De Vlaamsche School. Jaargang 1

[p. 17]

Quinten Massys.

Aen den voet van den toren



der Onze-Lieve-Vrouwekerk, te Antwerpen, is een gedenkteeken geplaetst, dat zich alleen doorzyne buitengewoone eenvoudigheid onderscheidt. Tegen eene der freiten, ontwaart men het afbeeldsel eens mans; wat lager op eenen zerk is een doodshoofd gehouwen, waeronder een opschrift in gouden letteren gelezen wordt.

Dit gedenkteeken is het werk der bewondering; het werd aldaer ten jare 1629 opgericht door den vaderlandschen kunstyveraer Cornelis Van der Geest^(*), ter nagedachtenis van den

(*) Cornelis Van der Geest was een dier uitgelezene mannen, welke alles voor de vaderlandsche kunsten opofferen. In bezit eener fraeije fortuin, had hy deze aen het koopen van schilderyen onzer voornaemste meesters toegewyd. Voor Massys koesterde hy eene byzondere liefde; hy bezat van dezen schilder die schoone verzameling welke later het eigendom van den koopman Stevens werd.
Toen in 1629, de zerken van het Klein Kerkhof (thans de Handschoenmerkt) werden weggevoerd, die er zich sedert eeuwen bevonden, rees by hem de vrees op dat men misschien Quintens' rustplaets niet zou eerbiedigen; derhalve zond hy aen het magistraet een verloog in, dat wy denken hier te moeten mededeelen:
Aen myne Eerw. Heeren. - Verthoont met behoorlycke reverentie Cornelis Van der Geest, alsdat in den tyd datter geordonneert was dat men de sarcken ruymen soude van het cleyn kerkhof by de hantschoen craemen, dat alsdan mynheer Anthony Behagel bouwmeester synde, my thuys zond den sarck van M.^r Quinten Metsys die door ouderdom uytgesleten was, om te laten verhouwen dwelck nu over eenige jaeren geschiet is, ende is gevoert by den thoren daer hy, ik segge den voers. M.^r Quinten, begraven is geweest in 't jaer 1529, ende nu just honderd jaer geleden, als synde ter eeren Godts anno 1629. Ende alsoo van alsulcken fameusen meester de memorie niet en behoort te versterven, die in synen tyd Grofsmidt synde, den constigen borneput heeft gemaekt voor de stadt van Antwerpen, die in voorleden tyde in 't middel op de Groote merckt plach te staen, verciert boven op met eener Brabon ende int ronde met wildemannen en wildewyven, al van yser; welcken voors. borneput van de merckt getransporteerd is ende gestelt op het Cleyn Kerkhoff in 't jaer 1557, waerop weynige letten dan die Consten beminnen. Noch staet te weten den voors. Quinten hem was begevende door seker occasie van grofsmidt tot de schilderkonste, van wiens hand een fameus constig stuck is staende in Onze Lieve Vrouwe Kerk in de Besnydenis choor, aengaende den magistraat alhier, dat in dander regering vercogt was aen die van Engelandt voor vyfduyzend roose nobels in specie, dan door intercessie van Merten de Vos, oock schilder, en werdet niet gelevert. Nu soo ist als dat de heeren van 't Magistraet over desen voors. sarck hebben te disponeren, soo wert consent versogt den ditto sarck tegen de muer van den thoren met ysere dokken vast te maeken tot memorie van den voors. fameusen Quinten Metsys, tot lof deser stadt, dit doende etc.
Is by myne Ed. H.B.B. en S.S. gecommittert Anthony Behagel schepen om hem opt inhoud van dese t'informeren en syn rapport gehoort voorts gedaen te worden naer behooren. Actum 17 Decembris 1629. Ond.^t J. De Paepe.
Extrakt uit de requestboeken op het stadsarchief berustende, en gedrukt in Verachter's Aenteekeningen op de reis van Albert Durer in de Nederlanden, bl. 38.

[p. 18]

nooit overtroffen smid-schilder Quinten Massys^(*).

Het leven dezes meesters, dat wy zullen poogen afteschilderen, is een samenweefsel van onbegrypelyke, zelfs onbestaenbare voorvallen. Beroofd van geschiedschryvers gedurende zynen levenstyd, heeft men, na zynen dood, Quintens daden als met een floers van verdichtsels overtogen, die ons den kunstenaer gansch onkennelyk hebben gemaekt.

Door deze verdichtsels, die, wy moeten het in het voorbygaen aenstippen, ditmael, by uitzondering, 's meesters goeden naem en faem niet hebben gekrenkt, gaen wy ons eenen weg banen; diep betreurende soms met de koude hand des onderzoeks eenige dier teedere bloemekens te verbreken, waermede de liefde des volks doorgaens het hoofd harer lievelingen kroont.

Groote leemtens zullen wy eventwel in 's kunstenaers loopbaen ontmoeten; doch deze niet in stilzwygendheid voorbystappen, om het schilderachtige des verhaels te behouden; want wy voeden geenzins de hoop eene volledige levensschets van Massys te verveerdigen; zulks zou onmogelyk zyn na dry eeuwen van onverschilligheid; veeleer zullen wy dezeleemtens met den vinger aenduiden, opdat andere schryvers, gelukkiger dan wy, ze zouden kunnen doen verdwynen.

Volgens het algemeen gevoelen, zag Quinten Massys te Antwerpen het licht, omtrent het jaer 1460^(**). Zyne ouders, die het smedersambacht uitoefenden, waren in onze stad om hunne bekwaemheid befaemd, en bestemden hunnen zoon voor den stiel die hun een eerlyk bestaen had verschaft.

Het schynt dat het geluk in den beginne de levensbaen van Quinten niet bescheen; de legende verhaelt dat hy zynen vader vroegtydig verloor, en, beroofd van allen steun, verplicht was in zyne kinderjaren het brood voor zyne noodlydende moeder te winnen^(***).

Indien het waer is dat de omstandigheid meestal den man maekt, dan moeten wy gelooven dat de gebeurtenissen der eeuw eenen grooten invloed op de loopbaen onzes meesters hebben uitgeoefend. Inderdaed, wat kunstenaer werd ooit in een gunstiger oogenblik geboren? Antwerpen, zyne geboorteplaets, was onder het voorspoedige, alhoewel vryheidskrenkende bestuer der Hertogen van Burgondië tot het hoogste punt van welvaert gestegen; het verleggen van den koophandel van Brugge naer onze Scheldestad had van deze laetste den stapel van het Noorden gevormd, en er eene weelde doen ontstaen die den rykdom van alle andere steden in het duister wierp. De kunsten, die immer den rykdom volgen, hadden binnen onze muren hunnen zetel gevestigd. Van alle kanten van het Burgondischeryk, stroomden de uitstekendste mannen te samen, die van Antwerpen, om zoo te zeggen, het middenpunt hunner werking maekten. Daerenboven, de gedurige aenraking van kunstenaer met ambachtsman, door de buitengewoone werken die de stad alsdan deed uitvoeren, en diensvolgens het gedurig redekavelen over kunsten en wetenschappen, hadden, even als nu, het hert der nederigste burgers voor het schoone geopend.

By zulk algemeen en koortsig arbeiden, dat de stad Antwerpen wonderwel aen eenen biënnest deed gelyken, kon de vurige ziele des jeugdigen Quintens niet koud blyven; hy ook wilde kunstenaer worden, en ofschoon hy slechts smid was, zou hy de kunst met zyn ambacht vereenigen.

Onbekend is de meester die Quintens eerste stappen in de baen der kunst leidde; doch indien wy de werken in acht nemen, welke Massys op dit tydstip uitvoerde, moet deze meester een man van buitengewoone kennissen geweest zyn. Inderdaed, wie, by het zicht der wereldberoemde pomp, welke Massys op eenen zoo jeugdigen leeftyd wrocht, is niet getroffen, by de moeijelykheden door den geestryken smid overwonnen? Men beschouwe dit kunststuk in al zyne deelen en bewondere de eenheid der gedachte, de sierlykheid der vormen, de meesterachtige eenvoudigheid der samenstelling. Met welken smaek zwieren de yzeren ranken door elkander; zy schynen een bloemenkrans door de hand van engelen, niet van menschen, gevlochten; en echter beweert men dat dit werk slechts met éenen hamer en éene veil is voltooid!

Onbeschryfbaer was de byval dien Massys door dit kunststuk verwierf; zyn naem weêrklonk wyd en zyd; van alle kanten zond men hem bestellingen toe; de voornaemste onzer steden^(*) wilden werken zyner hand bezitten; doch het waren de Nederlanden alleen niet die eenen oproep aen het talent onzes meesters deden: Engeland, dat alsdan met Antwerpen groote handelsbetrekkingen had aengeknoopt, gelastte hem met de uitvoering der graftombe zyns konings Edward IV.

De Voorzienigheid is soms onverstaenbaer in hare besluiten; menigmael mort de mensch tegen de plaeg die hem eene

(*) Wy hebben de schryfwyze Massys aengenomen omdat ze thans, om zoo te zeggen, algemeen is; ook werd zy het meest in 's kunstenaers leven gebruikt. (Zie J-A. De Laet, Catalogue du Musée d'Anvers). Quinten schreef onverschillig Masys, Matsys, Metsys, en zelfs de Mees. Zyn zoon teekende Jan Massys. De bewyzen worden verder op hunne plaets aengehaeld.

(**) Zie den Catologue du Musee d'Anvers, par Jean-Alfred De Laet. Sedert de uitgave van dit werk hebben wy ook opzoekingen over de Massysen begonnen, en meer dan dry honderd akten vergaderd, waeruit blykt dat deze familie van de vroegste tyden te Antwerpen zeer verspreid was.

(***) Is deze legende waerheid, dan denken wy Massys' vader ontdekt te hebben in Jan Massys, ervaren smid, die verscheidene werken voor de Onze-Lieve-Vrouwekerk te Antwerpen uitvoerde, en in 1467 moest overleden zyn, vermits zyne vrouw hem alsdan in het ambacht was opgevolgd. Men zie den reeds gemelden Catalogue du Musee d'Anvers, p. 52.

(*) Voor Leuven verveerdigde hy zoo vele werken, dat het sprookje, hy zy in deze stad geboren, er buiten twyfel op gebouwd is; ziehier wat wy over deze kunstvoortbrengselen in Van Fornenbergh aentreffen: ‘wat voorder belanght syne konstighe smidtswercken, syn binnen Loven veele te sien, in-sonderheydt tot S. Peeters, alwaer hy (onder andere) eenen autaer-tuyn ghemaeckt heeft, met een portael, van ghevlochten rancken ende bladeren (met vremde krollen door-een swierende) maecken (in 't om-krommen de ronde van de poort).’ Den Antwerpschen Protheus; bl. 10.

[p. 19]

bron van welvaert gaet openen. Eene ramp die de Hemel aen Massys overzond, was bestemd om hem de schitterendste toekomst te verzekeren.

Onze kunstenaer had den ouderdom van 20 jaren beklommen, dien tyd welke doorgaens over het gansche leven beslist. Vurig aen het werk, met zynen staet te vrede, struisch van gestalte, misschien aenspraek op mannelyke schoonheid makende, waende hy zich de gelukkigste aller stervelingen, en kon zich niet inbeelden dat een oogenblik, een niet, dit heil voor immer zou kunnen verbreken.

Het grootste ongeval stond hem echter te wachten. Plotseling werd hy gevaerlyk ziek, en genoodzaekt bedlegerig te blyven.

Dit was de zwaerste slag die Massys kon treffen. Werkman zonder fortuin, die zyn bestaen in zynen arbeid moest vinden, zag hy zich weldra aen de grootste ellende blootgesteld. Het weinige dat hy van vroegere dagen had overgespaerd, verzwond als rook, en niets dat zich in het verschiet opdeed dan de uiterste armoede, misschien de bedelzak!

Eenige pynelyke overwegingen zetteden dezen toestand nog iets akeliger by: het lot zyner oude moeder, die hy zoovuriglyk beminde, zweefde hem immer voor den geest. Hy zag de goede vrouw honger lyden, terwyl zy zelfs heuren nood aen haren zoon niet dorst klagen, uit vrees zyne smerten te vergrooten. Quinten, die de stilzwygendheid zyner moeder begreep, voelde zich hierdoor dubbel gewond. Zyn staet scheen hem eene hel van onbeschryfelyke folteringen: krampachtig wentelde hy zich op zyne bedsponde om, en snikte vurig naer het oogenklik dat hy naer de smisse zou mogen terug keeren.

Dit oogenblik verscheen echter zoo snel niet; ‘want,’ zegt Van Mander,^(*) ‘al was de meeste kracht syner siekte over, en dat hy begon over eynde te sitten, soo was syn lichaem noch soo swack, dat hy sulcken grooten arbeydt, als het smeden niet en vermocht te doen.’

Onbekwaem om zich-zelve te redden, riep de jongeling de hulp zyner vorige vrienden in; vond hy by enkele wellicht eenigen steun, het groote deel verliet de wooning waer zy slechts wanhoop en ellende ontmoetten; ter nauwernood dat zich nog iemand met den vorig gevierden Massys bekommerde.

Ondertusschen was de Vastenavond genaderd. Vrolyk stroomde de uitgelaten menigte door de straten; in Quintens woon bleef alles stil; bywylen slechts hoorde men een zucht, die uit de benepen borst eens jongelings opsteeg, of het luide snikken eener ten grave gebukte moeder, die hare smert niet langer meer in haren boezem kon verkroppen.

De Heer die den mensch soms hard beproeft, zendt hem immer redding, wanneer de maet des lydens is gevuld. Quinten ook leerde zyne onpeilbare genade kennen.

Het was oudtyds te Antwerpen het gebruik, dat de ziekendieners of Lazarussen, in processie, eene groote houten gestoffeerde keers droegen, en ryk afgezette houtprintjes van heiligen of Santkens overal aen de kinderen uitdeelden. Een ongelooflyk vertier werd dus van deze plaetjes gemaekt, en menige verlichter vond, tydens het wintersaisoen, in het kleuren dezer beeldekens, een middel van bestaen.

Zy ook zouden het huisgezin van Quinten redden. Een der vrienden die Massys in zyn ongeluk getrouw waren gebleven, ried den jongen man aen, de Lazarussen te aenzoeken hem deze printjens te laten versieren; derwyze zou hy, zonder zich te vermoeijen, eenig geld kunnen verdienen, en de hulp der openbare liefdadigheid ontvluchten.

Deze raed scheen aen Massys eene ingave des hemels. Door de reinste kinderliefde gedreven, zette hy zich aen het werk; met gespannen aendacht den minsten trek, de minste plooi gade slaende, maekte hy ware tafereeltjes van de nietigste voortbrengselen der kunst dier tyden. Hoezeer Quinten in zyne pooging gelukte, zal ons de goede Van Mander getuigen. ‘Door dit cleyn begin, zegt deze geschiedschryver, is syn aengeboren genegentheyt of lust ontsteken worden, soo dat hy ganschlyk met groote liefde en vlyt hem van dan voort heeft tot de schilderkonst begeven.’

Een ander voorval kwam intusschen die staetsverandering nog verhaesten.

Nauwelyks was Massys zyne legersponde ontvlucht, of een nieuw, voor hem nog onbekend gevoel rees in zyn herte op. By een dier wandelingen welke hy onder de zoete Meizonne ter herstelling zyner gezondheid deed, had hy een meisje ontmoet, schoon als eene engelin, schooner dat hy ooit in zyne droomen van poëzy en geluk zich had durven voorstellen. Teêr van gemoed, schuchter als een kind, dorst hy, by eene nadere kennismaking, haer zyne liefde niet veropenbaren. Zyn geheim woog hem echter zwaer en hy besloot, het koste wat wil, de pynelyke stilte door te breken.

Wat was zyne verwondering niet, toen hy zag, dat ver van haer te mishagen, het lieve kind hem aenhoorde met dien angst, die aendacht, welke meer dan onverschilligheid te kennen geven. Zyne edele gestalte, zyn fyn gelaet, dat als in eene nis van lange blonde haren was besloten, deed misschien eenigen indruk op de dertele freule, en zy verliet hem met woorden die wellicht de zoetste hoop in zynen boezem lieten dalen.

Nu zou Quinten reeds een voorgevoel des hemels gesmaekt hebben, indien geen hinderpael zich tusschen hem en zyne geliefde hadde gesteld: hy had een medevryer; en wat meer is, een ryke medevryer: een schilder! Zulk een tegenstrever zou voor Massys gevaerlyk zyn geweest; gelukkig dat de goede Van Mander, wien wy deze geschiedenis ontleenen, er haestig byvoegt, met die naïeviteit, welke hem eigen is, ‘dat het meysken meer sin had aen den persoon van Quintyn, daer haer mishaegde dat vuyl ambacht, wenschende dat Quintyn den schilder ware geweest en den anderen den smit.’

De liefde doet soms wonderwerken. Quinten, in wiens gemoed het niet lag voor anderen te wyken, en door deze tegenkanting nog meer zyne geliefde wilde bezitten, haer zelfs ten koste van alles verkrygen, besloot de reden zyner verstooting te vernietigen. Wat voor anderen onmogelyk zou geschenen hebben, werd voor den vurigen jongeling

(*) Schilderboeck.

[p. 20]

een spel, de nietigste aller ondernemingen. Hy bezat reeds de teekenkunst en met eenen drift als de zyne, wat zou hem het schilderen kosten? Had hy reeds, in het kleuren der Lazarusbeeldekens, geen bewys van zyne bekwaemheid in dit vak gegeven?

Onbedacht, met die vaste overtuiging die alleen wonderen voortbrengt, werd door hem het onmogelyke in mogelyke herschapen. Dag en nacht aen het werk, rezen weldra meesterstukken voor zynen ontvlamden geest op^(*). Zegepralend bood hy zich alsdan by zyne beminde aen. De liefde kroonde eindelyk het werk van haren leerling; zyne hertsvriendinne verkreeg den zoeten naem van bruid^(**).

Wat er van al deze verdichtsels waer zy of niet, zullen wy niet trachten te doorgronden; het volstaet te weten, dat Massys zeer jong in den echt trad met Aleyde van Tuylt, het smedersambacht verliet en ten jare 1491, als meester-schilder, in de Antwerpsche St.-Lukas gilde werd opgenomen; zyne ontvangst in dit roemryke genootschap staet als volgt in den Liggere geboekt.

Int jaer ons Heere̅ mcccc en xci waren Regerders van Sint Lucas Gulde Antonius van der Heyen en Jan Vinck. Dat syn de vrymeesters die sij ontfang hebben:

Roelant van Wulpen

Joos van Brugge

Peeter Dysere

Jacob van Santvliet

Quinten Massys

Jan de Wolf.

Doch hier, even als te voren, ontstaet de vraeg wie Quintens leeraer in het schilderen is geweest, en deze vraeg is van het hoogste gewicht, daer Massys, om zoo te zeggen, een gansch afgezonderd punt in de Vlaemsche kunstschool uitmaekt. Velen, de moeijelykheid dezer vraeg beschouwende, zeggen dat Quinten zyn eigen leeraer is geweest, dat hy alles aen de natuer, aen zyn uitstekend genie is verschuldigd; doch wy aenzien zulk antwoord als een blyk van diepe onkunde; talenten als Quinten treden niet onvoorbereid op; zy zyn het werk des tyds; Van Eyck^(*) en Rubens waren het toppunt, de volmaektheid eener School; Quinten, die beide meesters in talent evenaerde, was, juist als zy, de uitdruk der kunst zyner eeuw.

P. Génard.

(Wordt voortgezet).

(*) Deze liefdegeschiedenis is meermaels door onze dichters bezongen. De vermaerde schilder-dichter Dominicus Lampsonius, meester van Otto Venius, die korten tyd na Massys leefde, maekte er de volgende verzen op, die later werden gesteld onder Quintens portret, door Th. Galle op koper gebracht:

Ante faber fueram Cyclopeus: ast ubi mecum

Ex aequo pictor coepit amare procus:

Seque graves tuditum tonitrus postferre silenti

Peniculo obiecit cauta puella mihi:

Pictorem me fecit amor. Tudes innuit illud

Exiguus tabulis quae nota certa meis.

Sic, ubi Vulcanum nato Venus arma rogarat,

Pictorem e fabro, summe poeta, facis.

(**) Wy laten het praetje van de bie gansch weg vallen, daer het ons te belachelyk schynt; opdat men ons echter van geene lichtveerdigheid beschuldige, deelen wy het verhael van Fornenbergh mede:
‘Doch wordt hier noch een derde by-ghevoeght, alsdat Quintyn (door neerstigheydt en vlyt, heel dapper toe-ghenomen hebbende in de konst) is comen vryen dit meysken, wiens vader soude een schilder gheweest hebben; den welcken Quintyn eens comende besoecken, heeft hem gheleyt op den winckel, ende daer t' samen eenighe redenen hebbende van de konst, is den meester af gheroepen gheworden: Quinten hem ter-wyl, alleen, (ende palet en pinceelen gereet) vindende, ende een stuck op den ezel staen, heeft sich verstout een vlieghe te schilderen op de kaeck van een figure; ende stont soo sterck uyt, dat sy scheen (verheven) op 't paeneel te sitten. Den toecomenden schoon-vader mede boven comende, siende die vlieghe, op syn stuck sitten, meynde de selve af-te-knippen, maer het paeneel vry hert ghenoech gheraeckt hebbende stack den vingher (door wee-dom) in den mondt, waer over Quintyn begon te lacchen; den vader (verwondert wesende) vraeghde wat dit te segghen was, waer op Quintyn, (met een weder-vraeghe) and-woorde; oft den schilder van die vlieghe, syn dochter weerdigh soude wesen: den vader, hem nu dickwils ghepraemt voelende, ende te-meer, om dese gheestigheydt, sloegh het houwelyck toe.’

(*) Men beweert het zelfde van Van Eyck; Dr. Waagen en J.-A. De Laet hebben met recht dit praetje bestreden. Wy deelen gansch in de gedachten dier kunstkenners. (Zie Luister der St.-Lucas gilde, bl. 15).