De Vlaamsche School. Jaargang 3

Onderzoek en aenteekeningen nopens de grafstede der Berthouten, heeren van Mechelen in St-Rombauts kerk aldaer.
(Vervolg en slot, zie bladz. 125.)

In 't jaer 1258, werd de fundatie der twaelf beneficiën, van Zellaer, door den kamerykschen bisschop bevestigd

[p. 133]

en, vier jaren daerna, noemde de stichter de twaelf eerste beneficianten, by akte, waerin verscheidene mael werd gesproken van het altaer van O.L.V. in het nieuwe werk:

‘Uyt dese fondatiebrieven, zegt Acevedo, hebben alle de gene, die tot noch toe geschreven hebben aengaende de kercke van S. Rombaut, willen vaststellen, dat hieruit soude blycken dat deze kercke ten dien tyde met de choor ende capellen welcke op heden het nieuw werck genoemd word, zouden gebouwt zyn, niet merckende, dat uit de fondatie van Zellaer niets voerders desaengaende can geprobeert worden, dan dat er ten synen tyde een deel aen dese kerke was nieuw gebouwt, welck men diensvolgens het nieuw werck noemde, ende geensins en is te verstaen van het werck achter den tegenwoordigen choor⁽¹⁾.’

Verder bewyst een akt, die in de stadsarchiven bewaerd wordt en ingevolge welke Wouter, de groote, ziende dat, by gebrek aen zorgvuldige bestiering, de opbouwing der kerk niet voortging, hy, na raedpleging van het wethouderschap, het kapittel en de burgery, op den laetsten dag van Sinxenoctaef 1265, een bevel uitgaf om de voltrekking des tempels te verzekeren en dry provisoren hiertoe benoemde te weten: Jan de Hont, cantor en later deken van het kapittel; Wouter Standeken, Schepen der stad en Jan Mullaert, burger van Mechelen. Deze kommissie moest jaerlyks vernieuwd worden en de aftredende leden waren gehouden aen hunne plaetsvervangers rekening over de uitgegevene en ontvangene gelden te doen⁽²⁾.

Gelyk wy gezien hebben, willen sommige schryvers beweren, ja bevestigen, dat de gebeenderen van Wouter den III, die onder de muren van Damiata sneuvelde in 1219, naer Mechelen zouden overgevoerd zyn geweest en in St-Rombauts begraven. Wy gelooven het niet, alhoewel de heer vanden Banden, volgens Van Lom⁽¹⁾ zegt dat zyn gebalzemd lichaem aldaer werd overgebracht.

In het eerste boekdeel van het werk Mechlinia Christo nascens et crescens, wordt die overvoering der beenderen in twyfel getrokken: Cujus ossa ut creditur Mechliniam relata, luidt het aldaer, en het handschrift van Lepaige de la Laghe, IX^e hoofdstuk, meldt dat zyn hert alleen van Damiata naer Mechelen werd gezonden. ‘Ce Gauthier⁽²⁾ décéda devant Damiette, le 20 octobre 1219 comme le témoigne l'obituaire de St-Rombaut à Malines, où son coeur fut déposé dans le tombeau de son père.’

Waert dat wy de overtuiging hadden dat deze tombe bestond vóór het overlyden van Wouter, bygenaemd den grooten, (in 1286) dan zouden wy geheel overgaen tot de aenhaling van Lepaige, dit is, dat het hert alleen naer Mechelen werd overgebracht; maer dit kunnen wy nog niet aenveerden, omdat in die eeuwen het vervoeren van een dood lichaem de grootste moeijelykheid opleverde, en dat, waer 't dat men de geheele, of een deel der overblyfsels dezes Wouters naer zyn vaderland had verzonden, men waerschynlyk zyne echtgenoote, die tien jaren vóór hem in die landstreken overleed, te Acaron, waer zy begraven was, niet zou vergeten hebben.

Doch gaen wy verder: waerom zou men Wouter den IV, in 1243, van zyne voorouders verwyderd hebben en hem in het koor der Minderbroederskerk ter aerde bebben besteld, indien deze grafstede alsdan reeds was opgerecht? De gewoone antwoord is, omdat hy de weldoender van dit klooster was; deze reden schynt ons niet voldoende, om te denken, dat men de Heer der stad, als er eene prachtige grafstede bestond, van de rustplaets zyner vaderen, die ook de heerlykheid van Mechelen hadden bezeten, zou gescheiden hebben en dit om hem ter aerde te doen in een sticht dat nauwelyks tien jaren in wezen was.

In het jaer 1287, s' woensdags vóór den geboortedag van St-Jan-Baptist, stichtte Sophia, weduwe van Henricus van Breda, en dochter van Wouter den V eene kapellanie aen het altaer van nieuws gestelt nevens het graf van haren vader⁽³⁾. Dit stuk is van het hoogste belang, daer

(1) Oudheden der stad en provintie Mechelen, Acevedo.

(2) ‘Is oock waerschynelyk dat de twee breede beucken van het cruyswerck naer den noorden en naer den suyden meer gebouwt en syn omtrent het jaer 1350.’ Oudheden, etc. Acevedo, bladz. 121. - Cornelius Van Gestel in zyne Historia sacra et profana archiepisc. Mech. 44, voegt er by: Chorus seu novum opus extructus fuit post navem ecclesiae. Maer hy stelt deze opbouwing en voltrekking in het begin der XIII^e eeuw. Alzoo zegt hy dat Wouter de III^e, in den ommegank begraven is. Dit is waer wy met hem niet overeenkomen; de Konstminnende wandelinge binnen Mechelen, 1783, bladz. 18, meldt: ‘dat deze kerke zynde een schoon gottiksh gebouw op verschillende tyden voltrokken of vergroot is, overtuygen ons de volgende opschriften als op de hooge choor tegen 't welfsel te lezen staen.

In 't jaer mccccl en een
was het jaer van Iubile hier alleen
ende toen wert gesloten dit werck.

En in het midden der beuck

Dit werck gesloten in 't jaer

mccccxxxvjj opebaer

Deze gedenkschriften, alsook dit op het welfsel waer de toren op rust, zyn wederom, nauwelyks twee jaren geleden, wanneer men de kerk herstelde, overplaesterd geworden.

(1) Beschryving der stad Lier, bladz. 371.

(2) Gelyk wy reeds gezegd hebben is de optelling der Berthouten verschillig; deze is, volgens hem, Wouter de V.

(3) Ad altare de novo constructum secus tumulum D.ⁿⁱ Machliniensis etc. .............. ‘In remissionem omnium peccatorum nostrorum, delecti quondam Patris nostri Walteri Berthout domini de Mechlinia, Henrici quondam mariti nostri predicti, domini de Breda, dilecte quondam matris nostre domine Marie, ac omnium a quibus nobis bona, que possidemus temporaliter pervenerunt, etc.’ Bewysstukken, Sub Litt. O. Gedenkschrift. De Munck.

[p. 134]

men hier uit het oog niet mag verliezen, dat het altaer nevens dit graf onlangs was opgerecht, dat in dezen akt geen gewag van vorige Berthouten wordt gemaekt en de stichster, alleenlyk van haren vader sprekende, nochtans hare voorouders, wier goederen zy bezit, aen dit godvruchtig werk wil deelachtig maken; waer't nu dat vorige Berthouten op deze plaets rustteden, geen twyfel of Sophia zou een woord aen hunne nagedachtenis hebben gewyd.

Wouter de VI^e viel in den slag van Woeringen, en zyn lichaem werd niet gevonden, maer zyn zoon Gillis, die in de mechelsche heerlykheid volgde op zynen broeder Joannes, zonder kinderen gestorven, den 25 augusti 1304, vermeerderde in 1307, gezamentlyk met zyne moeder Aleydis, het jaergetyde van zynen vader en zynen broeder Jan, in St-Rombauts begraven⁽¹⁾; deze Gillis of AEgidius stierf den 22 October 1310 ook zonder afstammelingen en werd in hetzelfde graf gezonken⁽²⁾. Even als het vorige stuk is deze akt stilzwygend voor wat de aldaer vroeger begraven Berthouten aengaet; en daer, met het overlyden van AEgidius of Gillis, het eerste Berthouders geslacht eindigde, en de mechelsche heerlykheid door erfrecht aen Floris Berthout, heer van Berlaer, overging, moeten wy onze bewyzen niet verder meer gaen nasporen.

Indien wy echter de slotsom onzer opzoekingen willen opmaken, zullen wy tot de nastaende gevolgtrekkingen komen: steunende op de vorige beweegredens, kunnen wy de overtuiging niet verkrygen dat dit deel van de kerk in 1203 was gebouwd, daer Lepaige en anderen het graf van Wouter den III^en aenwyzen; veel minder kunnen wy nog aennemen, dat het lichaem van Wouter Berthout, die onder de belegerde muren van Damiata viel (1219), naer Mechelen werd overgebracht - de twee godvruchtige stichtingen van 1287 en 1307 spreken van geene vroegere Berthouten die daer ter aerde zyn besteld. - Het relaes van de eerste opening dezer grafstede, op 12 January 1635, leert ons ‘dat daer in bevonden zyn dry lichamen’; het tweede gedagteekend van 21 september 1778, zegt dat ‘men heeft binnen op den grond gevonden een groot deel doodsbeenderen van verscheyde lichamen en daer onder dry nog geheele hoofden.’

In 1806, op het tydstip der afbraek dezer tombe, werden de dry nog geheele hoofden gevonden (Rymenants, ex-notis), dus dunkt het ons dat die grafstede niet meer dan dry Berthouten heeft ingehouden, te weten: Wouter den Grooten⁽³⁾, den V^en van den naem; den VII^sten Berthout volgens de optelling van Lepaige, den III^en genoemd door ridder Vanden Branden-de Reeth, en die ten jare 1286 of daer omtrent, overleed; Joannes Berthout gestorven op 25 augusti 1304 en AEgidius, zyn broeder, die den 22 october 1310, het tydelyke met het eeuwige verwisselde⁽¹⁾.

Kennen wy thans de namen der doorluchtige mannen, die onder de Berthoudersgrafstede rusten, dan zullen wy nog een woord over de wisselvalligheden wagen welke dit gedenkteeken in de latere eeuwen had te onderstaen.

Berthouts praelgraf, door de geuzen, tydens de groote landberoerte, van de koperen beelden, die het versierde beroofd, bleef in den staet waerin de verwoesters het hadden verlaten, tot in 1635, wanneer het werd geopend ‘en den steen daer boven liggende veranderd en de tombe gesmalt (Van Dievoecht MS), zoo dat eene halve eeuw na het plunderen der geuzen de zerk met het opschrift, door vreemden steen werd vervangen.

Het notarieel relaes der tweede bezichtiging (1778) wyst ons door welken deksteen dit graf gesloten werd: ‘geexamineert hebbende den bovengemelden zerksteen daer het voorste der tombe op rust heeft men bevonden dat den zelven daer aen niet toebehoort en daer mede geen gemeyns en heeft; vermits op deszelfs boord nog klaer in oude nederduytsche letteren te lezen is:

Hier light begrave Fransoijs Floret die sterft
In't............⁽²⁾

zynde de meer reste van dit grafschrift uitgesleten, waeruyt te geloven is dat men dien zerksteen aen die tombe maer en heeft gevoegt als wanneer de selve is versmalt geweest.’⁽³⁾

Zonder belang is het niet eenen oogslag te werpen op den staet waerin de binnenzyde van dit graf alsdan bevonden werd; de meermaels aengehaelde notariele akt van den 21 september 1778, na de daerin liggende doodsbeenderen en de dry hoofden aengewezen te hebben, vervolgt aldus: ‘aen de syden was nog eenig berd, maer seer vergaen, dog onder op den grond en was geen berd

(1) Oudheden, Acevedo, bl. 129-130.

(2) Lepaige, XIV^e hoofdst. zegt: ‘fut enterré dans le tombeau de ses parents.’

(3) Volgens V. Huldenberghe en Foppens, Mechl. Christi nascens et cresc.

(1) Verre zy van ons, dit gevoelen als onfeilbaer en onbetwistbaer voor te brengen. Indien het door behoorlyke redenen bestreden werd, zou uit de tegenspraek misschien een nieuw licht voor de Mechelsche geschiedenis kunnen spruiten.

(2) Dit dunkt ons “den regel met oude letteren” waervan den schryver der Prov., stadt en districkt van Mechelen spreekt.

(3) ‘In het midden dezer zerk was eenen uitgeholden wapenschild in welken voortyds eene koperen plaet schynt gevoegd geweest te hebben, en op de vier hoeken van den boord des zerksteens ook eenen wapenschild (zekerlyk dezelfde die in het midden verbeeld waren), welke men nog genoegzaem zien en erkennen kan, doch wiens kleuren men elders in een oud handschrift gevonden heeft en aldus volgens de wapenkunde in de fransche tael, dient beschreven te worden, te weten: Coupé d'or au lion de gueules armé et lampassé d'azur naissant de la ligne du coupé: et d'azur à 3 fleurs de lis d'or, zynde zulks de wapen van Floret.’
(Ex notis Rymenants).

[p. 135]

meer, schynende nogtans dat alle dese beenderen gelegen hadden in eenen bak ofte kiste en examineerende het berd hetwelk geweest hadde het hoofdeynde van die kiste naer den westerschen het selve te wesen van abeel en ongeschaeft. Binnewaerts was den muer daer den deksteen op rust en die van kareelsteen tegens dien van de groote choor gemetst is afgeplakt met mortel, nu wat grauw synde, en daer op geschildert dry roode dobbele kruyssen hebbende de langde van de geheele diepte van de selve tombe en de eynden wat breeder uytgesteken, in dese forme:

Aen de seyde van den westen stond nog de helligt van dusdanig kruys sluytende tegen de choor, in deser voegen.

Aen het eynde naer den oosten weerden nog eenige teekens gesien dat diergelyk kruys aldaer ook had geschildert geweest. Hetwelk men oordeelde aldus te wesen om dat de tombe voortyds is breeder geweest.

Op den voorkant, tegen over de dry gemelde kruyssen, waeren op de arduynstukken wederom dry diergelyke kruyssen, maer bleeker van couleur of schilderinge.’

De kerkmeesters of de notaris Josephus Jacobus de Munck⁽¹⁾ hadden waerschynlyk geene kennis van het tydstip waerop de eerste opening geschiedde; ongetwyfeld zou zyn akt er anders gewag hebben van gemaekt; diensvolgens moest ook de nota van Van Dievoecht, monnik der abdy van Averboden, hun geheel onbekend wezen.

Van de grafstede bleef, zoo als de hier vorenstaende plaet aenwyst, op het laetste der XVIII^e eeuw niets over dan eenen boog in den koormuer en eene hooge steenen tafel die men meent de vloer te wezen daer de beelden op gelegen hebben. Deze bewaringweerdige overblyfsels heeft men den 29 july 1806 teenemael afgebroken en de dry hoofden (in het geheel nog bestaende), alsook de gebeenderen, onder den voorliggende zerk geplaetst⁽²⁾; korts daerna rechtte men ter nagedachtenis der dry Berthouten een ander gedenkstuk op; het werd versierd met de beeltenis van S. Franciscus Xaverius knielende voor de voeten van Maria. De H. Maegd reikt den Heiligen haer goddelyk kind toe, dat zyne ermkens uitsteekt om hem te omhelzen, terwyl eenige engelen eenen boek toonen, ten einde de zending van dezen onvermoeijelyken apostel der Indische landen aen te duiden.

Deze fraeije groep, voortskomende uit de voormalige kapel van het novitiaet der PP. Jesuieten alhier, vernietigd in 1773, is van den uitmuntenden Lucas Fayd'herbe; hare toeëigening geschiedde door Joannes Franciscus Van Geel, ook een mechelschen kunstenaer, aldaer geboren op 18 september 1756, latertyds leeraer aen de koninklyke Akademie te Antwerpen⁽¹⁾.

Eindelyk maekte de vermaerde rechtsgeleerde Broers, overleden op 11 february 1811, het tegenwoordig opschrift, welk wy letterlyk afschryven.

Trium Bertholdorum
qui saeculo decimo tertio
Mechliniae dominarunt
hic ultima Domus.

C. Seffen.

(1) Deze is de schryver van het werk: Gedenkschriften dienende tot opheldering van het leven, lyden, wonderheden enz. van den H. bisschop en martelaer Rumoldus, apostel en patroon van Mechelen.

(2) Deze zerk bestaet thans niet meer.

(1) Uit de doopboeken van O.L.V. over de Dyle. ‘Die 18 7^bris 1756. Baptiz. est Joannes Franciscus filius legitimus Jo Danielis Van Geel et Annae Wabbens natus tre noctis ho 1^a̅ susc Joannes Franc Vangeel et Maria Anna Van de Velden.’