De Vlaamse Gids. Jaargang 81

[p. 22]

‘Hemelsche en aardsche poëzie’
essay Sjoerd van Faassen

In 1935 publiceert Simon Vestdijk in Forum een essay in twee delen over de Gedichten 1907-1934 (1934) van Jan Greshoff. Het eerste deel is ‘een zwaar philosophische inleiding’ en als twee jaar later een tweede, vermeerderde druk van de Gedichten verschijnt, wil de uitgever alleen het tweede deel van Vestdijks bespreking als inleiding in de bundel opnemen. ‘Het 1e stuk is goed om alle koopers af te schrikken!’ Hendrik de Vries is het niet helemaal eens met de benadering van Vestdijk: hij verwijt Vestdijk dat hij vanuit een vooroordeel voor ‘rijmverdoezeling’ pleit en voor ‘een soort sabotage’ van de ‘normale versificatie’. En Jan Greshoff? Die bekijkt het maar.

Een debat in 1937 tussen Hendrik de Vries en S. Vestdijk over de poëzie van J. Greshoff

‘publiceer je de brief van Hendrik de Vries nog, met mijn commentaar en de jouwe?’, schreef Simon Vestdijk aan Jan Greshoff op 15 juni 1937.^1. De dichter en criticus Hendrik de Vries had Greshoff op 5 mei van dat jaar bedankt voor de toezending van de kort daarvoor verschenen herdruk van diens De wieken van de molen. Lezing van de daarin opgenomen dialogen deed hem opmerken dat Greshoffs korte tevoren verschenen bundel Gedichten 1907-1936 de superioriteit van Greshoffs poëzie ten opzichte van diens proza bevestigde.

Publicatie van het door Vestdijk bedoelde debat, dat deze via Greshoff gevoerd had met Hendrik de Vries over de gedichten van Greshoff, bleef op dat moment echter uit. Maar als eind december 1941 bij de Zuidafrikaanse uitgever J.L. van Schaik te Pretoria de essaybundel Fabrieksgeheimen van Greshoff verschijnt, blijkt hij twaalf van de honderdachtentwintig bladzijden ingeruimd te hebben voor de weergave van dit debat.^2.

Het debat dat Hendrik de Vries (1899-1989) en S. Vestdijk (1898-1971) in 1937 over Greshoffs poëzie voerden, vond zijn oorsprong in de inleiding die Vestdijk schreef voor Greshoffs tweede verzamelbundel Gedichten 1907-1936.

Zomer 1934 was bij L.J.C. Boucher te 's-Gravenhage als tweede uitgave van zijn imprint Folemprise de eerste verzamelbundel Gedichten 1907-1934 van J. Greshoff (1888-1971) verschenen, die was opgesierd met een inleiding door J.C. Bloem. Na ontvangst van het hem toebedachte presentexemplaar schreef E. du Perron aan Menno ter Braak, zijn mederedacteur van het tijdschrift Forum en net als hij tot de intieme vriendenkring van Jan Greshoff behorend:^3. ‘Vandaag kreeg ik werkelijk een heerlijke verrassing: het voortreffelijk uitgegeven deel van Jan's gedichten. De keuze is ook werkelijk uitstekend verantwoord: ongeveer alle rotzooi is er uit, en er spreekt toch werkelijk door-en-door een mensch uit. [...] Er moet nu een werkelijk grondig stuk over dezen bundel in Forum verschijnen, vind ik, anders zijn we een

1. De in dit artikel geciteerde brieven en documenten berusten, in de collectie van het Letterkundig Museum te Den Haag.

2. Het in Fabrieksgeheimen opgenomen artikel had Greshoff al op 29 maart 1941 in het Bataviaasch Nieuwsblad gepubliceerd. Greshoff, die in mei 1939 uit angst voor de naderende oorlog vanuit zijn toenmalige woonplaats Brussel naar Kaapstad was geëmigreerd, was vandaaruit in november 1940 naar Indië vertrokken. Hij keerde halverweg 1941 terug naar Zuid-Afrika.

3. Menno ter Braak/E. du Perron, Briefwisseling 1930-1940 (ed. H. van Galen Last), dl. III, Amsterdam 1965, p. 9.

[p. 23]

partijtje lummels bij elkaar. Ik kan het niet doen, omdat ik al eens een groot stuk in de cahiers schreef;^4. Bloem ook niet, jij wschl. ook niet, want jij zult het wel voor Het Vad.[erland] doen. Maak er echt iets goeds van.^5. In Forum zou dus Simon [Vestdijk] of Vic [van Vriesland] het moeten doen: beiden zijn even goed, gesteld dat Vic het van zichzelf zou kunnen verkrijgen. Anders: Hendrik de Vries.’

De bespreking van Greshoffs bundel werd uiteindelijk toevertrouwd aan Vestdijk, die net als Victor E. van Vriesland sinds begin 1934 redacteur van Forum was. Van Vrieslands openbare mening over Greshoffs bundel blijft onbekend, nu de Nieuwe Rotterdamsche Courant, waaraan hij sinds 1931 als redacteur letteren verbonden was, die geen aandacht waardig keurde.

Vestdijks bespreking van Gedichten 1907-1934 zou in twee gedeelten - respectievelijk in november en december 1935 - onder de titel ‘Hemelsche en aardsche poëzie’ in Forum worden opgenomen.

In augustus 1934 verklapte Vestdijk al aan Greshoff dat hij een essay over zijn verzamelbundel had geschreven. In januari 1935 voegde hij daaraan toe: ‘'t Is wel grappig, dat juist jouw poëzie, die nogal eens als “licht” te boek staat, mij “inspireerde” tot een zwaar philosophische inleiding; er zit hier ook iets in van een ironische tegenstelling en misschien tevens een lesje voor de kritici, die niet de wijdere aspecten achter je werk vermogen te zien’.^6. Vestdijk liet in deze brief Greshoff ook weten dat Ter Braak het tweede deel van zijn bespreking een ‘behoorlijke karakteristiek’ van Greshoffs poëzie vond. Of de overige redactieleden van Forum Ter Braaks opinie over Vestdijks essay deelden, blijft duister, omdat de enveloppe waarin de kopij binnen de redactie gecirculeerd heeft weliswaar is bewaard gebleven, maar het gebruikelijke korte, schriftelijke oordeel van ieder redactielid daarop ontbreekt daarop.

De plaatsing van Vestdijks bespreking in Forum liet vervolgens nog anderhalf jaar op zich wachten, onder meer doordat in 1935 - naast enkele gedichten en kleinere boekbesprekingen - zijn roman Else Böhler, Duitsch dienstmeisje een aanzienlijk deel van elke Forum-aflevering in beslag nam en er ook plaats moest worden gevonden voor zijn over twee afleveringen uitgesmeerde novelle ‘Parc-aux-cerfs’.^7.

Willem Paerels - ‘Portret van Jan Greshoff’

Al spoedig na de verschijning van zijn eerste verzamelbundel deed Greshoff pogingen een goedkope uitgave in een grotere oplage van zijn gedichten gepubliceerd te krijgen.^8. In oktober 1936 verscheen bij A.A.M. Stols' Uitgevers-Mij N.V. te Maastricht & Brussel als achttiende deel in de serie Kaleidoscoop Greshoffs Gedichten 1907-1936. Het was een herziene en vermeerderde uitgave van de twee jaar tevoren bij Boucher verschenen verzamelbundel, voor deze gelegenheid voorzien van een inleiding van de hand van Vestdijk.

Vestdijks inleiding omvatte alleen het tweede deel van zijn bespreking van de Boucher-uitgave in Forum. Hij nam die inleiding later onder de titel ‘Over den dichter J. Greshoff’ op in de in 1939 door Nijgh & Van Ditmar te Rotterdam gepubliceerde essaybundel Lier en lancet (p. 341-361).

Het eerste, meer theoretische, stuk van zijn bespreking in Forum werd te moeilijk gevonden voor de inleiding van Gedichten 1907-1936. Onder de titel ‘Prolegomena eener aesthetiek’ zou Vestdijk het in gewijzigde vorm in zijn in 1946 bij F.G. Kroonder te Bussum te verschijnen essaybundel De Poolsche ruiter (p. 180-192) opnemen. Dat hoofdstuk uit De Poolsche ruiter noemde Vestdijk ‘een sa-

4. In de vijf afzonderlijke deeltjes Cahiers van een lezer die Du Perron in de jaren 1928-1929 in een beperkte oplage in eigen beheer had uitgegeven, heeft hij niet over Greshoff en zijn werk geschreven. Hoogstwaarschijnlijk doelde Du Perron op de aantekeningen betreffende Greshoff van 14 oktober en 17 november 1930, die hij had opgenomen in zijn in 1933 verschenen Tegenonderzoek (Cahier van een lezer III), p. 25-35 (Verzameld werk, dl. II, Amsterdam 1955, p. 224-231).

5. Ter Braak zou Gedichten 1907-1934 bespreken in Het Vaderland van 22 juli 1934 (Verzameld werk, dl. 5, Amsterdam 1949, p. 248-254).
Op 19 juli 1934 schreef Ter Braak aan Du Perron: “het eenige bezwaar, dat ik tegen den inhoud heb, is dat jij de voorrede niet geschreven hebt. Die van Bloem is weinigzeggend, formeel. Overigens “politiek”, dat niet jij, maar Bloem de inleider is.”
Du Perron vond de bespreking van Ter Braak “niet slecht, maar lang niet een van je beste!”, iets wat Ter Braak - die meende dat hij in zijn artikel niet “ver boven mijn eigen gemeenplaatsen” was uitgekomen - met hem eens was.
(Zie Menno ter Braak/E. du Perron, Briefwisseling 1930-1940 (noot 3), p. 13, p. 15 en p. 18.)

6. Zie Forum, Brieven, citaten, dokumenten en knipsels (ed. Willem Mooijman), 's-Gravenhage-Rotterdam 1969, p. 362.

7. Zie voor Vestdijks bijdragen aan Forum in 1935: Jean Brüll, Overzicht van de bijdragen van en over S. Vestdijk in letterkundige en algemeen kulturele tijdschriften uit de jaren 1930-1972, dl. I, Utrecht 1977, p. 39-41.

8. ‘Beste Sander, Do it now!’. Briefwisseling J. Greshoff-A.A.M. Stols, 1922-1941 (ed. Salma Chen en S.A.J. van Faassen), 's-Gravenhage 1990, p. 232.
Gedichten 1907-1934 was in een oplage van 640 exemplaren verschenen.

[p. 24]

menvatting en een reprise [...] van verschillende problemen, die door mij in het in Forum gepubliceerde essay Hemelsche en aardsche poëzie aan de orde gesteld, en later in Rilke als barokkunstenaar (in den bundel Lier en lancet) in een meer speciale richting uitgewerkt zijn’ (p. 180).^9.

Vestdijk was zich de tweedeling in zijn essay zeer bewust en had Greshoff daarvoor al op 17 januari 1935 gewaarschuwd: ‘Denk er vooral om, dat 't eerste deel maar zeer zijdelings met je poëzie in verband staat, en bovendien nog al abstract is uitgevallen.’

Maar zelfs het op de poëzie van Greshoff toegespitste tweede gedeelte van Vestdijks essay in Forum had niet veel enthousiaste supporters. Toen er in 1937 sprake was van een herdruk van Greshoffs verzamelbundel, schreef de toenmalige compagnon van uitgever Stols, R.W. Haentjens Dekker, aan Greshoff: ‘Wat de tweede (of derde?) druk van Uw gedichten betreft, zou ik U willen vragen of het niet mogelijk is dat U daar zelf een voorrede voor schrijft. Wellicht dat wanneer zij van Uw hand is, dat men haar ook zal lezen, wat in negentig van de honderd gevallen wel niet het geval zal zijn geweest met die van Vestdijk.’^10. Diezelfde mening was ook Du Perron toegedaan, want tijdens de voorbereiding van de Kaleidoscoop-uitgave van Greshoffs gedichten schreef hij aan Stols: ‘Voor de bloemlezing van Jan is het beter alleen dàt stuk van Vestdijk te nemen dat over de poëzie van Jan zelf gaat. Het 1^e stuk (de “inleiding”) is goed om alle koopers af te schrikken!’^11. Aan Ter Braak had hij (in het kader van een ruimere beschouwing over de Nederlandse literaire kritiek) indertijd na lezing van Vestdijks bespreking geschreven: ‘Het stuk van Vestdijk over Greshoff is ook op zichzelf een satyre in dit verband; het is of hij van a tot z gedacht heeft: “Nu zal ik het werk van Greshoff toch eens zoo ernstig en gewichtig maken dat zelfs jullie ervan schrikken”. Bon, er is - mits met humor - veel te zeggen voor zoo'n opvatting’.^12.

Vestdijk greep in de bespreking in Forum van Greshoffs Gedichten 1907-1934 bewust of onbewust terug op enkele noties van Greshoff zelf. In juni 1929 had Greshoff in het Maandblad voor Beeldende Kunsten een beschouwing gepubliceerd over recent werk van de uit Nederland afkomstige, maar sinds 1894 in Brussel woonachtige schilder Willem Paerels (1878-1962).

Greshoff bouwde zijn hele artikel op rond de begrippen ‘hemelsch’ versus ‘aardsch’, al vermeed hij deze begrippen expliciet te noemen, behalve in één geval, namelijk bij de bespreking van Paerels' schilderij De journalist uit 1928. Dat portret laat een met boeken en papieren beladen tafel zien waarachter een man zit te schrijven, en stelt Greshoff zelf voor. Greshoff, die in 1927 naar Brussel was verhuisd en sinds Paerels' verblijf in Nederland gedurende de Eerste Wereldoorlog goed bevriend was met de schilder,^13. verzweeg in zijn artikel dat hij zelf de afgebeelde journalist was. In 1935 werd Paerels' schilderij, als onderdeel van de Algemeene Wereldtentoonstelling te Brussel gehouden Internationale Tentoonstelling voor Moderne Kunst, tentoongesteld onder de titel Portret van den dichter J. Greshoff (cat. nr. 168); tegenwoordig is het onder een combinatie van beide titels bekend.^14.

Over Paerels' portret schreef Greshoff: ‘De tafel, waar de realiteit der handeling zich afspeelt scheidt twee werelden, hemel en aarde: bóven een fijn doorspeelde luciditeit, een spirituele opgewektheid; onder een geheimzinnige duisternis vol leven en beweging, waartusschen het verborgen donker rood van de stoel een fascineerende werking oefent. De tegenstelling tusschen het geestelijk en lichamelijk leven - en hun samentreffen in de daad van het schrijven - beheerscht den geheelen opbouw van dit krachtig, positief geschilderd en toch in de geringste details weloverwogen doek.’^15.

Greshoffs opmerkingen over Paerels' schilderij zijn van belang omdat diens werk uit deze periode verwantschap vertoont met de poëzie van de neo-classicistische dichters van de zgn. ‘generatie van 1910’, waartoe ook Greshoff gerekend wordt.^16. Greshoffs commentaar bij Paerels' schilderijen, en met name bij het bedoelde portret, zegt daarom niet alleen iets over Paerels en zijn werk, maar verwijst tegelijkertijd naar Greshoffs eigen poëtica.^17.

Greshoff verwees met de allusie naar de begrippen ‘aardsch’ en ‘hemelsch’ in zijn beschouwing over Paerels' werk impliciet naar de programmatische titel van zijn eigen dichtbundel Aardsch en hemelsch uit 1926, waarvan in 1928 een tweede druk was verschenen. Deze door Greshoff aangegeven tweedeling speelde sedertdien in veel beschouwingen over zijn poëzie een grote rol, vooral nadat ze gemunt was door Vestdijk in zijn inleiding op Gedichten 1907-1936.

Toen Vestdijk in augustus 1934 aan Greshoff meedeelde een essay over diens Gedichten 1907-1934 te hebben voltooid, maakte hij van de gelegenheid gebruik hem over de oorspronkelijk in oktober 1932 bij A.A.M. Stols te Maastricht & Brussel afzonderlijk verschenen, maar vervolgens in Gedichten 1907-1934 opgenomen bundel Janus Bifrons. Een debat in sonnetten enkele vragen te stellen. Deze cyclus van alternerende sonnetten toont dezelfde twee polen van Greshoffs levensbeschouwing, die werden aangewezen door Vestdijk in de titel van zijn bespreking van Gedichten 1907-1934. Vestdijk vond zelfs dat Janus Bifrons met meer recht dan de bundel uit 1926 de titel Aardsch en hemelsch had kunen dragen. ‘Het is een lang ding geworden’, schreef Vestdijk over zijn essay, ‘ik heb er natuurlijk ook allerlei algemeene problemen in behandeld. In Janus Bifrons meende ik duidelijk overeenkomsten te zien met philosofische systemen en zoo, maar ik heb daar bij aangeteekend, dat die, tijdens het scheppen bij jou waarschijnlijk geen rol van beteekenis gespeeld hebben. Dus: onbewust. Is dit juist? De evolutie der standpunten is in deze cyclus zoo philosofisch verantwoord, dat ik er nu toch weer aan begin te twijfelen. Misschien kun je me daar eens over inlichten?’

Wat Greshoff hem heeft geantwoord,

9. Zie voor Vestdijks poëticale opvattingen: Harry Bekkering, Veroverde traditie. De poëticale opvattingen van S. Vestdijk, Amsterdam 1989.

10. ‘Beste Sander, Do it now!’ (noot 8), p. 313.

11. E. du Perron, Brieven (ed. Piet Delen [et al.]), dl. 6, Amsterdam 1980, p. 70.

12. Menno ter Braak/E. du Perron, Briefwisseling 1930-1940 (noot 3), p. 356-357.

13. Zie Sjoerd van Faassen, ‘“De dubbele functie van nadenken en op-papier-stellen”. Bij Willem Paerels' portret van Jan Greshoff’, in In zijn soort een mooi werk. Schrijversportretten in het Letterkundig Museum (ed. Anton Korteweg), 's-Gravenhage 1993, p. 49-51.

14. Cat. Willem Paerels 1878-1962. Retrospectieve tentoonstelling, Brussel/Laren (Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van België/Singer Museum) 3 maart-11 juni 1978, nr. 86.
Het portret dat Paerels van Greshoff in 1928 schilderde was, tot het moment waarop Vestdijk zijn artikel ‘Hemelsche en aardsche poëzie’ over Greshoffs poëzie schreef, verder te zien geweest op de tentoonstelling Peinture Belge Contemporaine in het Paleis voor Schone Kunsten te Brussel (1928), op een solotentoonstelling bij Galerie Louis Manteau te Brussel (1929), op de tentoonstelling Salon de 1929 in het Palais des Fêtes te Luik (1929), en op een solotentoonstelling bij Galerie Georges Giroux te Brussel (1933). Ik ben er niet in geslaagd alle catalogi van deze tentoonstellingen te achterhalen, zodat ik niet met zekerheid heb kunnen vaststellen wanneer precies de titelverandering van het schilderij plaatsvond.
In de begeleidende catalogus van de Salon de 1929, die van 4 tot 23 mei 1929 te Luik werd gehouden, werd een Portrait du poète Gresshoff [sic] van de hand van Paerels getoond (cat. nr. 323); aangezien echter ontstaansjaar noch afmetingen van het schilderij in de catalogus worden vermeld, is niet met zekerheid vast te stellen om welk portret het hier gaat. In 1929 schilderde Paerels namelijk een tweede portret van Greshoff; dit maakt thans deel uit van de collectie van het Letterkundig Museum te Den Haag.
Ernest van Zuylen, de latere eigenaar van het eerste portret van Greshoff uit 1928 (De journalist), was voorzitter van de Société Royale des Beaux-Arts te Luik, welk gezelschap de Salon de 1929 organiseerde. Het is daarom niet onmogelijk dat hij het portret bij die gelegenheid heeft aangekocht. Blijkens Greshoffs artikel maakte De journalist in elk geval al in juni 1929 deel uit van Van Zuylens collectie; tegenwoordig bevindt het zich in een particuliere verzameling te Luik.
(Met dank aan Archief en Museum voor het Vlaamse Cultuurleven (Marc Somers), Antwerpen; Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van België (André A. Moerman), Brussel; en Musée d'Art Moderne et d'Art Contemporain de la Ville de Liège (mevr. Francine Dawans), Luik.)

15. J. Greshoff, ‘Nieuw werk van Paerels uit 1926, 1927, 1928’, in Maandblad voor Beeldende Kunsten 6 (1929) 6 (juni), p. 177.

16. Zie André A. Moerman, ‘Willem Paerels en het “mediterrane”: motief en vorm als ervaring’, in Bulletin Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van België 34-37 (1985-1988) 1-3 (= Miscellanea Philippe Roberts-Jones), p. 381-399, m.n. p. 385-388.

17. Zie daarvoor Louis Gillet, Jan Greshoff. Zijn poëzie en poëtiek, Hasselt 1971.

[p. 25]

is onbekend, omdat uit deze periode geen brieven van Greshoff aan Vestdijk bewaard zijn gebleven. Ook is er geen autograaf of typescript van Vestdijks essay bewaard gebleven; eventuele veranderingen van Vestdijks oorspronkelijke tekst ten opzichte van de in Forum gepubliceerde versie kunnen daarom niet worden vastgesteld. Van Vestdijks essay in Forum zijn weliswaar twee door Vestdijk gecorrigeerde drukproeven bewaard gebleven, maar de aangebrachte correcties op deze - onderling licht verschillende - proeven betreffen slechts marginale verbeteringen of veranderingen. Ze doen zeker niet vermoeden dat eventueel commentaar van Greshoff in déze fase in Vestdijks essay is verwerkt.

Toen Hendrik de Vries Greshoff op 5 mei 1937 bedankte voor de toezending van De wieken van de molen had hij net de nacht tevoren in diens Gedichten 1907-1936 gelezen. Vandaar dat hij heet van de naald een vergelijking kon maken tussen Greshoffs poëzie en diens proza: ‘Zelfs de schijnbaar zuiver prozaïsche kwaliteiten, zooals de scherpte van formuleering’, schreef De Vries in zijn breedvoerige, maar principiële brief, ‘krijgen in de gedichten iets veel absoluters, of, in omgekeerde volgorde gezien: de prozaschrijver Greshoff lijkt maar een vrij zwakke epigoon van de dichter. Ik verheug me hierover, ben trouwens dogmaticus genoeg om de poëzie principieel boven het proza te stellen.’ De Vries was het weliswaar in principe geheel eens met Vestdijks inleiding, maar vond dat Vestdijk ‘niet zuiver de beteekenis [ziet] die de correcte versificatie en de virtuoze techniek voor U hebben. Hij is er stellig het dichtst bij, waar hij spreekt over het “wetmatig samengaan van contrasteerende tegenstellingen”, hij bedoelt hierin echter alleen de psychologische structuur van de dichter, niet de in andere zin wetmatige samengang (harmonie) van deze instellingen in het nieuwe organisme: het gedicht.’ In Fabrieksgeheimen (p. 55-56) geeft Greshoff vrij precies De Vries' brief weer. De Vries vond dat Vestdijk bij zijn analyse van Greshoffs werk de dupe was van een vooroordeel dat ook zijn eigen ontwikkeling als dichter in de weg stond: ‘hij meent dat een normale versificatie op zichzelf al iets banaals is (wat het evenmin is als normaal gebruik van de grammatica) en van die banaliteit verlost moet worden niet door verdere perfectioneering of specialisatie, maar door een soort sabotage, die bedoeld is als verdoezeling, doch in waarheid irriterend en verwarrend werkt. Ook op het verstaan van de zin.’ De Vries' oordeel over Vestdijks inleiding is des te interessanter, omdat Du Perron, toen hij op 15 juli 1934 aan Ter Braak voorstelde Greshoffs Gedichten 1907-1934 omstandig en diepgravend in hun tijdschrift Forum te laten bespreken, Hendrik de Vries als bespreker had gesuggereerd als alternatief voor Vestdijk of Van Vriesland. Het zwaartepunt van De Vries' kritische werk ligt echter ná de Tweede Wereldoorlog; voor die tijd had het meestal een polemische aanleiding.^18. In een postscriptum bij zijn brief aan Greshoff verwees De Vries naar een polemiek die hij in augustus 1935 met Vestdijk had gevoerd over wat hij ‘rijmverdoezeling’ noemde.^19.

Kennelijk heeft Greshoff De Vries' brief van 5 mei aan Vestdijk ter inzage gegeven of hem de inhoud ervan meegedeeld en hem gevraagd daarop te reageren in het maandblad Groot Nederland, waarvan Vestdijk na de opheffing van Forum redacteur was geworden,^20. want op 26 mei schreef Vestdijk hem: ‘De brief van H.d.V.[ries] is een merkwaardig product van charmant gekeuvel en philosofische abstracties, waar ik op 't oogenblik weinig voor voel. Niettemin wil ik je graag het genoegen doen van een klein antwoord, waarin veel philosofische handboeken zijn “verzwegen”.’ In een postscriptum voegde Vestdijk eraan toe: ‘'t Is eigenlijk nogal een aardig stukje geworden. Vergewis je er echter van of de Vries deze publicaties wel aardig vindt! Eigenlijk zou hij moeten kunnen dupliceeren, maar dan wordt alles weer te uitvoerig. Ik heb ook geen zin in oneindige disputen. Maar vind je niet, dat hij mijn antwoord op zijn minst toch even lezen moet?’ De gevraagde reactie van Vestdijk, die hij als een soort entrefilet op de achterzijde van zijn brief aan Greshoff neerschreef, maar die om mij onbekende redenen niet in Groot Nederland werd opgenomen, heeft Greshoff eveneens getrouw gereproduceerd in zijn Fabrieksgeheimen, tezamen met De Vries' dupliek (p. 56-60).^21.

In de slotbeschouwing die Greshoff in Fabrieksgeheimen aan het debat tussen Vestdijk en De Vries verbond, gaf hij via een omweg alsnog antwoord op de vragen die Vestdijk hem in 1934 had gesteld naar de ‘philosofische systemen en zoo’ die hem bij het schrijven van Janus Bifrons bewust of onbewust hadden geleid. Greshoff schreef daar nogal afstandelijk: ‘Ik heb met groote belangstelling kennis genomen van de algemeene opmerkingen welke de voorrede tot mijn boek Hendrik de Vries ingaf, met groote belangstelling van de kantteekeningen door S. Vestdijk daar op aangebracht, van De Vries' laatste redenen evenzeer; doch ik moet bekennen, dat nooit bij het schrijven - en evenmin daarvoor of daarna - dergelijke vraagstukken zich onafwendbaar aan mijn geest opdrongen.’

18. Zie Jan van der Vegt, Vuur onder de wereld. Het magisch dichterschap van Hendrik de Vries, 's-Gravenhage 1980, p. 106.

19. In Forum 3 (1934) 8 (augustus), p. 728-733 had Vestdijk de dissertatie Versbouw en ritme in de tijd van '80 van Garmt Stuiveling besproken onder de titel ‘De mooie woordjes wier rhytme ik nareken’. In het augustusnummer van de daarop volgende jaargang kwam hij daar in zijn ‘Wetenschappelijke bijdrage tot de rhythmologie’ (p. 819-822) nog eens op terug. Dat artikel was voor De Vries aanleiding twee afleveringen later in Forum te reageren met ‘Volgorde van versregels’ (p. 1025-1026). De Vries' repliek op Vestdijks in dezelfde aflevering geplaatst nawoord (p. 1027-1028) werd niet meer afgedrukt, maar werd - samen met een reactie van Vestdijk en een voortgezette polemiek - pas afgedrukt in Podium 7 (1951) 2 (maart-april), p. 154-160 resp. 5 (september-oktober), p. 393-398. (Zie voor Vestdijks ‘Wetenschappelijke bijdrage tot de rhythmologie’ diens De Poolsche ruiter, Bussum 1946, p. 175-179 en voor de daarop volgende polemiek: Hendrik de Vries, Kritiek als credo (ed. Jan van der Vegt), 's-Gravenhage 1980, p. 297-318; hierin is ook Vestdijks reactie afgedrukt.)

20. Zie voor de kunstgrepen die Greshoff eind 1935 moest toepassen om Vestdijk als representant van de Forum-generatie opgenomen te krijgen in de redactie van het tijdschrift Groot Nederland: ‘Wat een degradatie, om van een Forum op een blad vol wijven terecht te komen!’ Briefwisseling tussen Menno ter Braak, Frans Coenen, J. Greshoff, Van Holkema & Warendorf, H. Marsman en S. Vestdijk over de reorganisatie van het letterkundig maandschrift Groot Nederland in 1935 (ed. Sjoerd van Faassen), Den Haag 1996. Greshoff zelf was sedert begin 1933 redactielid van dit tijdschrift.

21. Het origineel van De Vries' dupliek is niet in Greshoffs archief weergevonden. Evenmin zijn Greshoffs brieven aan De Vries bewaard gebleven in het archief van de Stichting Hendrik de Vries-Riek van der Zee te Groningen.
(Med. W.R.H. Koops, Haren.)