De Vlaamsche School. Jaargang 2

Michiel van Cocxcyen.
(Vervolg en slot, zie 2^den jaargang, 3^e aflevering.)

Een andere drift dan die der schoone kunsten ontvlamde den jeugdigen schilder; zyn hert ontstak in liefde voor eene romeinsche dochter, met name Ida Van Hasselt (Michiels en Goethals), en welke waerschynelyk uit eenen vlaemschen stam voortsproot, zoo als haer naem het schynt te bewyzen; hy trad met haer in den echt, en verliet weldra de hoofdstad der christenheid om naer Vlaenderen terug te keeren. De gunst welke hy in Italië had genoten, bleef hem op vaderlandschen grond getrouw; nauwelyks was hy met zyne jonge vrouw aengeland, of hy werd benoemd tot het verveerdigen der schetsen van de tapyten voor het paleis het Escuriael, en welke onder andere Cadmus' geschiedenis voorstelden. Dit werk verwierf den grootsten lof; de spaensche koning Philips was er dusdanig over te vrede dat hy den kunstenaer belastte met de kopyen der tafereelen van Huibrecht en Jan Van Eyck, verbeeldende het Agnus Dei, en welke nog gedeeltelyk de St-Baefskerk te Gent versieren. Cocxcyen arbeidde aen deze kunststukken van 1555 tot 1559, en alhoewel hy, zoo als Van Mander aenhaelt, eenige veranderingen aen deze kopyen had toegebracht, was de koning er zoo over voldaen, dat hy den schilder, boven den vastgestelden prys, nog 2000 ducaten schonk, ofschoon deze vorst reeds de kleuren en andere onkosten vergeld had.

Geen schitterend blauw in 't land vindende om deze tafereelen behoorlyk te kunnen voltrekken, werd het natuerlyk azuer, volgens 's konings begeerte, hem door Tiziano uit Venetië toegezonden. (Van Mander.)

Volgens Guicciardini zou Coxie maer twee jaren aen dit werk besteed hebben, als bewyst het volgende uittreksel van dien schryver: ‘On trouve par deça à Gand, en l'église S^t Bavon, un très-excellent tableau de l'Agnus Dei (bien que mal à propos aucuns le nomment d'Adam et d'Ève), qui est sans mentir une pièce admirable et rare, et telle que le roi Philippe désira fort de l'avoir, mais n'osant l'ôter de là, il fit faire un portrait et imitation par l'excellent peintre Michel Coksien, afin de l'envoyer en Espagne: et lequel maistre fut environ deux ans après cest oeuvre; et ayant singulièrement et duement satisfait à la volonté du roy, il fut payé au dire de quatre maistres expertz en l'art, et lui donna le roij (ayant payé sa Majesté touts les frais, tant des couleurs que pour le vivre du maistre) deux mille ducats pour façon et la main seule: de quoy cestuy ne se contentant, il semble que le roy usa envers luy encore de plus grandes libéralités et largesse.’ Op de volgende bladeren schryft hy: ‘Michel Coksien (duquel nous avons fait mention cydessus) homme vrayment rare et fort renommé en l'art pour ce sont ses oeuvres en grande estime et prix envers chacun.’

Hieruit blykt, dat, zoo als de heer Goethals doet opmerken, de heer Van den Nieuwenhuyse, van Mechelen, eenen misslag heeft begaen, zeggende dat deze kopyen voor Philips den I^e gemaekt waren; deze vorst stierf

[p. 28]

in 1506 en was grootvader van Philips den II^e, die de kroon droeg op het tydstip wanneer Coxie dit werk ten uitvoer bracht: deze kopyen hebben lang de kapel van het oud koninglyk paleis te Madrid versierd.

Een tafereel van Coxie, verbeeldende het Lyden Christi, in eene byzondere manier behandeld, werd, na veel moeyte er voor gedaen te hebben en den schilder er lang voor achtervolgt te hebben (handschrift van Eg. Smeyers, kunstsch.), door den kardinael Granvelle, voor eene som van 2000 ryksdaelders aengekocht. Wy weten niet wat er van het kunststuk geworden is, waervan Karel van Mander (bl. 314, vol. I) gewaegt, tenzy dit tafereel hetzelfde is als dat welk tydens de nederlandsche beroerten, door Thomas Werry, koopman te Brussel, aen den kardinael voor rekening van koning Philips in handen is gesteld.

Alhoewel Coxie zulken grooten byval genoot, verflauwde zyne vriendschap voor Van Orley niet; ook benydde deze laetste geenszins de welvaert van zynen ouden leerling; integendeel wrochten beide kunstenaers soms te samen: zoo leverde Van Orley aen het Schilders-Ambacht, te Mechelen, een tafereel verbeeldende den H. Lucas die het afbeeldsel der H. Maegd met het goddelyk Kind verveerdigt. De legende verhaelt dat de daeraen hangende deuren door Coxie waren geschilderd. Die samenstelling, zoo als Michiels zegt, is een klaer bewys dat de grootste eendracht onder hen heerschte.

In het midden dezer welvaert, stelde Frans de I^ste, koning van Frankryk, aen Coxie voor, zich te Parys neder te zetten; deze vorst was onderricht dat Michaël de lessen van Raphaël waergenomen had, en dat hy bekwaem was de treurende kunsten in zyn land te doen herleven. In dien tyd waren in Frankryk geene schilders in staet om de schoone kunsten te doen bloeijen. Coxie sloeg echter dit voorstel af, waerschynlyk omdat hy van het spaensch hof zeer bevoordeeld werd.

De vrouw van Coxie, Ida Van Hasselt, had eenen grooten invloed op den geest van haren echtgenoot; zy spoorde hem gedurig tot werken aen; door hare zorg en spaerzaemheid hadden beide echtgenooten weldra groote rykdommen verzameld; ook bezat Coxie verscheidene paleizen te Mechelen (Karel Van Mander); zy overmeesterde hem op zekere wyze; want, zegt dezelfde Van Mander, zo in Italien als hier, zy genoegzaem de broek aen had, en hem niet zelden door hare vermaningen aen den arbeid hield, en te weeg bragt, dat hy een kunstryk en welvarend man wierd. Volgens Alf. Michiels, stierf deze Ida Van Hasselt in 't jaer 1569. Nergens hebben wy de aenhaling gevonden, maer wy betwisten ze niet, daer het ons onbekend is wanneer Coxie's gade overleed. Zeker is het, dat het ettelyke jaren vóor 1573 moet geschied zyn; want de schrik, dien de plunderingen te Mechelen, door de spaensche soldaten tydens de nederlandsche beroerten, hem aendeed, was zoo groot dat Coxie, met zyne tweede vrouw, Joanna Van Schelle, aldaer den 15 juny 1573, voor den notaris Petrus Van den Hoven, testeerde.

Uit zyne twee huwelyken heeft Coxie verscheidene kinderen gehad; zyne eerste vrouw had hem eenen zoon geschonken, genaemd Raphaël, ook een kunstschilder, geboren in 1540. By de andere vrouw heeft hy gewonnen Michaël, Conraed, die meerderjarig was in 1604 (zie het reg. van de weescamer Mech. 1601-1608, n^o 18), en Anna. (Vide Goedenisb. ann. 1595. Mech.) Verscheidene schryvers hebben gezegd dat er uit het tweede huwelyk geene kinderen waren voortgesproten; deze aenhaling is valsch, gelyk wy het bewyzen.

De weldaden die hy van het spaensch hof ontvangen had, verplichtten Coxie tot getrouwigheid jegens dezen koning, wiens schilder hy was (Goednis. boeck. Mech. 1562. Michile van Coxyen, artist en schilder van S. Co. Ma^t etc. etc. ultima augti 1562). Hy gedroeg zich met groote voorzichtigheid tydens de nederlandsche beroerten, en men ziet niet dat hy van eene der partyen achtervolgd werd. De hertog van Alba, Coxie's verkleefdheid aen de zaek die hy geroepen was te verdedigen, kennende, ontsloeg den schilder van den dienst welken het magistraet van hem, alsook van zynen zoon Raphaël, kon eischen, en stelde hem vry van de militaire inkwartieringen; zelfs stuerde de hertog hierover eenen brief aen het Mechelsch bestuer, gedagteekend 27 december 1570, en aengehaeld door Alf. Michiels, 3^e boekdeel, bladz. 247.

Toen het land wederom in rust onder den spaenschen scepter was getreden, vroegen de steden en kerken aen Coxie, om de verwoeste schilderyen door nieuwe te willen vervangen. Onder deze waren Ste-Gudula te Brussel en S^t-Rombout te Mechelen. Aen de laeste leverde hy zyn werk in 1587; aen de eerste in 1592. Zoo men ziet, schilderde hy tot het einde zyns levens, zonder dat men in zyne tafereelen den ouderdom des meesters ontwaerde. Er bestaen nog in de Metropolitane kerk te Mechelen twee van in zulken gevorderden ouderdom voltooide werken; het een verbeeldt eene martelie en draegt voor opschrift:

Michael de Coxcien pict. reg.
me fê. ann. 1588
aetatis suae 89.

Het andere den H. Sebastianus, vastgebonden aen eenen boom om doorschoten te worden:

Michael D. Coxcien pictor regius fecit
anno 1587 aetatis suae 88.

In die hooge jaren werd de schilder naer Antwerpen geroepen, om aldaer het stadhuis met zyne werken te versieren; anderen zeggen om een tafereel, verbeeldende het Oordeel van Salomon, te herstellen. By ongeluk, in het

[p. 29]

opklimmen van den trap of de stelling, welke vóor het tafereel stond, mistrapte hy zich, hetgeen zynen val veroorzaekte; naer Mechelen vervoerd, is hy aldaer overleden den 5 meert 1592, in den ouderdom van 92 jaren⁽¹⁾.

Zyne wooning was te Mechelen in den Bruel, over het korte Wyngaerdstraetjen, en was niet alleen met zyne werken versierd, maer ook met kunststukken van de beste meesters zyner eeuw⁽²⁾.

Coxie, die eene menigte schilderyen had gemaekt, werd beticht van uit Raphaël te rooven, en zulks werd nagenoeg bewezen, wanneer Jeronimus Coc of Kock de werken van den grooten italiaenschen meester, op koper gebracht, uitgaf; dit laetste misnoegde Coxie zeer; doch deze roof, zegt Van Mander, was zoo kunstig dat er geene reden tot klagen bestond; zelfs ware het te wenschen dat allen die stelen, zulks met zoo veel verstand en overleg deden dat die vermetelheid voor bekwaemheid kon aenveerd worden. Trots deze aentyging, heeft Coxie zich eenen grooten naem gemaekt, en om het gevoelen te betwisten dat hy geene vinding had, ondernam hy de geschiedenis van Psyché in 32 tafereelen. Deze historie was ook door Raphaël behandeld geweest. Na dit was men overtuigd, dat er sedert lang zoo geenen strengen teekenaer en geredeneerden zamensteller was verschenen. (Hands. van Egid. Smeyers, kunstsch.) Deze tafereelen zyn in plaet door Marcus en Antonius, van Venetië, uitgegeven geweest. Lanzi, in de Storia pittorica, bevestigt dit oordeel, zeggende dat Coxie, by eene vruchtbare vinding, de aengenaemste uitvoering voegde, en dat zyne beste werken naer Spanje zyn gevoerd, alwaer zy aen zeer hooge pryzen werden verkocht.

Hy voegde by de zuivere teekening de kleur en de kunst van samenstelling, en de schikking zyner werken toont dat hy met veel geest was bezield; hy volgde met geluk de zachte manier van Raphaël, en gelyk deze bracht hy veel bevalligheid en teederheid in 't schilderen van het vrouwengeslacht. Hoe groot echter deze verdiensten ook zyn mogen, zyn wy overtuigd dat met de begaefdheden die hy bezat, onze kunstenaer eenen hoogeren rang in de nederlandsche kunst hadde beklommen, ware hy nooit van den vlaemschen bodem geweken, om vreemde scholen na te volgen. In zyne eeuw van verbastering heeft hy eventwel het gevoel der kunst in ons vaderland voortgezet, en hiervoor alleen zyn wy hulde aen zyne nagedachtenis verschuldigd.

Mechelen.

C. Seffen.

(1) De familie Coxie bracht verscheidene kunstenaren voort; derhalve vinden wy het nuttig er eenen geslachtboom van mede te deelen.
Michiel van Cocxyen, geboren te Mechelen in 1499, schilder zyner Koninklyke Majesteit (Goedenisboeken ultima Augusti 1562), stierf den 5 meert 1592. Hy trouwde 1^o Ida Van Hasselt; 2^o Joanna van Schelle. Deze hertrouwde met Philips van Roij gestorven vóor juny 1609.
(Register van de Weeskamer, N^o 18. 1601-1605.)
Uit het eerste huwelyk:
Raphaël van Coxye, schilder, geboren te Mechelen in 1540; hy trouwde 1^o Joanna van Bekerke, dochter van meester Jan, pensionnaris van Middelburg; zy was nog in leven op 21 juny 1570, als blykt uit eene procuratie in de Goedenisboeken aengeteekend. 2^o Elisabeth Cauthals, dochter van wylen Jan en Margareta Vydts; zy stierf vóor 1582. Uit het eerste huwelyk van Raphaël van Cocxcyen sproten twee kinderen voort; 1^o Jan van Coxie, advokaet, getrouwd met Francisca Bouwens, Albrechts dochter; zy was weduwe vóor 16 oogst 1608 en hertrouwde met Heer Antonius du Pin, licenciaet in de rechten en schepen te Mechelen. 2^o Cornelius van Cocxye, kwartiermeester van den vorstelyken palsgraef van Nieuborch in 1624. Uit het tweede huwelyk van Raphaël, werd een zoon geboren met name Carolus, minderjarig op 30 september 1593.
Uit het tweede huwelyk van Michiel van Cocxcyen:
A. Michiel van Cocxye meerderjarig in 1609; hy trouwde vóor 1 mei 1610 met Maria Gielevoirts of Sielevoorts, dochter van Mathys en van Barbara van Steenraert; zy hertrouwde met Petrus Geniets en overleed den 26 october 1651, twee zonen nalatende: 1^o Matthys van Coxie, gestorven vóor 1638 (oud vyf en twintig jaren van in juny laestleden. Goedenisboek 1627 voor 29 november; goedenisb. 1628). Hy trouwde met Maria Dens of Deens. (goedb. 1627-1630.) 2^o Michiel van Cocxye, schilder meester. (goedb. 1630.) trouwt vóor december 1635. Catharina Heyns (goedb. 1635), 5 october 1649 en 12 july 1650.
B. Coenraed van Coxyen, minderjarig in 1604, trouwt vóor september 1622, Susanna de Gortter, dochter van Floris en Elisabeth van den Eynde. (Zie Register der Weeskamer 1601-1608. N^o 18.)
C. Anna van Cocxyen (goedb. 1573). ‘Anna van Cocxyen m^r Michiels d^r Rapaël van Coxyen haren b met Joa̅ van Bekerke sijn huijsvrouwe.’

(2) Er is hier op te merken dat zyn huis gestaen was naest dat welk Lucas Fayd'herbe later opbouwde en bewoonde, en dat beide uitmuntende mechelsche kunstenaers ten gevolge van eenen val, op eene eeuw tusschentyd, ter dood zyn gekomen.