De Vlaamsche School. Jaargang 2

[p. 145]

Wapenkunde.
(Zie bladz. 66 en 137 van den eersten jaergang.)

HET ÉMAIL.

In den vorigen jaergang der Vlaemsche School hebben wy eene korte beschryving gegeven van de kroonen der voornaemste mogendheden van Europa; thans zullen wy eenige woorden aen de eigentlyke wapenkunde toewyden.

Den oorsprong der wapens geeft het woord wapen of schild zelf te kennen. ‘De oorsprong der wapens, zegt de heer L.Ph.C. Van den Bergh, is te zoeken in de gewoonte der ridders om op hunne schilden zekere teekens te doen schilderen, waarbij men hen herkennen kon; van daer dat nog heden de omtrek waarin de wrapenteekens of stukken geplaatst zijn, den vorm van een schild heeft en ook dien naam draegt⁽¹⁾.’

(1) Wy herhalen wat wy in ons eerste artikel zegden: tot het opstellen dezer verhandeling hebben wy, buiten onze eigene aenteekeningen, ons bediend van de werken van de Rouck, Kockx, Smallegange, Willems, Serrure. De grondtrekken der Nederlandsche Wapenkunde door Van den Bergh en het gedicht: De Grimbergsche Oorlog zyn ons vooral van groot nut geweest.

[p. 146]

Doch is men het eens over den oorsprong der wapens, over het tydstip van het invoeren der heraldieke teekens is oneindig getwist. Onze geachte vriend de heer Karel Piot, in zyne belangryke verhandeling getiteld: Godefroid de Bouillon portait-il les armoiries du Lothier⁽²⁾, denkt echter te mogen vaststellen ‘dat het algemeen invoeren der wapenteekens op de schilden slechts van de tweede helft der XII^e eeuw dagteekent, een regel zegt de schryver, die wellicht eenige uitzonderingen kan vinden, doch welken men nooit zal omverre werpen.’

De teekens der heraldiek zyn van verschillenden aerd; by het samenstellen der wapens neemt men byzonderlyk in acht:

I.	Het schild.
II.	Het émail.
III.	De verdeeling.
IV.	De stukken (charges).
V.	De sieraden.

(2) Revue de la numismatique belge. T.V. Bl. 156.

I. Het schild.

Het wapen, zoo als hooger is gezegd, stelt een schild voor. Alhoewel de vormen der schilden eenigzins willekeurig zyn, heeft men nogthans de volgende om zoo te zeggen algemeen in de Nederlanden gebruikt: voor de mannen een langwerpig vierkant van 8 gedeelten op 7; het ondere gedeelte wordt door twee kwaerten van eenen cerkel gevormd, die, zich te samenvoegende, het punt uitmaken:

De vrouwenwapens zyn in ons vaderland algemeen ruitvormig of ovael:

Wordt het wapen van man en vrouw naest elkander afgebeeld, zoo bezigt men onverschillig, voor de vrouwelyke wapens, het vierkant of het ovale schild.

II. Het émail.

Door het woord émail verstaet men: 1^o de metalen, 2^o de verwen, 3^o de voederingen gebruikt in het samenstellen der wapens. De metalen zyn goud en zilver. De verwen waren aenvangs vier in getal: Keel (gueules) rood, azuer (azur) blauw, sinopel (sinople) groen en sabel (sable) zwart; hierby heeft men later het purper (pourpre) en het oranje (orange) gevoegd, alhoewel eenige wapenkundigen zich tegen het invoeren dezer kleuren krachtig hebben verzet⁽¹⁾. De voederingen bestaen uit het hermelyn (hermine) en het vaer (vair). De laetste verdeelen zich dan nog in hermelynen (contre-hermine), het hermelynig (herminois) en eindelyk het contrevair⁽²⁾.

(1) De Rouck, onder anderen, merkt hieromtrent het volgende op: ‘Vier middel-coleuren worden ghebruyckt in 't blasonneren der wapenen: gueules, azur, sable, sinople. Sommighe voeghen tot dese het purper, maer andere monsteren dit coleur uyt, omdat 't purper gemaeckt wordt uyt alle dese vier coleuren, ten gelijcken portie onder malkanderen vermenghelt, ende alsoo is een onder-middele, sive submedius color, de welcke niet en mach de wapenen in te gaen.’

(2) Bilderdijk plaetste in zyne Nieuwe Verscheidenheden (D. IV bl. 67) over het kleuren der wapens eene verhandeling waaraen wy denken het volgende te moeten ontleenen:
‘Men merkte, zegt deze geleerde, by 't ontstaan en den bloei der invoering van de wapenteekenen der Middeleeuwen de kleuren niet aan als kleuren, maar beschouwde daarin de stoffen, waaruit de voorwerpen gesneden of gevormd werden. Het was niet wat wy thands schilderen noemen, dat is, door kleuren of kleurende vloeibaarheden verbeelden, maar een opleggen van een tot ruit, rondte, streep, of diergelijke gedaante gefatsoeneerde en uitgesneden stof. Ten gevolge hiervan lagen dan de voorwerpen boven op het grondvak, en waren dus inderdaad verheven, niet uitgebeiteld, maar opgehecht; gelijk de Roman van de kinderen van Limburg het noemt:

Hi wapendem met wapenen root,
En daerin een halve mane
Van witten zilueren verheven.

Namelijk, gelijk wij goud en zilver in eigen zelfstandigheid by wege van dunne bladen opleggen, lei men ook andere natuurlijke stoffen, zoo als b.v. wezendlijk bont van dieren op, en noemde of roemde (blazonneerde, zei men), niet de kleur maar de stof-zelve; en hieraan overeenkomstig was het ook dat men de verfstoffe-zelve als lichaam, en niet de kleur die daar eigen aan was, noemde. Hiervan zijn dan ook die namen geen adjectiven maar substantiven, en men kan niet zeggen een kele Leeuw, of een sabele balk, maar men zegt een Leeuw van keel, een balk van sabel; en zoo zegt men ook kwalijk (wat men tegenwoordig wel hoort) een zilveren maan, een gouden zon, in plaats van het oude: een zon van goude en een maan van zilver.
Hiervan dan de namen: sabel, dat is zwartverwig bont, van den sabel (het sabeldier) genomen (zobil zegt het oude Hoogduitsch); hermelijn, wezendlijke hermelijnhuid met staartjens van het dier; en de geschakeerde peltery die men vair noemt, waarvan zoo straks breeder.
Wat de kleuren betreft, welke men in eene methodique leerstelling der Heraldie, van de bonten zoo wel als van de twee metalen (goud en zilver) onderscheidt: Dat hier geen sabel toe behoort, is uit zich-zelfs even klaar als dat goud of zilver (metaal zijnde) geen kleur is; en het is alleen by misbruik zoo men zwart en wit onder de wapenkleuren telt, daar er geen ander zwart dan sabel, en geen ander wit dan zilver in bestaat, even weinig als ander geel buiten goud.
Twee metalen derhalve kent deze wetenschap, naamlijk goud en zilver; en drie bonten, reeds genoemd; maar hoevele kleuren dan? - Deze kleuren zijn als kleuren drie in getal, naamlijk, blaauw, rood, en groen. Alle drie, delfstoffen.’
‘Het blaauw, dat men kwalijk en uit misverstand wel eens met het later Fransche woord azuur noemt, is de lapis lazuli, de stoffe van dezen steen-zelve, en heet dus lazuur; en geen ander blaauw kent de Heraldie. Het woord is zichtbaar Oostersch; ook zegt men daar lagiurdi, met de smeltende g, voor blaauw.
Het rood is desgelijks niets anders dan de verfstoffe, van welke het in het Fransch den naam van gueule bij ons keel voert, dat is de oudtijds gebruiklijke chrysocolla, eene delfstof uit Macedonie aangebracht, uit welke colla naar de gewone verbastering der enkele en zwakke o in eu en e, beide dit gueule en kele ontstaan is. En deze verf was een eenigzins geelachtig rood, als onze menie; ja schijnt wel tot dit zelfde mineraal behoord te hebben. En dus was het rood van wapens, banieren, en vlaggen, oudtijds eigenlijk, wat wij thands oranje noemen, en zoo is dat onzer Staatswimpels niet anders dan de kleur der goudkleurige oriflamme van Frankrijk, als ik elders aanwees; hoezeer men in de woede der partyschap tusschen 1784 en het najaar van 1787, by de toenmalige zoogenaamde Statenvergadering van Holland de domme onbeschaamdheid had van dit by het verbieden van orange-blanc- en bleu- linten in een opzettelijk daartoe ingericht plakkaat te ontkennen. Intusschen heeft de gelijkheid der twee woorden keel en geel, zoo wel als de min of meer tot elkander trekkende zweem dezer kleuren-zelve, weleens verwarring veroorzaakt. Doch deze verf schijnt ook wel met het paraetonium verward te zijn geworden 't geen Egyptische aarde was, uit de stad van dien naam (nabij Alexandrie) aangebracht.
Eindelijk het synobel is even zoo een soort van terre verte die toen uit Sinope kwam, van waar de Romeinen in veel vroeger tijden ook een geele aarde ontfingen, die zy als verfstof gebruikten en daarnaar noemden. Men noemde deze verf ook creta Smyrnaea, en bij de Grieken hiet zij θεοδότη naar den gene die haar eerst by hen in gebruik bracht.
Bij deze drie verwen kwam naderhand nog het purper (purpura) ook een substantif, waarom men in ons Nederduitsch ook purperen als stoffelijk adjectif, en niet een purpere kleur of gloed, zeggen moet, even al een gouden, en niet goude, glans.’
‘Edoch eigenlijk behoort het purper niet tot de oude wapenkleuren, even weinig als het nog later ingevoerde naturel is, hetgeen in eene wezendlijke schildering van een voorwerp met volkomen nabootsing zijner kleuren bestaat, als by voorbeeld in 't schild van Milanen het kindtjen in den muil der slang van sinopel, het blazend menschenaanzicht (den stormwind verbeeldende) in de twee kwartiervakken van t' oude vaandel der Cent-Suisses in Frankrijk, en ook in mijne kwartieren bekend. Gelijk men dan ook wel om dit menschlijk naakt uit te drukken inkarnaat gezegd heeft, doch hetgeen louter kleur en geen verf of stoffe uitdrukt.
Wat nu voorts nog het vair betreft, dit is, als gezegd is, mede een bont, en wel, een graauw bont, bestaande in den huid van een soort van klein wezeltjen (ook wel graauwe hermelijn geheeten), blaauwachtig graauw, doch werd, zekerlijk om de zeldzaamheid, nooit anders gebezigd dan met het blank van hermelijnwit in gelijke figuren doormengd, en het is eigenlijk deze mengeling of afwisseling of (wil men 't) schakeering, die den naam van vair draagt, uit het latijnsche woord varius, dat is verscheiden, of, zoo men thands in 't Fransch zeggen zou, variant, gelijk men bij hen ook changeant zegt van hetgeen wy in een geweven stof weêrschyn noemen. Intusschen ging die naam by de Franschen buiten het Heraldique allengs over om het graauw of het licht-blaauw te beteekenen, waardoor men aan de schoone vrouwen des ouden tijds yeux vers (dat is van de kleur van dit vair) toegeschreven vindt, hetgeen zelfs wel uit onkunde verts geschreven is, maer zeer verkeerdelijk voor groene oogen (als die der katten zijn) gehouden zou worden.
Onze ouders noemden dit vair met den naam van weerblaauw. Zekerlijk van het Fransche vair, want anders moest dit woord luchtblaauw beteekenen.’

[p. 147]

Om het émail zelf op gedenkstukken en in schriften te kunnen aenduiden, is men overeengekomen ze op de volgende wyze af te teekenen (zie de plaet aen het hoofd van dit artikel):

1.	Goud door stippen.
2.	Zilver door een open veld.
3.	Keel door staende lynen.
4.	Azuer door liggende lynen.
5.	Sinopel door schuinsche lynen, van den rechter naer den linker kant van het schild.
6.	Sabel door staende en liggende lynen.
7.	Purper door schuinsche lynen, van de linker naer de rechter zyde.
8.	Hermelyn door een open veld met vlekken van sabel bezaeid.
9.	Hermelynen door een veld van sabel met witte vlekken.
10.	Hemelynig door een gouden veld met vlekken van sabel.
11.	Vaer door blauwe schildjens, beurtelings wit en azuer naest elkander geplaetst.
12.	Contre-vair door blauwe en witte schildjens metael tegen metael.

III. De verdeeling.

Het schild is of enkel of samengesteld. Enkel heeft het slechts een émail; samengesteld kan het verschillende émails bezitten en diensvolgens uit verscheidene deelen bestaen.

[p. 148]

Het schild bevat negen vaste punten die op naeststaende plaet zyn aengeduid:

A.	Hoofd rechts (chef dextre).
B.	Hoofd middelwaert (chef du milieu).
C.	Hoofd links (chef sénestre).
D.	Eerepunt (point honorable).
E.	Faes- of middenpunt (point de face ou centre de l'écu).
F.	Navel (nombril)^(1).
G.	De basis rechts (base de dextre).
H.	De basis middelwaerts (base du milieu).
I.	De basis links (base de sénestre).

Om een schild te verdeelen heeft men de volgende lynen gebezigd:

1. De staende. 2. De liggende. 3. De schuine rechts. 4. De schuine links.

Deze lynen vormen de andere, zoo als de staende en liggende, het gevierendeeld (écartelé), de schuine rechts, en de schuine links, het St-Andries kruis (sautoir), terwyl al deze teekens vereenigd het gegeerd (gironné) uitmaken.

Deze lynen kunnen nu nog golvend, getand, kantig, uitgeschulpt, hoekig, wolkvormig, recht en schuin getinneerd voorkomen; hunne vormen zullen wy by de beschryving der stukken in plaet doen kennen.

(1) De Rouck. Wapenherault.

IV. De stukken (charges).

De stukken worden verdeeld in honorables, of der eerste orde (sous-honorables), of der tweede orde, natuerlyke (naturelles), kunstmatige (artificielles) en willekeurige (chimériques).

De stukken der eerste orde zyn: het hoofd (Fig. 1), de pael (Fig. 2), de faes (Fig. 3), de band (Fig. 4), de baer (Fig. 5), de keper (Fig. 6), het kruis (Fig. 7), het St-Andries kruis (Fig. 8), het middenschild (Fig. 9)⁽²⁾, het vrye kwartier (Fig. 10), het canton (Fig. 11), de geer (Fig. 12), de punt (Fig. 13), de gaffel (Fig. 14), het gaffelstuk (Fig. 15), de schildvoet (Fig. 16), het boorsel (Fig. 17), de zoom (Fig. 18), de gebloemde zoom (Fig. 18^bis)⁽¹⁾.

Fig. 1.

Fig. 2.

Fig. 3.

Fig. 4.

Fig. 5.

Fig. 6.

Fig. 7.

Fig. 8.

Fig. 9.

Fig. 10.

Fig. 11.

Fig. 12.

Fig. 13.

Fig. 14.

Fig. 15.

(2) In het gedicht de Grimbergsche Oorlog geeft men met recht aen het middenschild den naem van inschild. Zie D.I. vs 4388.

(1) Wy volgen in deze rangschikking het Manuel du blason, van Pautet.

[p. 149]

Fig. 16.

Fig. 17.

Fig. 18.

Fig. 18.^bis.

De voornaemste stukken der tweede orde zyn onder anderen: het ingehoekte (Fig. 19), de gelyke vakken (Fig. 20), het geschakeerd (Fig. 21), het latwerk (Fig. 22)⁽¹⁾, gemantelde en beneden gekleed (Fig. 23), de ruit (Fig. 24), de malie (Fig. 25), de koek (Fig. 26), de blokken (Fig. 27), enz.

Fig. 19.

Fig. 20.

Fig. 21.

Fig. 22.

Fig. 23.

Fig. 24.

Fig. 25.

Fig. 26.

Fig. 27.

Al deze teekens kunnen nu verscheidene wyzigingen ondergaen. Zoo kan het hoofd gelymd of aengezet zyn (Fig. 28), ook recht getinneerd (Fig. 29)⁽¹⁾; het veld kan rechts, (adextré) (Fig. 30) en het doorgesneden in wolklyn (Fig. 31) voorkomen. Het schild kan ook paelwyze gedeeld zyn (Fig. 32) met stukken van het eene op het andere⁽²⁾; de faes kan golvend (Fig. 33) voorgesteld worden, even als het kruis uitgeschulpt (Fig. 34), verkort en breed uiteenloopend (Fig. 35), geankerd (Fig. 36), gehoekt (Fig. 37), ledig (Fig. 38), enz.

Fig. 28.

Fig. 29.

Fig. 30.

Fig. 31.

Fig. 32.

Fig. 33.

Fig. 34.

Fig. 35.

Fig. 36.

(1) In den Grimbergschen Oorlog bekend onder den naem van geferteleert. D. II. Vs. 2237.

(1) In den Grimbergschen Oorlog vindt men het woord gecasseleert voor recht dubbel getinneerd. Zie v. 3557. D. I.

(2) Men noemt van het eene op het andere wanneer de stukken, op twee of meerdere deelen van het schild geplaetst, beurtelings het metael of de verf dragen van het stuk waerop zy niet staen. Zie Van den Bergh, Grondtrekken, enz., bl. 21.

[p. 150]

Fig. 37.

Fig. 38.

(Wordt voortgezet.)

P. Génard.