenige verouderde woorden en vormen der Nederduitsche tael.
(Vervolg, zie bl. 115 en 124 dezes jaergangs.)
III.
‘In den beginne schiep God den hemel en de aerde.’ Dit zyn de woorden waermede het boek Genesis aenvangt. ‘De engel Gabriël wierd gezonden.... tot eene maegd ‘die ondertrouwd was met eenen man.... uyt den huyse Davids.’ Aldus in het Evangelie van sint Lucas, eerste kapittel, 26e en 27e vers. Beide aenhalingen zyn ontleend aen de hollandsche vertaling van den Bybel, die aenzien wordt als een voorbeeld eener zuivere sierlyke spraek. Dergelyke uitdrukkingen vindt men er talryk. Dit bewyst, dat op het einde der vergangen eeuw, de nederduitsche tael den rykdom der verbuigingen nog niet verloren had. Thans zou het, vooral in Noord-Nederland, vreemd voorkomen, indien men het waegde aldus te spreken of te schryven. In den beginne, uit den huize, luiden er vreemd, en het is te vreezen, dat in Zuid-Nederland of België, waer wy nog gedeeltelyk den schat der verbuigingen bezitten, hy insgelyks zal verloren gaen. Welk een jammer zou dit niet wezen! Want, met die vormen, zouden wy eene overvloedige bron van verscheidenheid en zwier verbeuren.
Er is een tyd geweest, wanneer men hier te lande, eenen hevigen twist voerde, over het gebruiken van het geslachtwoord den in den eersten naemval van het enkelvoud, voor naemwoorden van het mannelyk geslacht. Degenen, die voor het behoud van dien vorm ten stryde trokken, beweerden dat hunne tegenstrevers, die in dit geval de verdedigden, zich blootstelden aen de jammerlykste brabbeltael. ‘Indien, riepen zy uit, - en dit was eene hunner byzonderste bewysredens, - indien gy l'invisible uit het fransch moest vertalen, dan zoudt gy, met het artikel de alleen, niet kunnen uitdrukken, of het zake was van eenen man of van eene vrouw. Derhalve, om duidelyk te zyn, is er geen ander middel, dan te zeggen: den onzigtbaren, de onzigtbare.’ Daerin hadden zy ten deele gelyk. Maer zy vergaten, dat in het fransch, waeruit zy wilden vertalen, de zelfde zwarigheid bestaet, en dat zy zelfs in het nederduitsch niet te vermyden is in het meervoudig getal. Eindelyk, het viel hen niet in, dat zy de onduidelykheid konden vermyden, met een naemwoord by het adjectivum te voegen, gelyk de Engelschen altyd doen, alsook de Denen en Zweden, die, spraekkundig gesproken, geen onderscheid maken tusschen de twee geslachten.
Zy, die in den eersten naemval, den door de wilden vervangen, gaven voor, dat dit eene vryheid van vormen te weeg bragt, die onze tael anders niet bezat. ‘Wanneer wy, zoo spraken zy, iemand hooren zeggen: den vader slaet den zoon, dan weten wy niet, wie van beiden de dader is; maer zoo haest men, voor den eersten naemval, de aen- | |
| |
neemt, dan is er geen twyfel meer mogelyk, en men weet dat het de vader is die slaet, en de zoon die geslagen wordt, al stond dan ook de vader in het begin, en den zoon achter aen: Den vader slaet de zoon; arguo...’ Maer hunnen arguo bewees te veel, om iets te bewyzen. De moeder slaet de dochter, de vaders slaen de zonen; wie slaet er hier? Het is diensvolgens uitgemaekt, dat de niet ontbeerlyk is voor het mannelyk geslacht, en dat de aengevoerde reden niet voldoende zouden zyn, om dien vorm in te voeren. Maer hy moest niet ingevoerd worden, hy bestond. Er was niets te doen, dan het voorbeeld der oud vlaemsche schryvers te volgen. Dit deden zy, en daerom waren zy in hun regt.
Dat zy niet verder gingen, daerin hadden zy ongelyk. Den ouden vorm van het lidwoord te doen herleven, dit was zeker eene nuttige onderneming; maer er waren andere vormen, die niet minder verdienden weder in voege te komen, namelyk de naemvallen, die bedreigd waren met eenen spoedigen en volkomen ondergang. Bedreigd met eenen spoedigen ondergang? Zyn de naemvallen dan niet reeds te niet? Heeft de nederduitsche tael de magt nog, hare naemwoorden te verbuigen? Ongetwyfeld; en dit zal ik in korte woorden, by middel van eenige voorbeelden, onwederleggelyk bewyzen.
In den beginne aenzag ik dit ook als eene ongegronde bewering; maer met der tyd en ten gevolge van een aendachtig onderzoek der gesproken tael, ben ik ten huidigen dage overtuigd, dat de meeste tegenwerpingen van geener weerde zyn. Hier te lande vooral, en in der daed, waerheen men zich ook in onze vlaemsche gewesten begeeft, hoort men onder wege ontelbare uitdrukkingen, die van de aengekleefdheid der menigte aen die vormen getuigen. Lieden uit den volksstand, zoo wel als die uit goeden huize, zyn uit der mate geneigd, die aengename wendingen te behouden. Zelfs in het Gebed des Heeren treffen wy ze aen: ‘Uwe wil geschiede op der aerde als in den hemel;... vergeeft ons... gelyk wy vergeven onzen schuldenaren;... verlost ons van den kwade.’ Uit dien hoofde denk ik, dat de poogingen onzer letterkundigen niet vruchteloos zouden blyven, indien zy algemeen medewerkten in hetgene ter nauwer nood door eenigen van hun gewaegd wordt. Na der hand zouden zy daerin menigvuldige navolgers hebben, en aldus zou men welligt beletten, dat eene zoo schoone bron van verscheidenheid uit den lande gebannen worde.
Welnu, zyn al die uitdrukkingen die in scheeve letters staen, geene wezenlyke dativen? Ontsieren zy de spraek? Komen zy vreemd of gedwongen voor? Neen, zeker niet. Dit is dan een bewys, dat men die vormen in sommige gevallen mag gebruiken; waerom zouden wy ze niet altyd mogen aenwenden, gelyk de Romeinen en de Grieken deden, en gelyk de Duitschers nog doen?
Twee aenhalingen uit den Statenbybel betoonen, dat het nederduitsch, op het einde der XVIIIe eeuw nog verbuigingen bezat. Eenige verzen uit Reinaert den Vos zullen doen zien, dat dit in de XIVe eeuw, dit is ten tyde van den grootsten bloei der vlaemsche tael, algemeen was. Deze aenhalingen zullen te zelfder tyd doen zien, welke schoonheid het inachtnemen dezer verbuigingen mededeelde aen onze moedertael. Myn vertoog zal waerschynlyk niet methodisch genoeg voorkomen aen diepgeleerde taelvorschers; maer indien de vernuftige lezer my begrypt, zal ik te vreden zyn. Ik ben niet laetdunkend genoeg, om voor geleerden te willen schryven. Ik ben zelf geen geleerde, ik ben een eenvoudig liefhebber en bewonderaer der tael onzer voorvaderen, en zoude anderen in deze bewondering willen doen deel nemen.
De derde naemval wordt, door den schryver van Reinaert, met of zonder voorzetsels gebruikt. In dit laetste geval vervangt hy den vorm die thans uitgedrukt wordt by middel van het woordeken aen. Zoo zegt hy, in vers 53 en volgende:
Die hem besculdig kent ontsiet,
Also was Reinaerde gesciet;
Ende hier omme scuwedi sconincx hof.
Voor iemand die niet gewoon is aen onze oude tael, is dit moeielyk om te verstaen; eene korte oefening maekt dit gemakkelyk. Nogthans, daer die gewoonte by velen niet te veronderstellen is, zal ik de vertaling op elke aenhaling doen volgen, zoo veel mogelyk den oorspronkelyken vorm behoudende.
‘Die hem (zich) schuldig kent ontziet, (is bevreesd). Alzoo was aen Reinaerd geschied, en hierom schuwde hy 's konings hof.’
Vers 110 &c.
Dor dat gi Reinaerde sijt onhout,
So en es hier jonc no out,
Hine hebbe te wroegene jegen u.
‘Heer koning, door dat gy zyt Reinaerd ongenegen, zoo en is hier noch jong noch oud, hy en heeft (of hy heeft) te wroegen tegen u.’
Vers 316 &c.
Nu ontfarmet miere scade,
Die mi Reinaert heeft gedaen,
Ende minen kinderen die hier staen.
‘Heere koning, door God en door genade, nu ontferm u myner schade, die my Reinaerd heeft gedaen, my en mynen kinderen die hier staen.’
Vers 361 &c.
Doe ic de lettren begon lesen
Dochte mi daer an gescreven wesen,
Allen dieren geboden vrede,
Ende ooc allen vogelen mede.
‘Toen ik de letteren (den brief) begon te lezen, docht my daerin geschreven te wezen, dat gy hadt koninglyk
| |
| |
over al uw ryk, aen alle dieren de vrede geboden, en ook aen alle vogelen.’
Vers 1983 &c.
Vrouwe Hersinde sinen wive
Dat soe stonde bi Reinaerde,
Ende soene nam bi den baerde,
Ende van hem niet ne sciede,
Nor der goed, no dor miede,
No dor nijt, no dor noot,
No dor sorge van der dood.
‘Zyner vrouw, mevrouw Hersinde, beval hy, by haer leven (dit is: op straf van dood), dat zy stonde (moest staen) by Reinaerd, en dat zy hem name (moest nemen) by den baerd, en van hem niet en scheidde, noch door goed, noch door loon, noch door nyd, noch door nood, noch door zorg (vrees) van de dood.’
Benevens den dativus van het eerste vers, zyn er in deze aenhaling nog andere woorden in den zelfden naemval; maer zy worden door voorzetsels beheerscht: bi haren live, bi Reinaerde, bi den baerde, van der dood. De voorzetsels die, in onze oude spraek, gewoonlyk den derden naemval vorderden, zyn by, van, met, uit, buiten, te, tot, op, in, binnen, enz. Eenige verdere uittreksels uit Reinaerd zullen dit bewysen:
Vers 115.
Dats over menich jaer gesciet:
Die worst was mine, al en clagic niet.
Ic hadse bi miere list gewonnen,
Daer ic bi nachte quam geronnen
Omme bejach in enen molen,
Daer ic die worst in hadde gestolen
Eenen slapenden molenman.
‘Het is over menig jaer geschied: de worst was myn, al en klaeg ik niet. Ik had ze by myne list gewonnen, daer ik by nacht kwam geronnen om bejag in eenen molen, daer ik de worst had in gestolen, aen eenen slapenden molenman (maelder.)’
Vers 217 &c.
Sint hoondine van enen bake,
Die vet was en van goeder smake,
Dien gi leit in uwen museel.
‘Sints hoondet gy hem wegens eene bake, (engelsch bacon, spek), die vet was, en van goeden smaek, die gy legdet in uw museel (muil, fransch museau).
Vers 647.
Wildi horen van Lamfreide?
Dat was, eist waer so men mi seide,
Een temmerman van goeden love,
Ene eeke brocht uten woude,
Die hi ontwee klieven soude,
Ende hadde twee weggen daerin geslegen,
Als temmermans nog plegen.
‘Wilt gy hooren van Lamfried? Dat was, is 't waer (indien het waer is) wat men my zegde, een timmerman van goeden roep, en had by zynen hof eenen eik gebragt uit den woude, die hy in twee klieven zoude, en had twee weggen (wiggen, engelsch wedges,) daerin geslagen, als timmermans nog plegen.’
Vers 676 &c.
Bruun peinsde om syn gewin,
Ende liet hem so verdoren,
Dat hi thooft over die oren,
Ende die twee voordere voeten in stac.
Reinaert pogede, dat hi brac.
Die weggen beide, uter eeken.
Die daer te voren ginc so smeken,
Bruun, bleef gevangen in den boom,
‘Bruin peinsde om zyn gewin, en liet zich zoo verdoren (bedriegen, van door, gek; duitsch thor,) dat hy er't hoofd over de ooren, en de twee voordere voeten in stac. Reinaerd poogde, dat hy brak de beide wiggen, uit den eik. Hy, die daer te voren ging zoo vleijen, Bruun, bleef gevangen in den boom.’
In het voorbygaen dient het woord voordere hier opgemerkt. Thans zouden wy zeggen: de voorste voeten. Ten tyde van Reinaerd maekte men een onderscheid tusschen voordere en voorste, welk laetste slechts aengewend werd, wanneer het zake was van meer dan twee voorwerpen. Zoo zegde men: de voorste van het gezelschap en de voordere van beiden. Dit is, met zoo vele andere sierlykheden, uit de nederduitsche tael verdwenen. De Engelschen hebben dit onderscheid behouden. Zy zeggen: there are two boys, the taller is the less learned? He has three sons, the youngest is the cleverest. Daer zyn twee jongens, de grootere (en niet de grootste) is de minder (en niet de minst) geleerd. Hy heeft dry zonen, de jongste is de bekwaemste.
Vers 681.
Nu hevet de neve sinen oom
In boosheden brocht met sulker achte,
Dat hi met liste, no met chrachte,
In geere wys ne can ontgaen,
Ende by den hoofde staet gevaen.
‘Nu heeft de neef zynen oom in boosheden (in ongeluk) gebragt met zulke echtenis, (zoo) dat hy (noch) met list, noch met kracht, in geener wyze en kan ontgaen, en by den hoofde staet gevangen.’
Vers 877.
Nu hoort wat Reinaert heeft gedaen:
Hi hadde een vet hoen gevaen,
Bi Lamfroits, an der heiden,
Eer hi danen was versceiden:
Hi hadt op enen berch gedregen,
Daer het eenlic was genoeg.
‘Nu hoort wat Reinaerd heeft gedaen: hy heeft een vet hoen gevangen, by Lamfried aen de heide, eer hy danen (van daer, duitsch: dannen) is gescheiden: hy had het op eenen berg gedragen, verre uit alle wegen, daer het eenzaem was genoeg.’
Vers 3241.
Reinaert sprac: Vernaemdi iet,
Dat mi de coninc gistren hiet
Voor harde vele hoge liede,
Als ic uten lande sciede,
Dat ic hem een paer lettren screve?
| |
| |
‘Reinaerd sprak: vernaemt gy (er) iets (van), dat my de koning gisteren hiet (gebood, duitsch: heissen), in het byzyn van zeer vele hooge lieden, dat ik hem een paer letteren zou schryven?’
Vers 1031 &c.
Gi sijt wijs, ende wel geleert;
Al side niet groot, nochtan
Hets menich, die met liste can
Dat werken, ende met goeden rade,
Dat hi met crachte niet en dade.
‘Heer Tibert ge zyt wys en wel geleerd; al zyt ge niet groot, nogtans daer is menig een, die met list kan bewerken en met goeden rade, hetgene hy met geweld niet dede.’
Vers 1104.
Beter tyt tote onser vaert.
‘Ik waen, niemand en zag beteren tyd tot onze vaert.’
Vers 1607.
Buten den dorpe, in ene gracht,
Bleef hi liggen al dien nacht.
‘Buiten het dorp, in eene gracht, bleef hy liggen al dien nacht.
Vers 1614.
Doe leiddickene in ene stat,
Daer ic hem dede te verstane,
Dat twee hinnen ende enen hane
In een groot huus, an eere straten
Toen leidde ik hem in eene plaets, daer ik hem deed verstaen dat twee hinnen en een haen in een groot huis, aen eene straet, op eenen haenbalk zaten, regt naby eene valdoor. (Digt by eene valdoor.)’
Vers 2185 &c.
In enen gelate met droeven sinne
‘In een gelaet en met eenen droeven zin, sprak Reinaerd.’
Vers 2269 &c.
Tusschen Hijte ende Ghent
‘Tusschen Hyte en Gent, hielden zy hun parlement, in eene beloken (gesloten, overdekten) nacht.’
Vers 1975 &c.
Dat was de Wulf ende Tibeert
Ende heer Bruun, die hadde geleert
Honich stelen te sinen scaden.
‘Dit was de wolf en Tibert en heer Bruin, die had geleerd honing te stelen te zyner schade.’
Vers 1979 &c.
Hi vermaende nichten ende neven,
Ende alle, die binnen den hove bleven,
Beide geburen ende gaste,
Dat si Reinaerde hilden vaste.
‘Hy vermaende nichten en neven, en allen die binnen den hove bleven, beide geburen en gasten (dit is: zoo wel geburen als gasten; engelsch: both neighbours and guests) dat zy Reinaerd hielden vast (dit is: moesten vast houden.)’
Uit de bovenstaende voorbeelden, en ontelbare andere, die hier konden aengehaeld worden, blykt, dat de verbuigingen niet alleen eigen zyn aen onze tael, maer er ook bevalligheid en ongedwongenheid aen mededeelen.
Reinaert den vos aennemende als bron van paradigmen, kan men de verbuiging der vlaemsche naemwoorden daerstellen als volgt:
Mannelyk geslacht.
|
| Eerste naemval: |
De droeve zin, |
| Tweede naemval: |
Des droeven zinnes, |
| Derde naemval: |
Den droeven zinne, |
| Vierde naemval: |
Den droeven zin. |
Vrouwelyk geslacht.
|
|
I. |
| 1. |
De belokene nacht, |
| 2. |
Der belokene nacht, |
| 3. |
Der belokene nacht, |
| 4. |
De belokene nacht. |
|
II. |
| 1. |
De warme zonne, |
| 2. |
Der warme zonnen, |
| 3. |
Der warme zonnen, |
| 4. |
De warme zonne. |
Onzydig geslacht.
|
| 1. |
Het kleine kind, |
| 2. |
Des kleinen kindes, |
| 3. |
Den kleinen kinde, |
| 4. |
Het kleine kind. |
De tweede naemval van het vrouwelyk geslacht, uitgaende in en, komt thans vreemd voor; doch wordt hy nog dagelyks gebruikt. Vrouwenkleed, voor kleed eener vrouw; maegdenbeeld voor beeld eener maegd; zonnenondergang, voor ondergang der zon. Zyn dit geene echte genitiven?
In het meervoud, is de verbuiging voor de dry geslachten de zelfde:
|
MANNELYK. |
VROUWELYK. |
ONZYDIG. |
| 1. |
De droeve zinnen, |
De belokene nachten, |
De kleine kinderen, |
| 2. |
Der droeve zinnen, |
Der belokene nachten, |
Der kleine kinderen, |
| 3. |
Den droeven zinnen, |
Den belokenen nachten, |
Den kleinen kinderen, |
| 4. |
De droeve zinnen. |
De belokene nachten. |
De kleine kinderen. |
Het is onbetwistbaer, dat deze verbuigingen eene ryke bron waren, waer de schryver met nut konde aen putten, om den vorm zyner schriften, door de verscheidenheid der wendingen, meer bevalligheid te geven. Zy bragten een middel by, om des te gemakkelyker de eentoonigheid te vermyden.
(Wordt voortgezet).
L. Vleeschouwer.
|
|
Auteursrechtvrij