De Vlaamsche School. Jaargang 4

Levensschets van Bartholomaeus van Raephorst.
(2^e uitgave.)

De lezer die de geschiedenis der Antwerpsche Kunstschool doorbladert, is eenigzins in zyne verwachting te leur gesteld, by het beschouwen der groote leemten welke hy in onze jaerboeken der XIV^e en XV^e eeuw ontwaert; het schynt dat deze schriften plotselings met Quinten Massys aenvang nemen; dat vóór het tydstip dezes grooten meesters, onze stadgenooten weinig of geene begrippen over het schoone bezaten.

Zulke gedachten zyn ongegrond. Even als Brugge, Doornik en Gent, kan Antwerpen van zeer vroege tyden eene reeks van meesters toonen die de kunst in hare wallen op eene weerdige wyze hebben vertegenwoordigd. De stad die reeds in de XIV^e eeuw, werken als de O.L.V. Kerk aenlegde, en honderd jaren nadien, een bouwkundige als Peeter Appelmans voortbracht, mag voorzeker tusschen de mildbedeelde onzes vaderlands worden gerekend.

De man wiens leven wy in korte woorden gaen afschetsen, is een diergenen welke in de XV^e eeuw, oneindig tot den roem onzer school hebben bygedragen. Hy was een der eerste beeldhouwers zyns tyds, en alhoewel er, by onze wete, geen zyner kunstwerken tot ons zy gekomen, denken wy nochtans niet, dat zyn eens zoo groote name hierom voor de nakomelingschap moet verloren gaen⁽¹⁾.

Bartholomaeus van Raephorst werd in het begin der XV^e eeuw geboren. Zyne ouders zyn ons onbekend⁽²⁾; zyn naem schynt echter aen te duiden dat hy toebehoort aen een geslacht dat sedert eeuwen eenen hoogen rang⁽³⁾ in de Nederlanden bekleedde.

(1) Wy voeden de hoop dat deze levensschets de aendacht op Bartholomaeus van Raephorst moge roepen, en de nog bestaende voortbrengselen dezes meesters doe ontdekken. Inderdaed, koevele kunstenaren, wier namen zelfs men over jaren niet meer kende, hebben thans hunnen vorigen roem terug bekomen? Zou de hergeboorte of de beeldstormery de werken van Raephorst zoo druk getreden hebben, dat er van dezen meester niets meer overblyft?

(2) Ten jare 1434, deed zekere Bartholomaeus van Raephorst, zynen eed als burger, te Antwerpen. Of hy tot het geslacht onzes beeldhouwers behoort, is tot nu toe niet gebleken.

(3) Aen deze adelyke familie hoorde toe Bartholomaeus van Raephorst, de ridder, die te gelyker tyd als Bartholomaeus van Raephorst, de beeldhouwer, de stad Antwerpen bewoonde, en dien wy, by gebrek aen oorkonden, in de eerste uitgave dezer levensschets, met dezen laetsten hebben verward.
Ridder Bartholomaeus van Raephorst was zoon van Adriaen, heer van Oudshoorn en Aerlanderveen. Zyne moeder, Agnes van Nievelt, was, even als haer gemael, afkomstig van een der doorluchtigste geslachten van Holland.
Hy trad in den echt met vrouwe Machleld Pots^(*) dochter van den beroemden Peeter Pot, stichter van het St-Salvators klooster, te Antwerpen, en weduwe van den ridder Arnoldus van de Werve, amman dier stad.
Deze vrouwe werd om hare deugden hooggeschat. Men leze den lof, welke de geleerde Antonius Sanderus van haer in zyne Chorographia sacra Brabantiae maekt: ‘Filia unica Petri Pot fundatoris hujus Monasterii fuit sanguine, morum honestate ac virtutum gloria insignis, honestissima matrona, Domina Mathildis Pot primo connubio juncta Prae-Nobili ac Illustri Viro Arnoldo vande Werve Equiti Aurato Ammanno Civitatis Antverpiensis ex Nicolao et Catharina de Wilre filio, Toparcha de Hoovorst, quod a Joanne Duce Burgundiae in feudum acceperat, cui et a consiliis ex ordine Equestrium fuit.... Deinde Domina Mathildis Pot pro 2. marito sibi assumpsit spectabilem ac nobilissimum virum Bartholomaeum van Raephorst Equitem Auratum, de Patria ac Duce Brabantiae et Burgundiae meritissimum’ (T. 1, p. 512).
Machteld Pots die ten jare 1482 het tydelyke met het eeuwige verwisselde, werd met grooten luister, door den Prior Jacobus van Borsselen in St-Salvators klooster, by hare ouders begraven: ‘Anno M.CCCC.LXXXII Venerabilis ac Insignis Matrona, Domina Mathildis Pot filia unica Petri Potzii fundatoris, felici prius connubio juncta Praenobili Domino Arnoldo vande Werve Equiti; dein Excellentissimo Viro Bartholomaeo Raephorst, quae diuturna tabe exhausta, in corpore miseriam, in anima patientiam sustinens, pene per annum lecto affixa, placide obdormivit in Domino, 26 julii die S. Annae Matris B. Mariae Virginis, quam speciali semper devotione et affectu colebat. Haec solemni pompa a Reverendo Admodum Domino Jacobo de Borsalia inhumatur ac terrae mandatur 1 augusti juxta pia ossa suorum Parentum in artificiosissima tumba quae stabat in cripta infra summum altare, quam summis expensis fieri curarunt pientissimi fundatores.’ Sanderus op. cit. p. 536.
Voegen wy by deze inlichtingen dat ridder Bartholomaeus van Raephorst in 1470 de Reinderstraet bewoonde. Hy werd in gemeld jaer, gezamentlyk met Waelrant Drake, en Hendrik vande Werve aengesteld als uitvoerders van het testament van vrouwe Maria van Domborch, echtgenoote van Nicolaes van Wissenkerke.

(*) Men neme hier den uitgang van den familienaem Pot, in aendacht. Oudtyds, en dat was een algemeen gebruik, zette men de namen der vrouwen in den genitief wanneer de voorlaetste letter een klinker was; wanneer twee medeklinkers het woord eindigden, voegde men er den uitgang inne by; Pot, maekte dus in het vrouwelyk Pots; Terrebroot, Terrebroots; Sprongh, Spronghinne, enz.

[p. 92]

De XV^e eeuw was voor Antwerpen een belangryk tydstip. Deze stad was alsdan, even zoo als nu, eene der voornaemste voedsters der vlaemsche kunst. Sedert onheugelyke tyden bestond hier de St-Lucasgilde, en deze vereeniging van het puik der nederlandsche kunstenaren had niet weinig bygebracht, om den smaek des volks te verfynen, en zynen tot dan ruwen geest voor het schoone vatbaer te maken. Daerby de voorspoedige, alhoewel vryheidskrenkende regering der hertogen van Burgondië, en de gedurige aengroeijing onzes handels, hadden in deze gemeente eenen rykdom, een welzyn doen ontstaen, welk noodzakelyk den voordeeligsten invloed op de kunst moest uitoefenen.

Het was aen dezen algemeenen kunstdrift, welke het Antwerpsch volk begeesterde, dat de jeugdige Raephorst voedsel voor zyne ziele kwam zoeken; het was de St-Lucasgilde die voor hem den tempel van het schoone moest ontsluiten, ja, hem tot den rang van kunstenaer verheffen.

Onbekend is de meester, dien Raephorst tot leider zyner eerste stappen in de moeijelyke bane der kunst verkoor; doch indien men den meester volgens den leerling mag beoordeelen, moet hy een voortreffelyk beeldhouwer geweest zyn. Zulks kunnen wy met des te meer zekerheid onderstellen daer wy den hoogen rang der familie Raephorst kennen, en dees geslacht, wien het aen geene geldmiddelen ontbrak, buiten twyfel den jongen Bartholomaeus aen eenen man van groote kennissen zal hebben toevertrouwd⁽¹⁾.

Doch ofschoon wy den naem des leeraers niet hebben mogen ontdekken, zoo kennen wy toch het jaer, waerop de jeugdige Bartholomaeus, in de St-Lucasgilde als meester werd ontvangen en als ware beeldhouwer zich dorst vertoonen. De Liggere, dit kostbaer boek, dat al de namen der Antwerpsche kunstenaren behelst, heeft gelukkiglyk ons dit merkweerdig tydstip bewaerd:

Int jaer ans Heeren m.cccc ende lv waren Regerders van Sint Lucas, Lucas Codden en Johs Bogaert. Dat sijn de vrijmesters die sij ontfangen hebben
Jan Codden
Bertolomeus Rapost
Adriaen de Vroye
Jan van Malle.

Korts na zyne aenneming in de St-Lucasgilde, welke voorzeker een der byzonderste feiten zyns levens uitmaekt, ging van Raephorst huwelyk aen met Elisabeth Van der Beke, behoorende aen eene familie die sedert jaren te Antwerpen was gevestigd. By deze vrouwe, won hy eene dochter, Jacoba genaemd, die, later, als nonne in het Faconsklooster te Antwerpen trad.

Eenigen tyd na zyn huwelyk, begaf onze beeldhouwer zich naer Brussel, waer hy buiten twyfel voor werken van aenbelang was geroepen⁽¹⁾. Eventwel, zyn verblyf in deze stad, moet van korten duer geweest zyn, wantten jare 1468, vinden wy hem te Brugge, waer men ter gelegenheid des kapittels van het Gulden Vlies en des huwelyks van Karel-den-Stoute, hertog van Burgondië met Magarita, zuster van Edward IV, koning van Engeland, schitterende feesten bereidde, tot welker versiering men de voornaemste kunstenaren des lands uitgenoodigd had⁽²⁾.

‘Den 2ⁿ july 1468, zegt de heer Kervyn de Lettenhove, in zyne schoone geschiedenis van Vlaenderen⁽³⁾, landde Margarita van Yorck te Damme, waer zy den volgenden dag, den hertog Karel in de wooning van den baljuw Eustachius Wydts, huwde, in tegenwoordigheid der aertsbisschoppen van Yorck en Trier, der bisschoppen van Salisbury, van Luik, van Metz, van Utrecht, van Doornik, van Kameryk, van Sarepta en van Terouane. Toen de jonge hertoginne den woon van Eustachius Wydts verliet, begaf zy zich naer Brugge. Zy droeg een lang wit kleed, dat aen de keel, door een breed goeden snoer gesloten werd, en had eene schitterende kroone op het hoofd. Elf honderd peerden volgden hare met madelieven, en met liefdesluijers opgesmukte draegkoets, wanneer zy langs de H. Kruispoort hare intrede deed in de stad, welke men ter dier gelegenheid versierd had met praelbogen en stellagiën, waerop

(1) Wellicht was deze meester, Daniël de beeldsnyder, een kunstenaer wiens naem in 1454, naest diegene der herinrichters van St-Lucasgilde wordt vermeld.

(1) Comte de Laborde. Les Ducs de Bourgogne. Études sur les lettres les arts et l'industrie pendant le XV^e siècle, etc. T. I, p. 572. ‘Raporst (Berthelemy van), sculpteur de Bruxelles; il travaille en 1468 aux entremets de Bruges.’ p. LXXIX.

(2) Namentlyk: Jacques Daret, Philippot Truffin, Adenet le Doulx van Doornik, enz. Zie onzen Luister St. Lucas-gilde, bl. 28.

(3) T. 5, b 136.

[p. 93]

zinnebeelden aen den bybel ontleend, voorgesteld waren. Hier was het de geschiedenis van Adam en Eva, dáer eenige verzen uit het Hooglied van Salomon. Duiven vlogen rondom Margarita, terwyl jonge maegdekens, haer het hoofd met roozenblaren bestrooiden. De hertog en de hertoginne woonden een steekspel op de markt by, welke ten allen kanten was afgesloten. By de Halle, zag men eenen gouden boon en eenen reus, dien een dwerg leidde⁽¹⁾. De koninginne van het eiland Onbekend kondigde aen dat zy dengenen wel zou beloonen, die haer uit den handen van den Bastaerd van Burgondië kon redden; deze heer die zich den titel van ridder van den Gulden boom toeëigende, had, zoo hy zegde, dees feest ingericht, volgens een visioen hem door de goddine Venus zelve gezonden.’

‘Wanneer eenige speren gebroken waren, werd er een prachtig noenmael in het paleis van den hertog opgediend. Niets overtrof ooit den rykdom welke alsdan daer ten toon werd gespreid, en verscheidene tusschengerechten deden er der vreugd herinneren, waermede het volk Karels huwelyk met eene engelsche vorstinne had begroet.’

Van Raephorst had niet weinig door zyn talent deze feesten opgeluisterd en het is dus niet te verwonderen dat hy in de rekeningen aen het hoofd der beeldhouweren gemeld wordt, eene eer, welke hem met den toenmaels beroemden schilder Jacobus Daret van Doornik te gelyk staet⁽²⁾.

Na deze plechtigheden te hebben bygewoond, welke oneindig ter verbreiding zyner faem bybrachten, keerde van Raephorst weder naer Anrwerpen, waer hy de algemeene achting genoot, en in het plegen der christene deugden, de reinste vreugde vond. In deze stad leefde hy vreedzaem voort tot in 1484, wanneer hy by het verval kachten gevoelde, dat weldra het oogenblik zou naken, waerop hy het tydelyke met het eeuwige zou verwisselen. Onze kunstenaer overleed op 20 february 1485 (nieuwen styl), en verkoos zyne rustplaets in het Faconsklooster; zyne grafstede welke tot den jare 1782 bestond en ten gevolge der hervormingen van Jozef II, werd vernietigd, droeg het volgende opschrift:

Hier leet begraven
Bertelmees van Raephorst beltsnier
sterf anno lxxxiiij
xx daghe in februario.

Bartholomaeus Van Raephorst had sedert lang aen zyn laetste uer gedacht. By testament, gedagteekend van 24 mei 1484, en by codicille van 3 december daerop volgende, beschikte hy over zyne roerende en onroerende goederen. Uit deze stukken welke ter algemeene archiven te Brussel berusten en door onzen vriend den heer A. Pinchart werden bekend gemaekt, blykt vooreerst dat de kunstenaer de Predikheerenstraet te Antwerpen bewoonde. Door zyn testament liet van Raephorst zyne roerende en onroerende goederen aen de arme maegden die in den echt wilden treden of zich aen den dienst des Heeren toewyden; hy schonk ook een legaet aen zyn doopkind Barbara, dochter van Jan Van der Beke; even als aen den broeder zyner echtgenoote Hendrik Van der Beke, en Elisabeth, de echtgenoote dezes laetsten. Als uitvoerders van zyn laetsten wil, werden aengesteld Jan Marscalc en Jan Van der Beke, die beide een ambacht uitoefenden.

Door zyn codicille eventwel, wederriep van Raephorst de gift zyner goederen, en herkende voor zyne erfgename,

(1) Het is waerschynlyk van dezen boom dat de rekeningen van den hertog het volgende melden: ‘Item fu faite en la court ung grant arbre doré, sur lequel avait un pellican doré gettant ypocras par le bec enmy ladicte court.’ Ann. de la Soc. d'émul. de Bruges. T. III, 2^e Série, p. 148.

(2) Over deze schilders hebben wy in den Luister der St-Lucasgilde gehandeld. Hier volgen de uittreksels uit het rekenboek van hertog Karel, welk thans op de algemeene archiven des koningryks te Brussel berust: ‘Comptes de Fastre Hollet, touchant les ouvrages fais en l'ostel de Monseigneur le duc de Bourgoigne en sa ville de Bruges pour y tenir sa feste de sa Thoison d'or et la solempnité de ses noepces, aussi de plusieurs entremetz de paintures et aultres pour servir aux banquets d'icelles en l'an 1468.
S'ensievent les paiemens fais par ledit Fastret, tant aux maistres paintres, tailleurs d'ymaiges, charpentiers, escrigniers et autres ouvriers estrangiers qu'on a envoié quérir par l'ordonnance de mondit seigneur et fait venir de pluisieurs villes audit lieu de Bruges pour ouvrer et faire lesdits entremetz, tant pour leur salaires et journées commençans le XXVIII^e. jour de mars derrain passé et finissant ce XVI^e d'avril ensuivant en l'an mil CCCCLXVII avant Pasques, qu'ils ont fait par l'adviz et ordonnance de monseigneur le comte de Charny, de messire Michault de Chaugy, seigneur de Chisse, de messire Olivier seigneur de la Marche, de Jacques de Villers, de Jehan de Salins et des paintres de mondit seigneur, dont le taux de leurs salaires et journées avec celui de leur venue, a esté fait en la présence desdits messire Michault, messire Olivier, Jehan de Salins et des paintres de monseigneur, par les doyen et jurez d'icelui mestier en la dicte ville, à ce appeliez selon leur adviz et discrétion; comme aussi pour les paiemens fais à cause des estoffes de or, d'argent, d'azur et d'autres couleurs nécessaires achetées pour employer esdits ouvraiges de paintures.
Premier paiement fait ausdits paintres, tailleurs d'ymaiges et autres ouvriers, les dits XVI^e jour d'avril l'an Mil IIIJ.^e LXVII avant Pasques.
Et premiers:
A Jaques Daret, maistre paintre, demourant à Tournay, conducteur de plusieurs autres paintres soubz lui etc.,........ tailleurs d'ymages.
A Berthelomi Van Raporst, paié pour XI jours qu'il a ouvré, en ce comprins sa venue de Brouxelles au dit Bruges, a XII s. pour jour.... VI. I. XII s.
Zie: Comte de Laborde: les ducs de Bourgogne. Etudes sur les lettres, les arts et l'industrie pendant le XV^e siècle, etc. t. I, p. 572 en t. II, p. 339. Annales de la Société d'émulation pour l'étude de l'histoire et des antiquités de la Flandre, t. III, 2^e série, p. 141 et suiv. Men moet in aenmerking nemen dat van Raephorst de hoogste loon der beeldhouweren ontving.

[p. 94]

zyne dochter Jacoba van Raephorst, nonne in het Faconsklooster, of wel het klooster zelve in haren naem; echter na hare dood, moesten deze goederen tot zyne wettige erfgenamen terug keeren; hy wederriep ten zelfde tyde het legaet aen zyne schoonzuster gemaekt, om het aen Antonia, dochter van meester Willem Bertels, gezworen chirurgyn der stad, te schenken⁽¹⁾.

Deze schikkingen werden stiptelyk nagekomen en de kopy der akten van begifting werd tot op het einde der XVIII^e eeuw met zorg in de archiven van het Faconsklooster bewaerd⁽²⁾.

Vier honderd jaer waren sedert de dood van Raephorst verdwenen, en de naem dezes meesters, zoowel als zyne werken waren dezer wereld onbekend geworden. Zoet was het ons, beide uit het boek der tyden terug te roepen; en eenigzins de faem eens mans te herstellen, die veel heeft bygebracht ter verheerlyking der Vlaemsche kunstschool. Mocht het ons thans nog gebeuren tot de kennis van het een of ander voortbrengsel onzes beeldhouwers te komen, dan zouden wy ons gelukkig achten aen het Vaderland, een zyner weerdige zonen terug te hebben geschonken.

P. Génard.

(1) Messager des sciences historiques, 1855, p. 133. Wy danken den kundigen heer Pinchart voor de vleijende woorden die hy te dezer gelegenheid ons toestuert; wy zyn gelukkig van zyne opzoekingen gebruik te kunnen maken om eene misgreep te herstellen die wy onwillig hebben begaen.

(2) De archiven van O.-L.-V. kerk te Antwerpen, bevatten de volgende aenteekening rakende het testament van Bartholomaeus van Raephorst:
Ontfanc van testamente: 1485. It. ontf. van testamente Bertholmeeus Rapost, beeldsnyder, by handen Jan de Maerscalc...... XX sc.
Verder leveren de rekeningen der kapellanen der zelfde kerk onder het jaer 1501-1502, ons nog de onderstaende regelen op:
Recepta majorum.
‘Item ex legato Elisabeth Verbeke, relictoe quondam Bartholomoei van Raporst, pro uno celebrante II panum alborum.... iiij £ gr. brab.
(Medegedeeld door ridder Leo de Burbure).

(*) Men neme hier den uitgang van den familienaem Pot, in aendacht. Oudtyds, en dat was een algemeen gebruik, zette men de namen der vrouwen in den genitief wanneer de voorlaetste letter een klinker was; wanneer twee medeklinkers het woord eindigden, voegde men er den uitgang inne by; Pot, maekte dus in het vrouwelyk Pots; Terrebroot, Terrebroots; Sprongh, Spronghinne, enz.