De Vlaamsche School. Jaargang 2

Geschiedenis der regering van Maria-Theresia in de Oostenryksche Nederlanden.
Fragment.
(Vervolg, zie bladz. 126.)

Alhoewel de Staten in het afveerdigen van nieuwe wetten slechts eene raedplegende stemme bezaten, waren hunne voorrechten niettemin zeer uiteenloopend. De inwendige bestiering der provintie stond onder hunne macht, en daerby met de rechtzinnige uitvoering van 's lands wetten en vryheden belast, werden zy somtyds een oppergerechtshof, dat in betwiste geschillen de laetste uitspraek had. Doch, hun voornaemste voorrecht bestond in het jaerlyksch stemmen der schattingen en der buitengewoone onderstandsgelden, welke zonder hunne toestemming niet konden geheven worden. Deze ongestadigheid der belastingen was de grootste waerborg der vryheid in de Nederlanden. Door de gewoone schattingen of onderstandsgelden te weigeren, dwongen zy het opperbestuer de wetgeving naer hun welgenoegen te wyzigen. Ook deze krachtige belemmering aen de alleenheersching baerde steeds den vreemde vorsten, door het lot aen België's hoofd gesteld, den levendigsten tegenzin. Onder Maria Theresia's regering was er zelfs ernstig spraek dit belastingstelsel door eene vaste en eenvormige schatting te vervangen, en de graef Kaunitz, by zyn verblyf in België, hield zich met dit vraegpunt werkzaem bezig. Doch de oostenryksche vorstin, hoewel grootelyks tot deze verandering geneigd, aenzag dezelve als onuitvoerbaer. ‘Deze vreeze de schatting te zien weigeren, schreef zy aen den landvoogd, Karel van Lorrynen, deze vreeze die uit den nood des Staetsbestuers ontstaen is, en door vooroordeelen tot op onze dagen toe in stand is gehouden, is teenemael tegenstrydig aen het grondbegin van de goede regering eens lands; ik ben mynen onderdanen bescherming en recht schuldig, zy my gehoorzaemheid en belastingen.’ Na deze zoo bittere bemerkingen, is men verwonderd de keizerin met de heilzame overweging te zien besluiten, dat het toch voor het oogenblik zeer gevaerlyk zoude zyn eenige verandering aen het oude stelsel van vertegenwoordiging toe te brengen. Dit ontwerp werd echter door het Weene hof nooit verlaten, en men gelukte er in de Staten van Oost-Vlaenderen, zoo als in West-Vlaenderen, eene vaste en bepaelde schatting af te dwingen. Ondanks de hevigste vertoogen der provintiën, richtte men in 1763 te Brussel eene Juncte der bestiering en der zaken van onderstandsgelden op, welke instelling eenen gevoeligen slag aen de onafhankelykheid der Staten toebracht; men kan eventwel niet ontkennen dat de achtelooze bestiering van 's lands penningen in eenige provintiën het toeziende gezag dezer juncte dringend vereischte⁽¹⁾.

Buiten de verwarring die het in 's lands geldwezen daerstelde, bevat het stelsel der oude vertegenwoordiging twee voorname hoofdgebreken. Het ontbrak éenheid, onafscheid-

(1) Deze verandering van het vertegenwoordigingstelsel der Oostenryksche Nederlanden was te Weenen eene beslotene zaek; zelfs was er spraek van het vernietigen der Staten van Braband. Zie Rapport de Kaunitz, etc. Leyden, 1791. Door de volgende opgaven zal men oordeelen over den slechten geldelyken toestand des lands: Gent had in 1764 eene schuld van 3,650,000 guldens en daerby 2,500,000 guldens achterstel in het aenbetalen der intresten; Audenaerde van 200,000 guldens en een achterstel van 1,200,000; Brugge 3,300,000 guldens en een achterstel van 4,300,000 guldens. In byna niet eene stad werden de intresten der stadsschulden jaerlyks aenbetaeld. In min dan twintig jaer na het oprichten der Juncte hadden de meeste steden niet alleen den achterstel hunner intresten aengezuiverd, maer zelfs eenigen hadden het kapitael hunner schuld afgelost.

[p. 133]

baer van eene ordelyke regering, omdat eene hoogere vertegenwoordiging die tien verschillend bestierde provintiën niet in éenen denzelfden kring deed draeijen, waerdoor niet zelden de staten der provintiën elkanderens poogingen voor de welvaert des lands, door beperkte en plaetselyke ieverzucht aengedreven, onderling verydelden⁽¹⁾.

Uit het oogpunt van vryheid was er op het samenstellen der staten veel af te wyzen. Het volk was er nooit rechtstreeks in vertegenwoordigd; de twee eerste ordens uit mannen bestaende die een zetel in de staten verwierven ofwel door rechte van geboorte, ofwel door het bekleeden eener hooge geestelyke weerdigheid, maekte doorgaens het magistraet van eenige bevoorregte steden den derden staet uit. De kleinere steden en het platte land waren byna in alle provintiën buiten de staten gesloten; in Oost-Vlaenderen hadden Gent en Brugge alleen stemrecht, en in Braband werd de derde staet, uitsluitend, door de afgeveerdigden van de dry steden Antwerpen, Brussel en Leuven verbeeld. Nogthans, ofschoon de vroegere vertegenwoordiging onzes lands minder volmaekt was dan de huidige, maekten de Oostenryksche Nederlanden eene gelukkige uitzondering aen de algemeene dwingelandy waeronder onze naburen, zonder uitzondering, gebukt gingen. De aloude Blyde Inkomst werd de bakermat der vryzinnigste grondwet van Europa.

De Oostenryksche Nederlanden, zonder de beperking die de byzondere voorrechten der provintie aen het vorstelyk gezag stelden, en zonder het jaerlyksch stemmen der schattingen, hadde men onder Maria-Theresia eene volmaekte alleenheersching mogen noemen, mits de wetgevende en uitvoerende macht, beiden, in éene en dezelfde hand berustten.

De Landvoogd, of in zyne afwezigheid een gevolmachtigde minister, had het recht, niet alleen plaetselyke besluiten, maer zelfs nieuwe wetten af te veerdigen, verplichtend zonder voorafgaende toestemming der staten, byaldien zy niet strydig waren tegen de verschillende keuren. Aen het hoofd van de krygsmacht en het zeewezen, bezat hy het koninglyk voorrecht den misdadigen schuldvergiffenisse te verleenen of zyne straffen te veranderen. De benoeming tot de hooge geestelyke en wereldlyke bedieningen hoorde hem toe, zoowel als, in geval van geschil tusschen de gerechtshoven, het uitleggen der verordeningen en edikten der vorsten; in éen woord, hy bezat een onbepaeld koninglyk gezag⁽¹⁾.

De landvoogd was door dry Raden in 's lands bestuer bygestaen:

De Raed van Staet, zoo als de twee volgenden door Keizer Karel V in 1531 ingesteld, bestond uit leden van de adelykste stammen, en zyne attributiën waren in den beginne van zeer aenbelangenden aerd. Alle staetszaken van groot gewicht waren aen zyne beraedslagingen onderworpen: oorlog, vrede, geschillen met vreemde mogendheden, het vergeven der hoogere geestelyke en wereldlyke ambten, enz., enz. Deze raed echter verloor welhaest, door zyne groote werkeloosheid, alle zyne voorrechten, en gansch zyn gezag ging langzamerhand in handen des Geheimen Raeds over, zoodat in de achttiende eeuw het ambt van Raedsheer van State niets meer was dan een onbeduidende eeretitel.

Aen den Geheimen Raed hoorde diensvolgens het opzicht en beleid over de staetszaken der Oostenryksche Nederlanden toe. Het uitleggen der oude wetten en het afkondigen van nieuwe waren aen zyne beraedslaging onderworpen; in het benoemen tot hoogere ambten had hy eene raedplegende stem. Deze raed bestond uit een voorzitter, zeven leden en dry geheimschryvers, en was aen het hoofd der algemeene landsbestiering. Viermael 's weeks hield hy lange zittingen, waerin men al de voorkomende staetszaken verhandelde.

De derde raed, genoemd van 's Lands inkomsten, bleef onder het onmiddelyk opzicht van den voorgaenden. Gelyk zyn naem het aenduidt, was die raed gelast met al hetgeen het geldwezen aenging. Hy hield eene nauwkeurige aenteekening van de inkomsten en uitgaven des lands, en waekte over al hetgeen met den finantiëlen toestand der Oostenryksche Nederlanden in verband stond.

Men moet dezen raed niet verwarren met de Rekenkamers: de huishoudelyke bestiering over 's lands inkomsten, het sluiten en onderzoeken der rekeningen der ontvangers en andere ambtenaers, het inzamelen van 's lands inkomsten behoorden hem toe, zoo wel als het bewaren der oorkonden, handvesten, diplomatische stukken en archieven⁽²⁾.

Daer het gerecht eene zoo ruime plaets in de zedelyke

(1) In den ouden regeringsvorm bestonden, wel is waer, de Staten Generaal; maer sedert 1632, waren zy nimmer byeengeroepen geworden. Zie Gachard: Assemblées nationales, part. II.

(1) Byzondere voorschriften van Weenen, welke hy gehouden was na te komen, beperkten dit gezag tot eene gewoone hoogere administratie.

(2) Neny. Staetkundige gedenkschriften, t. 6. L. XVI, XVII, XVII, XIX, XX, XXI. - Gachard. Collection de documents. Bruxelles, 1838, t. I.

[p. 134]

geschiedenis der volken beslaet, kunnen wy het niet onaengeroerd voorby stappen.

Het gerecht was in de Oostenryksche Nederlanden niet minder ingewikkeld dan het provintiael bestuer: iedere provintie, iedere stad, ieder dorp zelf, had zyne byzondere wetten of costumen. Voorzag de plaetselyke wetgeving niet in een byzonder geval, dan vond men in het romeinsche recht eene onuitputbare bron tot het oplossen der moeijelykste gerechtelyke vraegpunten.

De rechtpleging en de wyze van het vormen der gerechtshoven was zeer verschillend. Iedere gemeente bezat, onder den naem van Meijer, Schouteth, Drossaerd, openbare ambtenaren, gelast met het opsporen der kwaeddoenders en het straffen der mindere wetsovertredingen. Zware of gewichtige euveldaden waren aen het rechtsgebied der gemeente-wethouders onderworpen.

De door de wethouders eens dorps veroordeelde man kon tegen het vonnis in beroep gaen by den rechterstoel der provintiehoofdstad, of zelfs by de provintiale raden, wier uitspraek zonder beroep waren.

Het was een algemeen en ingeworteld gebruik, een vonnis van lyfstraffe noch op te schorsen noch te verbreken; de vorstelyke macht kon alsdan van haer recht van genade gebruik maken; doch dit recht was somtyds zeer beperkt, zoo als in Braband waer het art. XXI der Blyde Inkomst luidde: ‘dat Hare Majesteyt van doodtslaege niemandt het Landt geven en sal, hy en hebbe eerst gesoent tegen die magen.’

De eerste rechterstoel der Oostenryksche Nederlanden was de groote raed van Mechelen. De ridders van het Gulden Vlies en de hooge Staetsbeambten verschenen voor zyne vierschare; hy oordeelde by beroep de vonnissen der provintiale raden van Vlaenderen, van Luxemburg, van Namen en van het stadsgebied Mechelen. Geen hooger gerecht vermocht zyne vonnissen te verbreken. De landvoogd alleen kon vereischen dat een vonnis, door dezelfde rechters, bygestaen door andere rechtsgeleerden of leeraers der lovensche hoogeschool, zoude herzien worden⁽¹⁾.

Verscheidene andere gerechtshoven waren, den ganschen lande door, met eene byzondere bestemming ingericht, zoo als de raed der grondeigendommen, der geestelykheid, want de geestelykheid had het recht voor geene wereldlyke rechtbank te verschynen, der admiraliteit, der krygsmacht, enz. Eene omstandige beschryving van de wyze van rechtsgeding by ieder dezer rechtshoven zoude een volledig en afzonderig werk vereischen; de groote verscheidenheid in de costumen, wetten en voorrechten der steden beletten het stelsel der rechtspleging in eenen oogslag te omvatten; daerom is men verplicht zich by eene volmaekte schets te houden⁽¹⁾.

L. Van Rucklingen.

(1) Zie la Jurisprudence des Pays-Bas autrichiens. Bruxelles 1762.

(1) Degenen die hierover meer willen weten, kunnen verscheidene welgeschrevene werken, sints eenige jaren daerover uitgegeven, met vrucht raedplegen, als daer zyn: Coup-d'oeil historique sur les institutions provinciales et communales, par Ch. Faider, Bruxelles 1834, en Études sur les constitutions nationales, par Ch. Faider, Brux. 1842. - Assemblées nationales, par Gachard, Bruxelles. - Mémoires sur l'administration des Pays-Bas autrichiens etc. par Ch. Steur. Mémoires couronnés de l'Académie, t. 6. - De l'organisation politique, administrative et judiciaire de la Belgique, pendant les trois derniers siècles, par Louis de Baecker, Paris, 1842; doch de Mémoires politiques van Neny (wy verzenden den vlaemschen lezer naer de nauwkeurige vertaling: Staetkundige gedenkschriften), alhoewel niet gansch vry van onnauwkeurigheden, is nog de beste leidsdraed in dezen duisteren doolhof.