De Vlaamse Gids. Jaargang 81

[p. 2]

[Nummer 4]

Vijfentwintig jaar geleden overleed Raymond Brulez, de auteur wiens naam voor altijd verbonden zal blijven met zijn vierdelige hoofdwerk Mijn woningen, in feite een wisselende verzameling herinneringen en autobiografische verhalen. Raymond Brulez (Blankenberge 1895 - Brussel 1972) stond bekende als een minzame, erudiete intellectueel die geen boodschap had aan het felle maatschappelijke engagement van het humanitaire expressionisme, de artistieke stroming die tussen de twee wereldoorlogen de toon aangaf. In zekere zin was hij op zijn tijd vooruit door de onmiskenbare modernistische trekken in zijn werk. De Vlaamse Gids publiceert vier bijdragen over Brulez en zijn betekenis, o.a. van Anne Marie Musschoot en Wim D'haveloose. Raymond Vervliet kon in zijn essay over de poëtica van Raymond Brulez putten uit onuitgegeven archiefmateriaal.

De visie van een toerist
essay Anne Marie Musschoot

In zijn veelzijdigheid heeft Raymond Brulez altijd iets onvatbaars behouden. Hij was ‘een complexe figuur, een dilettant, een connaisseur’ met een verfijnde literaire smaak en een opmerkelijke eruditie, die tot uiting kwam in de talloze citaten in zijn proza uit de Angelsaksische, de Duitse en vooral de Franse literatuur. Een poging van Anne Marie Musschoot om deze ‘alles relativerende en ironiserende figuur die Raymond Brulez was’ te benaderen.

Rugwaarts de toekomst tegemoet

‘Ik heb nooit, zoals Lodewijk van Deyssel, de Literatuur ervaren als “een liefde voor Altijd” maar wel - zoals trouwens alle “liefden” zijn - als een “liefde bij tussenpozen” - een begenadiging die men evenmin zoeken kan als ontwijken.’

Aan het woord is Raymond Brulez zelf, het citaat is afkomstig uit de proloog van de vierdelige cyclus Mijn woningen. Citeren is iets wat Brulez heel graag, overvloedig en veelvuldig deed. Ik ga dus in zijn spoor nog even verder met zijn bekentenissen, waarmee hij overigens zijn eigen schrijfkunst zelf uitstekend weet te typeren.

‘Welnu, een thema overwegen waarbij de verbeelding gestadig de herinnering zodanig verbuigt, dat de lezer er geen moment uit wijs geraakt of hij met een roman of “memoires” te doen heeft, een thema behandelen waarin tot de geografische plaatsnamen toe nu eens echt, dan weer getruqueerd zijn, is dit niet je reinste literair amateurisme: een ideale positie, daar ze tot niets verplicht en alles mogelijk maakt, en niet het minst fantastische dromerijen op het conto der werkelijkheid te boeken en werkelijke gebeurtenissen, mochten ze de lezer aanstoot geven, als onschuldige kinderen ener speelse verbeelding te laten excuseren.’

‘Literair amateurisme,’ zo noemde Brulez het dus zelf, en ook: een spel dat ‘tot niets verplicht en alles mogelijk maakt’ maar dat hem niettemin tot vier forse boekdelen autobiografisch proza heeft geïnspireerd. Dat is natuurlijk ook een deel van het spel: het gaat om een vrijblijvendheid die met grote ernst wordt

[p. 3]

beoefend. Elders in het vierluik, met name in het tweede deel, getiteld Het pakt der triumviren, wordt dit autobiografische karakter van Mijn woningen bevestigd. Het geheel wordt ook ingeleid en verantwoord met een verwijzing naar het ‘gnoti-seauton-motief’, het ken-u-zelf of het zoek-de-mens, dat ons sedert de oudheid als drijfveer van het menselijk handelen en denken werd aangereikt, maar dat in de literatuur tussen de twee wereldoorlogen een vrijwel exclusieve aandacht heeft gekregen. Het

‘Het is natuurlijk niet zijn literaire eruditie die men de auteur van André Terval kwalijk heeft genomen, wél zijn sympathie voor de revolutionaire idealen van zijn tijd en ook, en vooral, het pleidooi voor de libertijnse liefde.’

is een literatuur waarin de verinnerlijking centraal staat, het zoeken naar en doordringen tot de essentie van het ik en van de dingen, de abstracte, onderliggende idee van alles. Ook in Gilliams' Elias is het de ‘wie-ben-ik-vraag’ die de hoofdfiguur, en de schrijver en de lezers, bezighoudt.

Raymond Brulez is dus, als schrijver, een kind van zijn tijd geweest. Hij heeft in zijn werk, en dat is niet alleen in zijn memoires maar ook in romans als André Terval, zijn eersteling, en in de latere autobiografische bespiegelingen uit 1969, De toren van Lynkeus, echter ook een beeld van zijn tijd opgeroepen en vastgelegd. Hoort hij thuis in zijn tijd - en het is wellicht niet ongepast erop te wijzen dat de stenen beeldspraak van het huis op zich al karakteristiek is voor het modernisme, maar tevens ook zéér toepasselijk bij een schrijver die zijn herinneringen probeert vast te leggen door de woningen, de huizen waarin hij leefde en de sfeer die ervan uitging op te roepen, - hoort hij dus thuis in zijn tijd, als schrijver van memoires heeft hij zichzelf natuurlijk ook in een lange traditie geplaatst, met onmiddellijke aanknopingspunten bij wat voorafging - zo bij Prousts A la recherche du temps perdu - maar ook, zoals ik zal proberen te verduidelijken, met elementen die - ofschoon terugblikkend - juist naar de toekomst wijzen. Rugwaarts de toekomst tegemoet; het is een boutade die natuurlijk al eerder werd gebruikt in het fin de siècle van de twintigste eeuw. En we kunnen, zonder al te groot gevaar voor vertekening van de historische werkelijkheid en ontwikkeling, ook constateren dat zowel de levenswijze als de schrijftrant van de modernist Brulez herkenningspunten vertonen die hem voor de lezer van vandaag tot tijdgenoot kunnen maken.

Maar laat ik u eerst uitnodigen tot een korte, situerende literairhistorische uitstap en een poging die onvatbare, want alles relativerende en ironiserende figuur die Raymond Brulez was, te benaderen.

Vrijzinnig en Vlaamsgezind, maar anti-activistisch tijdens de Eerste Wereldoorlog, terwijl zijn broers op dat moment de andere keuze hadden gemaakt. Tegelijk, als bewust Vlaamsgezinde, ook de auteur van een Franstalig overzicht van de contemporaine Vlaamse literatuur, Ecrivains flamands d'aujourd'hui, gepubliceerd in 1938. Het kan allemaal bij Brulez en dat allemaal samen is juist Brulez: een complexe figuur, een dilettant en connaisseur die houdt van spel en van tegenstellingen en paradoxen in denken en doen, die zoals vele Vlamingen van het fin de siècle van de negentiende eeuw en van het interbellum, diep doordrongen was van de Franse cultuur en ook een grondige kennis had van de Franse literatuur.

Hij is in dat opzicht te vergelijken met tijd- en generatiegenoten als Richard Minne en Jan van Nijlen - net als hij trouwens zeer belezen essayisten en werkzaam in de journalistiek. Hij is ook een erfgenaam van de traditie van Van Nu en Straks, meer in het bijzonder van August Vermeylen, wiens student hij is geweest aan de Vrije Universiteit te Brussel, en, dichter bij hem, van de Boomgaard-generatie, met Arthur Cornette, Firmin van Hecke, Paul Kenis en André de Ridder - een groep schrijvers die onze literatuur tussen 1909 en 1920 door haar nadrukkelijk gecultiveerd kosmopolitisme ‘op onbegane wegen’ heeft gebracht, zoals Jean Weisgerber het heeft uitgedrukt.

Tekenend is wel dat Brulez de eerste fragmenten van zijn debuutroman André Terval (die werd geschreven tussen 1915 en 1919) net niet heeft kunnen plaatsen in De Boomgaard. Ze werden gepubliceerd in 't Fonteintje, het tijdschrift dat op weer een andere, meer relativerende manier het erfgoed van Van Nu en Straks doorgaf en met zijn luchtige, soms fantaisistische toetsen een contrapunt vormde voor de grootspraak van het humanitair expressionisme dat o.m. door de auteurs van Ruimte werd uitgedragen. Na de oorlog zou Brulez ook in Forum een geëigende plaats krijgen, het blad van Menno ter Braak en Eddy du Perron, de toonaangevende critici van het interbellum, waarmee tevens is aangegeven dat hij een rol kon spelen in het bredere Noord-Zuid-verband. Brulez werkte als criticus en journalist niet alleen voor Het Laatste Nieuws maar ook voor De Groene Amsterdammer en voor Elsevier's Weekblad, terwijl hij in de jaren dertig ook de kroniek Nederlandse letteren verzorgde van het Franstalige Brusselse weekblad Cassandre. Deze opstellen werden gebundeld in het zojuist genoemde Franstalige overzicht van de literatuur. De kroniek werd - het is een niet onbetekenend detail - geschreven in opvolging van Marnix Gijsen, dan nog een katholiek auteur die de publicatie van André Terval kritisch en afwijzend had begroet. Hij vond het een ‘onnuttig boek’. Marnix Gijsen, dat wil ik er wel aan toevoegen, is later anders over Brulez gaan denken.

[p. 4]

Het is juist dit eerste boek, André Terval of inleiding tot een leven van gelijkmoedigheid, dat Raymond Brulez meteen tot een modern auteur heeft gemaakt. Modern in de zin van modernistisch, maar evenzeer in de zin van eigentijds, modern voor de lezers van vandaag. Want het zelfportret dat Brulez daar heeft getekend typeert hem - een beetje zoals Herman Teirlinck dat ook zo goed kon - als iemand die licht badinerend en filosoferend, geboeid maar afstandelijk en ironiserend door het leven stapt, gewapend met een ontzagwekkende literaire eruditie. Hij heeft niet alleen zijn kennis van de Franse literatuur paraat, maar voert ook - zij het hier nog in mindere mate dan in het latere memoire-proza van Mijn woningen - de Engelse en de Duitse literatuur op, naast, niet te vergeten, de Nederlandse. Hij is een groot bewonderaar van Multatuli's Ideën en ontdekte in Gorters Mei een ‘louter natuurwonder’ dat hij als een ‘nieuwe heiligheid’ omschrijft. Hier al blijkt dus zijn vroege verering voor de poëzie van de Tachtigers, die hem ‘de noodzaak van de oorspronkelijkheid’ leerden.

Het is natuurlijk niet zijn literaire eruditie die men de auteur van André Terval kwalijk heeft genomen, wél zijn sympathie voor de revolutionaire idealen van zijn tijd en ook, en vooral, het pleidooi voor de libertijnse liefde, zoals in deze bespiegelingen van de hoofdfiguur:

‘“Volgens mij”, zei André, “is de zogenaamde ontucht de meest eenvoudige vorm van liefde; zij is de liefde ontdaan van alle bijkomstigheden, zieligheden, tijdverspillende formaliteiten, waarmee ze door wijsgeren en kerkvaderen werd belast. Ze is liefde gereduceerd tot haar hoofdhandeling, en ik durf dus zeggen tot gelouterde volmaaktheid. Vooral prijzenswaardig aan haar is dat ze afstand doet van alle hartstochtelijke verwikkelingen en konflikten”.’ Voor de gemiddelde lezer van de jaren dertig van onze eeuw bleek dit ongewone taal, hoewel ze - in een ruimere dilettantistische en/of dandyeske sfeer gesi-

[p. 5]

tueerd - helemaal niet uitzonderlijk is. Hoe het ook zij, deze ‘consessie aan de vrije liefdesovertuiging’, zoals Brulez het zelf heeft genoemd, moest meer dan tien jaar wachten vooraleer een uitgever het risico van een publicatie durfde te nemen. Het is voor de schrijver een frustrerende episode geweest, waarover hij bericht in De haven, het derde deel van de tetralogie. Een uitgever werd uiteindelijk gevonden via zijn vriend Urbain van de Voorde die, net als hij maar al vroeger, in het tijdschrift 't Fonteintje terecht kon met zijn werk. Het manuscript van André Terval werd geretourneerd met de mededeling dat men wel waardering kon opbrengen voor zijn verfijnd intellect en fraaie natuurevocaties. De uitgever kon echter niet sympathiseren ‘met een boek waarvan het hoofdpersonage weigert deel te nemen aan de Vlaamse strijd, en geen positie durft kiezen tegenover de sociale problemen van ons tragisch verscheurde tijdperk’. In de jaren zestig en zeventig zou men het gehad hebben over het ontbreken van sociaal engagement; nu, weer twintig tot dertig jaar later, spreken we van postmoderne gedetacheerdheid. De zichzelf van alles distantiërende, afstandelijk en geamuseerd maar met milde ironie toekijkende ‘buitenstaander’ vertolkt een levenshouding die in verband met een hedendaags auteur als Alfred Kossmann werd omschreven als de visie van een toerist. Er zijn overigens nog meer gelijkenissen in het werk van beide auteurs, niet het minst bijvoorbeeld hun overstelpende eruditie.

Het strenge oordeel van Gerard Walschap en, reeds genoemd, Marnix Gijsen, heeft Brulez niet echt kunnen deren:

‘Zij verwierpen André Terval op grond van dezelfde ethische en religieuze bezwaren die men later van orthodoxe zijde tegen hun eigen romans zou doen gelden’, noteert hij lakoniek in De haven. De nagestreefde gelijkmoedigheid en het scepticisme van André Terval konden in ieder geval wél rekenen op de sympathie van Richard Minne en van Karel Jonckheere. Met deze laatste - een streekgenoot en geestverwant - zou hij overigens nog een duurzame vriendschap sluiten.

Het mag duidelijk zijn: wat voor de tijdgenoten bevreemdend leek, want afwijkend van de toonaangevende, sterk ethisch bewogen literatuur, maakt het voor een laat-twintigste-eeuws publiek juist modern. En dit geldt natuurlijk niet alleen voor Brulez' eersteling, maar ook voor de vier memoire-boeken, Mijn woningen, waar de schrijver op zijn best is als causeur, met zijn licht badinerende, sierlijk formulerende schrijfstijl. Anders dan André Terval, dat om zijn uitzonderlijkheid in eigen tijd wellicht een literair monument mag heten, is de Mijn woningen-cyclus veeleer een tijdsdocument dan een literair document. Maar deze kroniekachtige tijdsdocumenten leveren dan weer andere herkenningspunten voor onze tijd op. De cyclus kan bijvoorbeeld aangehaald worden als een niet al te verre voorloper van het memoire-proza van Eric de Kuyper. Dat daarbij in de eerste delen een kuststad centraal staat, respectievelijk Blankenberge voor Brulez, Oostende voor De Kuyper, is een niet onaardige overeenkomst die wellicht tot verdere vergelijking aanleiding kan geven. Belangrijker is evenwel dat de herinnering, de terugkeer in de tijd naar de jeugdjaren, verbonden wordt met de ruimte, met de stad, de huizen en hun sfeer. En nog opmerkelijker lijkt me de cyclische opbouw. Brulez roept in zijn tetralogie achtereenvolgens zijn herinneringen op aan het ouderlijk hotelbedrijf te Blankenberge (in Het huis te Borgen), de vriendschappen die hij in zijn jeugdjaren en adolescentie heeft gekend (in Het pakt der triumviren), de jaren van zijn verloving, zijn huwelijk en vaderschap, en zijn eerste werkkring te Brugge, dat Claven wordt genoemd (in De haven), en ten slotte de opkomst van het fascisme tijdens de Tweede Wereldoorlog (in Het mirakel der rozen), een boek waarin hij tevens zijn werkwijze, het ontstaan en de compositie van de reeks die hij aan het voltooien is, becommentarieert. Op die manier ontstaat niet alleen een uitgebreid zelfportret, maar ook een kroniek van zijn familie en van zijn tijd. En dat is een werkwijze waarmee het hedendaagse lezerspubliek, dank zij de romans van Hugo Claus, Monika van Paemel en vooral A.F.Th. Van der Heijden, weer zeer vertrouwd is geworden.

Toen Jeroen Brouwers in 1995, ter gelegenheid van de honderdste geboortedag van Raymond Brulez, een portret maakte van deze ‘Vlaamse Voltaire’, meende hij dat de aanwezigheid van het Frans cachet een rijkdom gaf aan het Vlaamse intellectuele leven en hij betreurde dat dit gracieuze aspect met de dood van Brulez en diens generatie uit de dagelijkse omgang was verdwenen. Ik ben het met Brouwers niet oneens, maar ik wil er mij graag samen met u over verheugen dat het oeuvre van Brulez, met zijn uitgebreide geromantiseerde memoires, door het lezerspubliek van vandaag - zij het dan met enige nostaligie - nog geproefd en gewaardeerd kan worden.

Dit is de tekst van de toespraak gehouden op de huldeavond naar aanleiding van de vijfentwintigste verjaardag van het overlijden van de auteur in het Archief en Museum voor het Vlaamse Cultuurleven te Antwerpen op 12 september 1997.