De Vlaamsche School. Jaargang 4

Een woord over de vrye gemeenten.

In het begin der middeleeuwen bestonden er in ons land, stoffelyk gesproken, maer twee volksklassen; te weten: de keizers of koningen met hunne hovelingen en het eigentlyke volk, of eene al- en eene niets bezittende volksklasse.

De eerste was alles, de tweede was niets.

De Romeinen waren uit ons vaderland verdreven, maer sommige hunner instellingen bestonden er nog, zoo als hunne maetschappy-inrichting: het slavendom bevlekte en verlaegde hier ook het menschdom. De Germanen hadden, wel is waer, ook lyfeigenen en laten, maer deze zyn geenszins met den roomschen slaef gelyk te stellen; want de germaensche onvryen bezaten altyd de persoonlyke vryheid, die de grootste ontbeering der slaven was. De germaensche laet of lyfeigene kon geene grondeigendommen bezitten; hy bebouwde den grond zyns heeren en was dezen of een aendeel deszelfs vruchten of een geld schuldig: hy was dus een schatplichtige, en verbeelde den overwonnene van grondgoederen, maer geenszins van vryheid beroofd.

De Kerk toonde zich de eerste beschermster der slaven; zy wilde de slaverny wegruimen; maer dit was in eenen volstrekten zin onmogelyk en hierom moest zy zich te vrede houden, met voor zoo veel het in hare macht was, het slavendom tegen de lyfeigen- of laetschap te verwisselen. Hierin zelfs was haer poogen nog eenigzins ongelukkig, want er waren nog altyd slaven tot aen, en tot na de kruistochten en het is de opkomst der gemeenten die, in de XII^e en XIII^e eeuwen, aen de slaverny een einde stelde.

Aen de persoonlyke vryheid was het recht van bezitten verbonden. De bezitting bestond voor den gevryde in het volle genot van de vruchten zyns arbeids of van den loon zyns werks, en daer hy dezen van de bezittende klasse bekomen moest, sloeg hy zich rond de kasteelen en abtdyen nêer. Hier was hy toch nog niet volkomen vry; want de heeren dwongen hem, indien hy loon ontving een geld te betalen, of indien hy hunne landouwen beploegde, hun een deel der vruchten, die hy uit den grond trok af te staen. Vandaer onderscheidt men wêer verschillende soorten van vrye werkers. Zy die een geld betaelden noemde men lieden der gelde ook lieden der gilde, welke laetste naem naderhand aen de geld betalende persoonen gegeven wierd,

[p. 187]

en nog later zooveel als gemeente beteekende; anderen moesten de helft van de vruchten die hunne akkers voortbrachten hunnen heere afstaen, dit waren de helftwinnenden, waervan Tacitus gewaegt, en welke de Lex Allemanorum door servi dimidium sibi et dimidium in dominico arrativum reddant aenduidt.

Nochtans nevens de roomsche maetschappy leefde er op de Nederlandsche zeekusten nog een volk van echt germaensche keerels, overblyfsels dier Morienen en Menapiers door Cesar ongedempt. Men noemde ze de Flamings.

Hun bestuer was eene gilde of minne, wier leden op al de kusten der Noord- en Oostzee verspreid waren. Zy behielden in hun midden de kern dier germaensche vryheidsliefde, welke den grootsten der weerelddwingeren, negen jaren in het harnas hield. Zy weêrstonden ook het langst den poogingen der kristene zendelingen, die hunne voorvaderlyke zeden hervormen wilden. Hunne heidensche godsdienstplechtigheden wierden door de conciliën gedoemd en hunne verbindtenissen en gildevergaderingen door Karel-den-Groote en door menige zyner opvolgers verboden. Niettegenstaende bleven zy altoos bestaen, en er was weinig toegevendheid van wege de vorsten noodig om by al de Nederduitschers de oude instellingen te doen herleven, om gilden te doen bloeiën, en om deze naderhand die machtige gemeenten te doen worden, wier invloed zich door gansch Europa heeft doen voelen.

Zoolang de grooten aen 's vorsten hof leefden, waren zy zyne onderdanige en ootmoedige dienaers, maer sedert dat zy het koninklyk gezag ondermynd hadden, en in hunne leenen of heerlykheden verbleven, bestond deze eendracht tusschen den vorst en zyne edelen niet meer; ja, zy leefden soms in openbaren twist en de vorst hoefde zyne leenheeren te duchten. De macht dezer laetsten bestond in het getal slaven, lyfeigenen of laten, die rond hunne woonen vergaderd leefden en welke zy des noods de wapenen deden opnemen. De feodale sloten waren toch altyd geene voorspoedsbronnen voor de werkers en het gebeurde niet zelden, dat deze hunne onrechtveerdige en wreede heeren verlieten om er elders machtiger en menschlievender te zoeken. De machtigste heeren schynen verkozen geweest te zyn en het was naer hunne steden en vlekken dat de werkers hêen trokken. Onze graven van Vlaenderen en onze hertogen van Braband, die met koninklyk gezag in hunne heerlykheden leefden, hadden dezen toestand niet gemaekt; maer zoo haest zy den loop der dingen hadden bemerkt, zochten zy eenen middel om er voordeel uit te trekken. Te Gent was het volk, dat het beluik des kloosters door St-Amandus gesticht, bewoonde, van den heuvel afgedaeld, en het had zich in de weilanden tusschen de Schelde, de Leije en den Ottogracht nedergezet. Daer vormde het eene minne en de haven, welke er gegraven wierd, is het middenpunt eener bloeiënde stad geworden. De nabyheid der twee stroomen bevoordeeligde de uitbreiding hares koophandels. Om de bevolking te vergrooten, liet graef Baudewyn in 1202 aen al degenen, die binnen de vier poorten der jonge stad woonen kwamen, toe er grondeigendommen te koopen. Door dezen middel groeide de bevolking er buitengewoon aen.

Des te grooter de steden wierden, des te meer werkers zy ook naer zich lokten, omdat deze daer beter hunne rechten verdedigen konden. De algemeene belgische landverhuizing der XII^e, en de oorlogen, welke in deze en in de volgende eeuw gedurig tusschen de heeren ontstonden, maekten het bestaen van kunsten en ambachten ten platten lande byna onmogelyk. Zy verhuisden naer de steden, wier bevolking grooter was en welke hun dus meer uitweg voor hunnen handel verschaften.

De opperleenheer ondersteunde en bevoordeeligde de gemeente, gelyk hy de wegloopingen bevoordeeligd had, want hy zag er eenen machtigen bondgenoot in, wanneer hy voortaen tegen zyne leenheeren of tegen den vreemde zou te kampen hebben. Hy was het opperhoofd der gemeente, hy kon ze wapenen, hy had dus een machtig leger by der hand. Het was immers over de pieken der fransche burgery, dat de leenheerschap des duitschen keizerryks zich te Bouvines in 1214 den hals brak.

De leenheeren waren verre van het gedrag der vorsten en der werkers ongewroken te willen laten, integendeel zy zonden hunne lieden uit om die der gemeenten te hinderen; maer de gilden vereenigden zich om aen de vervolgingen der roovers uit de kasteelen een einde te stellen. Dit blykt ten klaerste uit de keuren van West-Kapel en Beverwijck, die inhouden: ‘So wat Poorter, de gemeente niet en wilde helpen omme de buitenliede te bedwinghen; dat sy tegens de stede recht niet en doen, die sal heer Wolphert gelden een pond en de stede een jaer lanck verbeuren.’

De gemeenten waren dus een echt germaensch element, zy vloeiden uit dry bronnen voort; 1^o uit den germaenschen vryheidsgeest, 2^o uit de vereeniging der werkers om de vruchten hunnes arbeids te bewaren, 3^o uit de staetkundige ondersteuning, die de vorst den werkers gaf.

In den beginne vormde de gemeente eene samenscholing van allerlei volk, dat verscheidene gilden, elk met onderscheiden recht uitmaekte. De samenstemming dezer byeengebrachte volksmenigte was natuerlyk van korten duer. De gilden oorloogden welhaest met elkaer, maer de vorsten trachtten aenstonds op de best mogelyke wyze tusschen al de gilden der gemeenten eene samenneiging of eendracht te bekomen, met den openbaren geest op een gemeen doel te vestigen, en met dit doel, het welk vryheid van werk en handel was, door allen te doen schatten en liefhebben.

[p. 188]

De vorsten vervingen al de afzonderlyke voorrechten en vryheden door algemeene, die de verplichtingen der burgers tot den vorst, tot de gemeente en tot elkander regelden. Deze algemeene grondwetten wierden keuren geheeten. De vryheden van elkeen wierden er door vergroot, elke stad wou welhaest eene keure bezitten, en sommige vorsten hebben er verkocht.

Na verloop van jaren was de gemeente eene ontzaggelyke macht en het byzonderste maetschappelyk bestanddeel geworden. Zy wierd de burgery geheeten, en nam tusschen den adel en het eigentlyke volk plaets. Werk en handel of ruiling hadden haer aengebracht, hetgeen eertyds de macht van kasteel en klooster uitmaekte; zy was ryk geworden en had daerenboven nog het getal ten haren voordeele. Maer ofschoon de burger persoonlyk vry, ryk en machtig was; ofschoon hy al wat hem wederstand bood verbryzelen kon: bezat hy niet een staetkundig recht. Hy was nog altyd door de edelen overheerscht; rond de kasteelen en abtdyen heerschten de heeren; in de steden, binnen de gemeenten, heerschten de sticht-geslachten. Deze laetsten waren misschien de stichters der steden; misschien vermogende familiën, welke in de steden grondeigendommen bezaten en de eerste werkers er naertoe gelokt, hun arbeid en huisvesting verschaft hadden; misschien waren het edelen, die den vorsten groote diensten bewezen en van hen het gezag over de stad gekregen hadden; misschien waren het de eerste ryk gewordene werkers, die zich boven de andere hadden verheven en zich het recht van besturen uitsluitend aengematigd hadden. Hoe zy er gekomen waren is niet heel klaer; maer dat zy er waren, en dat zy alleen er besturen konden, is vast. Wy willen niet zeggen, dat deze geslachten in alle gemeenten lang alleen geheerscht hebben; dat er misschien geene zyn waer zy nooit bestonden; wy zeggen enkel, dat zy in sommige gemeenten hebben bestaen, en dat hunne alleenheersching, gelyk aen die der kasteelen, er in het midden der XIV^e eeuw immer voortduerde.

Maer zoohaest de burger van zyne staetkundige gelykstelling met den adel begon te spreken, scheidde deze zich in de gemeenten van de burgery af; tusschen beide bleef niets bestaen dan verachting, en alhoewel de burger aenhoudend zyne staetkundige gelykstelling met die der geslachten bleef vragen, bekwam hy niets. De geslachten bestuerden en wilden uitsluitend alleen blyven besturen. Waren zy vooruitzichtiger geweest, zy hadden beseft, dat het hen onmogelyk was de gemeente langer van staetkundige rechten beroofd te laten; dat de gemeente een reus geworden was, die hen alle oogenblikken kon verpletten, en wiens ontvoogdingstyd toch kortelings opdagen moest. Hadden zy het bestuer der gemeente met de burgery willen deelen, er ware geen geweld gepleegd geworden. De gemeente, van haren kant, deed haren oorsprong niet miskennen; zy veroverde haer recht, haer zware arm heeft hare vyanden neêrgeslagen; zy heeft op de bebloede zetels der geslachten plaets genomen.

Het overwicht der gemeente in de maetschappy veranderde ook de overheerschende gedachten des tyds. Van het begin der middeleeuwen tot aen den bloei der gemeenten was de adel alvermogend: zyn streven was het streven der weereld. Hy zocht het vermakelyke, het aengename, het wondere, doch zonder daerom het nuttige gansch te verachten. De tyd zyner overheersching was de riddertyd, de tyd der minnestreelen, der vinders. De burger, integendeel, zocht voedsel voor zyn verstand, hy verachtte het ridderlyke, het wondere en zocht alleen hetgeen hem nuttig was om zyne fortuin te vergrooten: de tyd waerin hy overheerscht is een tyd van vooruitgang. Maerlant werd, door zyne schriften, de onderwyzer, de opvoeder des burgers; hy ook veracht het wondere en leert het nuttige; hy mag als de volmaker des burgergeestes aenzien worden; doch Artevelde was het, die het vaendel des stoffelyken nuts ten hoogste verhief.

Vlaenderen en Luik gingen in de uitbreiding van het burgerrecht vooruit en Braband volgde. Gwyde van Dampierre was reeds een keurenverkooper, en Artevelde verbond de vlaemsche gemeenten met Edward, koning van Engeland. Te Luik was in het begin der XIV^e eeuw de twist der Waroux en der Awans of der edelen tegen het volk ontstaen, dewelke in 1344 met de oprechting van het berucht gerechtshof der XXII eindigde. Brabands hertogen hadden meestal getracht volk en leenheeren te bevredigen. Hendrik I gaf keuren; Hendrik II schafte het recht der doode hand af. Onder Jan II stond byna geheel Braband tegen den adel op; om alle onheilen te voorkomen stelde de hertog de Cortenbergsche vergadering in, die voor den oogenblik iedereen bevredigde. Jan III gaf den Brabanderen den Walschen Charter. Door deze bescherming hadden de inwooners van Brabands groote steden minder rechten dan die van Vlaenderen en Luik; ook de instellingen der Vlaemsche en Brabandsche gemeenten waren verschillend. Nochtans heeft de burger in Braband ook zyn recht veroverd en hy die hiertoe het meest bygedragen heeft is Coutherele, meiër van Loven geweest⁽¹⁾.

H. van Walrave.

(1) Schryver zal welhaest eene verdediging van Coutherele, tegen den historischen laster, welke op dezen persoon weegt, in het licht zenden.