Vlaanderen. Jaargang 1

[p. 555]

De sprookjes-literatuur en Marie Marx Koning.

De letterkunde van een volk beleeft, in zijn evolueerende vaart, tijden van overontwikkeling, - de groei van een boom is bij plaatsen bovenmatelijk, en waar het opgejaagd sap met abnormaal geweld wil dringen, schiet altemets een schijnbaar-dwaas getak, een zottig loof, dat (spijts zijn uiterlijke doening, monsterachtig en ongewoon) binnenwaarts door het stille werk van leven in evenwicht wordt gehouden.

De Vlamingen zijn lang nog niet zoo verre gevorderd als de Noord-Nederlanders, wier beschaving al meer en meer volmaakt is, naar de mate hunner gestadige geestesbetrekkingen met de overige wereld. De Hollander bezit eene algemeene en volledige kultuur, en hij loutert daarmee zijne gevoelens. Hij argumenteert, en verrechtveerdigt zijne gevoelens met argumenten. Hij ontvangt den stoot der dingen zonder overstelpende emotie, en het antwoord van zijn vleesch is niet zóo vlug, dat het niet eerst beïnvloed, naderhand beheerscht wordt door zijne rede. Zijn instinkt ligt vaste in zijne hersens. Hij is een man die stevig staat, gewapend en bewust.

De Vlaming loopt te lore in een krioelend kruiskensspel van verwarde wegen. Hij bleef zonder opleiding, en heeft die opleiding danig noodig. Hij wordt rijzekens zijn eigen gewaar als een zelfstandig wezen, en is de slaaf van honderd verschillende indrukken. Maar in deze harrewarrije van aarzelend gepeuter behoudt hij de schoone gevoeligheid van zijne gezonde ziel. Hij is te eenvoudig om niet oprecht te zijn.

[p. 556]

De Hollander leest. De Vlaming leest niet. Conscience heeft zijn volk niet leeren lezen. De Hollander leest, schept zich aldoor een voortdurend geestesleven en vindt daar behagen in. Hij heeft ook de lollige vlaamsche kermissen niet, de vele leutigheden van allerlei aard: hij gaat met zijn eigen om, omdat hij zich wist, door ontwikkeling, te ontvouwen tot een saamkoutend dubbelwezen. Hij leeft met zijne gepeinzen. Het wonderlijkste beeld van 't omliggende wekt bij hem geen plotselinge verrassing, ontrukt hem geen kreet, geen luidelijk woord: het beeld groeit in hem tot een rustig gedacht en wordt uitgestort in een precies gezegde.

Maar het gedacht wordt aleens vervormd en het gezegde lijkt somtewijlen niet oprecht - en meerendeels een valsche sierlijkheid. Zoo doet een overontwikkeld volk.

Zijne literatuur wordt bovendien seffens de brooze uitdrukking van overdreven fijnhertigheid, en een gebaar ligt dan bijkans uitsluitelijk in de keuze en de plaatsing der woorden. De Hollander heeft eene conversatietaal, met euphonische stopklanken en golvingen. Zijne taal steekt hem in 't lijf en hij voelt hare teerste trillingen. Van daar eene ongedwongen stiptheid der geschreven uitdrukking, eene mathematische juistheid in de verhouding der verschillige elementen van een volzin. Maar van daar ook een overdreven taalsensualiteit bij de kunstenaars van het woord, een gezochte fijnveuzigheid der mate, een sluwe diversiteit van de algemeene rythmen. Zij ontleden met kunstige nauwkeurigheid. Een Streuvels, in zijne beste brokken, is zijn sprake min literair-bewust dan een Van Deyssel, in die zonderlinge Adriaantjes-reeks.

De vorm der gedachten ontstaat dan uit een soortgelijke doening. Het gedacht zelve wordt literair en is alleen het voorwendsel van het woord. ‘L'art pour l'art’ in zijn engste beteekenis. Ik kan mij anders de verschijning van vermelde Adriaantjes-reeks en van veel hollandsche prozastukken niet verklaren.

Die toestand, meen ik, is echter niet ziekelijk en ook niet een teeken van kunstzatte dekadentie. 't En is niet de voorbereiding van vermoeide tijden noch het onzekere voorspel van triomfelijke

[p. 557]

aantochten. 't Is een uiterste toestand, op zichzelf normaal en door den levensgang gerechtveerdigd.

* *

*

De sprookjesliteratuur, zooals die tegenwoordig in Noord-Nederland begrepen wordt, kon uit geen voordeeliger toestand geboren worden. Daar is iets ornementaals in die sprookjesliteratuur, iets dat, uit een oogpunt van aesthetiek, zuiver bespiegelend en bovenzinnelijk is, en nevens de menschelijkheid blijft. Ik lees sommige verhalen van Couperus. Ik voel nievers een trilling van mijn vleesch. Ik spekuleer aldoor met den dichter. De liefde wordt mij voorgesteld als een wenk van het lot, als een etherische saamkomste van zielen, wegsmeltend in een doodgaan van verlangens. Ik krijg dichterlijke beschouwingen, breede waarheden in vormen van omsmokkelde symbolen, in prisma's van gekristallizeerde gedachten, in vloeden van haarfijne gevoelens. Nu, ik vraag wel geen realisme, maar ik vraag het reëele menschelijke. Een sprookjesdichter kan een groot sprookjesdichter zijn, maar zijne kunst zelve is de ‘groote’ kunst niet, omdat ze niet menschelijk genoeg is. Niet alleen de liefde als een noodlottige beweging, een abstrakt idee van zielennadering, maar meer de liefde als een hijgen en snikken, een lusten en verzadigd-zijn, een huilen en schateren, een strijden en overwinnen, een vloeken en overwonnen-worden - zóo, vollediger, is de liefde.

Ik nam nu, onder velen, dàt voorbeeld van ondergeschiktheid. De sprookjes-literatuur, met al hare subtiele wijzen, hare schrandere allegorieën, hare idyllische tafereelen, hare gevoelerige zoetigheid, is van ondergeschikten aard en zal nooit 't gewicht torsen van een Balzac of een Ibsen.

* *

*

Ze boogt evenwel - met recht en eere - op een der oorspronkelijkste talenten van Nederland, wellicht het aangenaamste van allen, Marie Marx Koning.

[p. 558]

Marie Marx Koning draagt de subtiele kenschetsen der hedendaagsche literatuur in Holland, en is daarbij hoofdzakelijk - een vrouw.

Ze is dichteresse en door al hare sprookjes tintelt het lichtrijke twijngewaad van hare gulden gevoelens, alles omstralend wat daar in woorden geschreven staat. Ze begeestert haar verhaal ermee en klaarten liggen overal, die deugd doen en schoon maken. En tot een heerlijke lyriek verheft ze zich soms, ontdaan van al 't bombastisch geronksel, dat weleens meegaat met dichterlijke opwellingen. Zij voelt de juiste verhoudingen, precies en taktvol.

‘... Rèchtop zat de koning; en in zijn armen rustte het kindje...

Maar hij voelde dat hij moe ging worden en pijnlijk maanden zijne oogen hem, dat hij maar een mensch was.

Rèchtop zat de koning; en onder zijn mantel lag het kindje...

Maar hij wist, dat hij zich in den nacht die nu voor altijd om hem was, over moest geven aan het beleid van zijn paard: hij, die tot nu toe alleen op zichzèlf had vertrouwd.

Rèchtop zat de koning; en aan zijn borst ademde het slapende kindje...

Maar geluiden vol duistere onbekendheid kwamen om hem heen... want nooit had hij met zijn ziel alléen gehoord: 't ruischen van wind in boomen, 't klotsen van golven in stroomen...

...Hij was heel moe, en zijn glimlach werd een schaduw... en het paard, niet wetend hoe droef mensch het droeg, hief telkens trotsch den kop, brieschend: Daar komt een kóning aan!’

Hare beschrijvingen zijn weelderig en meermaals heel breed opgevat, met, moet ik bekennen, toch een gelijkvormig frazenspel. De epitheta liggen in te-volle bundels saam en de deelwoorden worden wel wat eentonig gebruikt. Maar de gang zelve is stevig en alle deelen blijven vast aaneengeregen. En hier alweer ligt de lieve dichterglans. Marie Marx Koning heeft wondere zichten. Het landschap bij haar is geen theaterbedrog: het leeft en krijgt wegende geluchten, er zijn diepten en wegdoezelende verten, en wat er staat heeft een vatbare breedte. Men asemt daarin...

[p. 559]

‘...Het was een wonder-stille Lente-nacht.

Roerloos stonden de boomen òp tegen 't avondblauw, dat mildzilver licht indronk van de groote, stralende maan, die rondom zich alle sterren deed verbleeken.

Goed, zacht, lag de aarde uit in haar licht-liefde, zonder klacht lag ze, ongebeurlijk stil.

Ademloos hielden de boomen hun jonge blaadjes vast, die zich als enkele vlekjes, of als knoppige trosjes, plekten tegen 't doodstille licht.

Een eenzame populier klom als een sombere kolom breed tegen den hemel, zijn vele takken warrend tot bijna-dichtheid.

Zachtblank beplekte berken scholen droomerig bijeen; hun flitsende, dunne takjes lieten fijne, neerhangende blaadjes tegen 't licht druppelen.

Blank lagen rondom de landen, in lauwe zilverstille nachtvrede uit.

Zwaar stond in de verte een ver bosch. En overal lag droomstil het milde licht, en de aarde sliep, mooi-droomende dat zij de hemel was. En niets, geen geluid, geen beweging, durfde dien droom verstoren...’

Dat is wel een droom. Geheel de sprookjes-literatuur ligt in een dergelijke beschrijving besloten. Men moet bij sprookjes-lezen apriori mirakelen aannemen, en dan neem ik aan die aarde ‘mooi-droomend dat zij de hemel was.’ Maar, als ik het naderhand als zuiver kunstwerking wil beschouwen, vind ik zoo'n zetten misselijke vlekjes, eerst en vooral omdat ze nutteloos zijn en door leegloopen schadelijk worden.

Aldus bekeken ergert mij een oogenblik ‘Het Beeld op de Rots’ waar de fantazij zich tot een reëele uitdrukking van waarheid oprichten wil en, te-verre gaande, zich waarheid waant. Heel schoon wordt gezegd van dezen houten Kruis-lieven-heere dat hij ‘sprak zonder woorden van trouw tot aan den dood, van Liefde tot boven het lijden.’ Doch naderhand groeit het beeld op tot een denkend wezen en het redeneert. Het is niet de Godmensch zelve. Het is ook niet meer het idee alleen van den Godmensch. Hoe moet ik dan omspringen met mijne redelijke gepeinzen? Ik blijf niet koud bij dichterlijke schoonheden, maar door

[p. 560]

waarschijnlijkheid moet de dichteresse mij in stemming houden.

Overigens zijn de stemmingen, waarin Marie Marx Koning mij door haar schoon talent vermag te brengen, op andere plaatsen, verrukkelijk. Alleen bij de lezing van Van Eeden's kleine Johannes heb ik even-innige gevoelens getaakt, als hier. Deze verhalen zijn zoo zacht en rukken mij weg van zooveel gruwelijke of alledaagsche bezigheden. Ze troosten en beuren op, want waarachtige wijsheid schuilt ook in deze dichterlijke weelde. ‘Van het Licht dat niet gezien werd’ is een diep-doordacht sprookje. En soms is de manier van zeggen zoo vast en stevig:

‘....Het was alles zoo klein, gezien van uit de hoogte van haar denken.

Het was zoo alles hetzelfde: de haat van vorsten om macht en de haat van den kruidenier, als zijn concurrent meer verkoopt dan hij.... De ijdelheid van den monnik die barrevoets gaat, en de ijdelheid van een mooie vrouw, als ze de koningin van het bal is. De leugen in het leven van den staatsman, die groot moet schijnen altijd en in alles, en de leugen in het leven van den schoolmeester...’

Maar in de werken van Marie Marx Koning zegeviert vooral en ten eenen male hare milde vrouwelijkheid. De verrukking, die Borel te vergeefs in geleerde filosofische stelsels zoeken gaat, vindt deze schrijfster onbewust en dadelijk. Ze is de vrouwe rijk-begaafd, de brooze ontvangenis der minste trillingen van de buitenwereld. Ze is een emotief wezen, uiterst prikkelbaar, dat koortsig wordt bij de kleinste gewaarwordingen. Ze voelt alles direkt. De liefde, het medelijden, de droefenis klinken in haar herte met ongemeen geweld. Haar fijngevoeligheid maakt heel hare kunst uit en door hare fijngevoeligheid is ze artiste boven de middelmate.

Hare sprookjes zijn zielstoestanden, tot sierlijke kunst ontplooid.

Herman Teirlinck.