De Vlaamsche School. Jaargang 3

Galery van Nederduitsche dichters en prozaschryvers.
(Zie bl. 175 en 186 van den tweeden, en bl. 36, 46 en 54 van den derden jaergang.)
III.
Vanderpalm.

Zoo het waer is, dat Bilderdyk in den hemel der nederlandsche litteratuer de onbenevelde zon is, die met hare weldoenende stralen het zaed ontkiemde dat in het hart zyner medeburgers opgesloten lag en weder de oude vaderlandsliefde moest doen geboren worden; zoo het waer is, dat hy, in de XIX^e eeuw, byna zonder mededinger den schepter der dichtkunst zwaeide, moeten wy insgelyks bekennen, dat zyn tydgenoot, Vanderpalm, met niet minder wettige aenspraek, den staf van het proza verdient. Vol vryheidsliefde, gelyk de groote lierzanger, durfde hy op den dag van dwang en druk ook stoutmoedig zyne gevoelens uiten, maer het mocht hem wedervaren onder de vlerken der fortuin opgenomen te worden en in eenen gelukkigen stand zyne oude dagen te slyten. Tyd en bewysstukken ontbraken ons, om eene uitgebreide schets van 's mans leven hier af te schryven; wy zullen derhalve kort wezen en ons by eene grondigere inzage zyner werken stil houden.

Jan Hendrik van Foreest, Rotterdammer van geboorte, na zyne studiën in de godgeleerdheid ter Akademie van Leyde voltooid te hebben, werd dadelyk tot predikant te Maertensdyk aengesteld. De jammerlyke gebeurtenissen, die, in het laetst der vroegere eeuw, plaets grepen, beklemden zyn jeugdig gemoed, en, toen hy het geliefde vaderland aen de zegekar eens overweldigers voortgesleept en tot een wingewest van Frankryk verlaegd zag, was hy stoutmoedig genoeg om, vry van zelfzucht en eigenbaet, zich tegen de dwinglandy te verheffen en zyne eigen gevoelens, zelfs in het byzyn zyner benyders, bloot te leggen. Zulke onbeschrokkenheid kostte hem zyne bediening die hy verliet om zich, in afwachting van betere tyden, te Middelburg te vestigen. Deze laetste stad verliet hy slechts, toen men hem met het onderwys der Oostersche talen ter hoogeschole van Leyde belastte. Hier was van Foreest in zyne sfeer, hier kon hy zyne leerzucht voldoen en zyne inbeelding vrye lucht geven.

Van dit tydstip af, dagteekent zyne intrede in den tempel der letterkunde waer, op een verheven voetstuk verheven, ieder zich voor hem in stille bewondering en met een onwillekeurig gevoel van eerbied het hoofd ontbloot. Onder den naem van Vanderpalm, gaf hy alstoen zyne schoone ‘leerredenen’ en zyne talryke, ‘redevoeringen’ uit, waer edelheid en eenvoud, helderheid en welluidenheid in doorschynen, alsook zyn ‘bybel voor de jeugd,’ een boek dat als een bewysstuk daer is dat men eenvoudig, ja zelfs naïef en voor het volk verstaenbaer wezen kan, wanneer men de verhevenste onderwerpen behandelt. Wy mogen hier zyn ‘geschied- en redekundig gedenkschrift van Nederlands herstelling’ niet ongenoemd voorbygaen... Toen Nederland zich in 1813, uit de arendsklauwen van Frankryk los wrong en met Oranje den terugkeer der vaderlandsche onafhankelykheid zong, had de Luitenant-admirael van Kinsbergen, voor zyne krygsdeugden hoog beroemd en, als voorstander der kunsten en letteren, gunstig bekend, met hart en geest de ontslaving van zynen geboortegrond toegejuicht en wilde door zyne edelmoedige aenmoediging dat de herinne-

[p. 101]

ring ervan vereeuwigd werde. Een oproep aen 's lands redenaren werd vlytig beantwoord en de uitslag van den kampstryd was dat Vanderpalm als laureaet werd uitgeroepen. Het stuk, dat hy inleverde, verraedt gewis veel schoonheid en levendigheid van voorstelling, maer verliest doorgaens by eene nadere lezing in verdiensten, vermits, in een oogenblik van algemeene begeestering opgesteld, het misschien alleen, tusschen alle de andere gewrochten van Vanderpalm, niet teenemael van gezwollenheid vry te pleiten is. Al is deze lofspraek niet van opmerkingen ontbloot, beantwoordde Vanderpalm's gedenkschrift aen de edele bedoelingen van den echten vaderlander, die deszelfs verschyning begunstigde, en zullen de oogmerken, die er in opgesloten zyn, ongedeerd, als een goed erfdeel, tot het nakomelingschap overgaen.

Vanderpalm, die niet alleen aen het hoofd der redenaren schitterde, maer ook eenen eersten rang tusschen de Nederlandsche geleerden bekleedde, bleef tot het laetste oogenblik werkzaem en beieverde zich de kolossale scheppingen van zyn vernuft te voltooijen en het reusachtige marmerblok af te werken, waeraen hy zulk eenen uitstekenden vorm had gegeven. Hoog bejaerd, ontviel hem eindelyk de pen en met haer was zyn kracht gebroken; op het laetste van 1850 verliet zyne groote ziel het stoffelyke der aerde om in hooger sferen een zalig leven te ontmoeten. Sint Pieterskerk te Leyde nam zyn overschot op. Wie dezen majestalischen tempel binnentreedt, blyft onwillekeurig en opgewonden staen by een eenvoudig gedenkteeken, ter eere van den grooten kanselredenaer opgericht.

Als wy nu Vanderpalm voor de balie oproepen, moeten wy bekennen dat tusschen hem en de overige redenaers van Nederland er byna niets gemeens bestaet, of liever dat alles verschillend is. God, dood en eeuwigheid, zie daer dry woorden, die men by allen ontmoet en naest welke men niets meer dient te voegen, zoo welsprekend zyn zy in zich zelf. Maer, hoor ze in den mond van Vanderpalm en gy zult beven van schrik alsof hadde u een bliksemstrael neergeveld. En waerom dit verbazend effekt? Omdat Vanderpalm niet op zyne hooge geleerdheid steunt, maer in zyn persoonelyk karakter, in de waerheid der natuer zyne betrachtingen zoekt en zyne beeldingen put; omdat, innig overtuigd dat ten opzichte zyner aenhoorders by geen mensch meer is; hy begrypt dat zyne ouderwerpen schoon zyn gelyk de schepping, onmetelyk gelyk het ruim en verheven gelyk God. In de afgronden des Oceaens nederdalende, ondervraegt hy het kleinste schelpje en ten hemel opklimmende, aenschouwt hy het immer glansende licht om uit zyn onderzoek gevolgtrekkingen af te leiden die zoo logiek als grootsch en glinsterend zyn; het stof der eeuwen schudt hy om en roept de voorgaende geslachten voor het gerechtshof der geschiedenis om, door de belydenis hunner misslagen en het voorbeeld hunner deugden, de nieuwere te leeren en te stichten. Achter de schrikbare majesteit des heiligdoms verdoken, doorgrieft hy het hart des aenhoorders door de kracht zyns woords en rand de euveldaden aen van den ryken, even als van den armen, die beide onder den zweepslag zyner hekeling ootmoedig den nek buigen.

Schitterend in zyne voordracht, drukt Vanderpalm altyd zyn gedacht uit met zulke helderheid en juistheid, dat het zich onuitwischbaer in het geheugen print. Nooit treft men by hem de grillige sprongen aen die een beweegbare geest soms maekt; altyd effen en glad, loopt hy nooit blindelings voort, maer wendt de oogen nimmer af van het doel dat hy op voorhand afteekent en zelden mist. Wat hy dan ook zegge of schryve, men blyft als verstomd stil staen by Vanderpalm's verhevenheid en begeestering, by de uitgestrektheid van zyn vruchtbaer en onstuimig vernuft. Wie zyne werken leest, weet niet wat hy het meest bewonderen moet of de diepzinnigheid zyner denkbeelden, of zyne onverwinbare redeneringskracht of zyne bovennatuerlyke inbeelding en voelt zynen geest verward, als Vanderpalm hem tot hoogere sferen opvoert en rondleidt in den doolhof der metaphysiche betrachtingen. Alles by hem loopt te zamen om de overtuiging in aller harten te gieten: hier barst hy los als een donder te midden eener zwaerbenevelde lucht; dáer, door beredeneerde afleidingen, maekt hy de waerheid begrypelyk en trekt hy u onwillig tot harer belyding. Vol kracht maer eenvoudig, vereenigt hy dingen, die men als onmengbaer beschouwde: begeestering, inbeelding en eene onmiskenbare kennis der kunst, die niet alleen op de natuer steunt, maer zelfs eene volledigere natuer uitmaekt.

Indien Vanderpalm de echte middels bezigde om tot een beredeneerde overtuiging te geraken, wist hy ook meesterlyk zyn bestek op te vatten en op stevige grondstelsels te vestigen. De minste byzonderheden loopen tot het gekozen middelpunt byeen en brengen aldus tot de overeenstemmigheid en de volmaektheid van het geheel by. Eens dat hy de baken op zynen weg geplaetst heeft, zyn alle zyne voetstappen die der rede zelve, en al de mindere denkbeelden, als zoo vele gevolgtrekkingen van algemeene grondregels, die zich onderling ter hulpe roepen. Eenvoudig zonder laegheid en verheven zonder gezwollenheid, zoekt hy eerder een welsprekend tafereel op te hangen dan wel te schitteren door de glinsters van eenen verfynden geest. Diep doordrongen van zyn gedacht, ontbloot hy het teenemael en stelt het onbeneveld voor; hy drukt het niet uit, maer schildert het met de helderste kleuren. Wat hy dan ook voele of denke, het woord volgt immer zyne aendoening met al de lieftalligheid en edelheid die den zin vereischt.

Iemand, die zulke verheven hoedanigheden vereenigt, mag men zeker wel op den eersten rang dezer Nederlandsche

[p. 102]

prozabeoefenaers plaetsen die de kunst van schryven waerlyk machtig waren. Maer, wat Vanderpalm nog hooger in de algemeene gunst doet opklimmen, is zyne weergalooze kunst om zyns lezers aendacht te boeijen door de keurigheid der voordracht.

Wanneer gy, in de studie van het letterkundige Nederland, eensklaps van de slordige en stompige redenaerswerken der XVIII^e eeuw tot Vanderpalm overstapt, voelt gy dan niet in uwen geest iets dat u niet zeer begrypelyk voorkomt? Zyt gy dan niet in bewondering opgetogen by de majestatische verhevenheid, by die welluidendheid van iedere periode? By hem geene navorschingen, geen bombast, geen valsche smaek. De gelukkige ineensmelting zyner vormen en de edelheid zyner uitdrukkingen zyn als zoo vele paerlen die hy in de kostbare kroon van het nederduitsche proza vlocht. Indien Vanderpalm dus door door de volmaektheid der inbeelding en der gedachten boven allen uitschittert, was zyn invloed op den vorm niet minder groot: hy zuiverde, verhief en veredelde de tael. Het proza, dat in de XVIII^e eeuw in de schriften der geloofbetwisters zeer diep gezonken was, trachtte hy door de welluidendheid en het gemak van zamenvatting zynen ouden luister terug te schenken en, onder zyne behendige pen, nam de styl vormen aen, die men heden bestuderen en navolgen moest, om de moedertael op het verheven standpunt te handhaven dat zy in het laetst der XVI^e eeuw verkregen had. Vóór Vanderpalm was het litterarisch vernuft gelyk geworden aen een onstuimig ros, dat zonder doel, in het onbepaelde toomloos voortdraeft. Vanderpalm hield den toom in en, zonder te streng te zyn, schreef hy, door het voorbeeld zyner veelvuldige werken, regels voor die het nederlandsch vernuft noodig had in de renbaen der hedendaegsche uitlatendheid.

Alle die hooge hoedanigheden van Vanderpalm hielden hem als den eersten kanselredenaer des tyds staende en mochten anderen hem den lauwer der voordracht ontnemen, toch zal niemand zich aen zyne verdiensten vergrypen. Mochten de jeugdige kampers van onze geheiligde zaek eindelyk eens de nuttigheid inzien van eene grondige en rype studie der tael en Vanderpalm hoogschatten, als de man wiens geest en vorm ons proza hebben veredeld. Mochte het zaed dat hy rond hem uitstrooide, onder ons kiemen en mild bevruchte planten doen opwassen.

Antwerpen, 20 february 1857.

Ferdinand van Tergow.