De Vlaamse Gids. Jaargang 81

[p. 22]

De Celestijnse belofte van Connie Palmen
essay Rob Schouten

Waaraan dankt Connie Palmen haar grote succes? De wetten (1991) en De vriendschap (1995), romans met een sterke filosofische inslag, spreken de hedendaagse lezer zo aan doordat ze zijn behoefte aan ordening en inzicht, aan betekenis en waarheid duidelijk maken, zijn nieuwe nood aan spiritualiteit. ‘Ik was blij dat ik van Mijnheer Foucault niet zo vrij hoefde te zijn als van Mijnheer Sartre en ik ruilde met een gevoel van verlichting mijn oude ziel in voor een nieuwe.’ Niet nieuw, maar wel een troostende herontdekking, stelt Rob Schouten.

Wat maakt faust tot misschien wel de meest intrigerende figuur uit de westerse literatuur? Zijn grenzeloos verlangen naar kennis en macht. Zijn wil om alles mee te maken en zichzelf volledig te verwerkelijken. Daartoe sluit hij een bilateraal pact met de duivel want kennelijk, zo is de gedachte, kun je een onmenselijk verlangen alleen met behulp van het kwade verwezenlijken - het goede, God, heeft het niet zo op mensen die naar ultiem inzicht streven.

In de vroege Faust-verhalen gaat de tovenaar ten slotte ten onder, meegesleept door de duivel, maar Goethe heeft ons de meer rationalistische variant geboden. Bij hem wordt Faust gered en daarmee heeft hij het faustische verlangen menselijk en ethisch aanvaardbaar gemaakt. Wie zoekt zal tenslotte vinden.

Er zijn heel wat boeken in de wereldliteratuur waarin die zoektocht naar inzicht en waarheid ondernomen wordt. Een van de meest imposante voorbeelden heb ik altijd Sartre's romancyclus De wegen der vrijheid gevonden waarin hij aan de hand van een tableau van zijn generatie het menselijk streven naar geestelijke vrijheid demonstreert, inclusief alle strikken en valkuilen die dat met zich meebrengt. Hoe vlot Sartres boeken ook lezen, ze zijn altijd zichtbaar geënt op zijn filosofische ideeëngoed.

Er lijkt in Nederland een hele epoche achter ons te liggen waarin de ideeënroman weinig kans kreeg. Schrijvers richtten zich op de werkelijkheid (de neorealisten) of op de fantasie en de verbeelding (de schrijvers rond het tijdschrift De Revisor); of ze onderzochten de condities van de taal die ons handelen en denken bepalen. Voor onderzoek naar de geestelijke ruimte in de mens leek weinig animo te bestaan. Dat zal te maken hebben met de verbazingwekkende maatschappelijke en technologische veranderingen in de naoorlogse jaren, de explosie van het informatieuniversum. Daarop moest eerst maar eens gereflecteerd worden alvorens de status van de menselijke ziel weer in beeld kwam. Maar de verrassing van die externe ontwikkelingen lijkt er af. We weten nu wel dat het om ons heen hard gaat en dat alles verandert waar je bij staat. En bijna en bloc gaan we weer op zoek naar spirituele dimensies. Hier bloeit het holisme, dat alles met elkaar in verband probeert te brengen, daar het ‘New Age’-denken, dat een soort geseculariseerde religiositeit behartigt. Het verpletterende succes van James Redfields queeste-boek De Celestijnse belofte vat het allemaal samen. Op weg naar nieuwe inzichten en horizonten. Zoek het in jezelf. Ook de bijbehorende werkboeken, die je leren hoe je jezelf positief kunt ontwikkelen, gaan als warme broodjes over de toonbank.

Die nieuwe belangstelling voor de geest na zo'n lange tijd van materialistische verrassingen, doet denken aan een reiziger die na avontuurlijke tochten thuiskomt en tot zijn bevreemding ontdekt dat alles er nog net zo bijstaat als toen hij het verliet.

Het kan geen toeval zijn dat in dit klimaat de boeken van Connie Palmen

[p. 23]

zo'n publiek succes behalen. Haar eersteling De wetten werd door de kritiek en de lezers juichend binnengehaald, haar tweede boek De vriendschap kreeg zowel de ako- als de Publieksprijs. En beide zijn het boeken met een sterk filosofische inslag en met hoofdpersonen die het faustische verlangen hebben om de grenzen van de eigen ziel te onderzoeken. De wil tot weten staat op het programma en het verhaal is een onderzoek naar relevante waarheden.

In De wetten is het filosofisch gehalte haast expliciet. Het verhaal stelt weinig voor en ook stilistisch is het geen opmerkelijk boek. De voorzitter van de Librisprijs 1991, Frits Bolkestein, het jaar waarin De wetten met maar liefst 14 drukken verscheen, vond het zelfs nodig het publieke succes te bestraffen met een persoonlijke verklaring dat hij Connie Palmen een zwak stilist vond. Maar de literaire tekortkomingen verhullen niet dat de hoofdpersoon een ware faustische heldin is.

Maria Deniet (ik geloof dat Palmen, ondanks haar weinig verliteratuurde pretenties wel degelijk symbolische namen gebruikt, zoals het ook niet toevallig is dat de complementaire personages in De vriendschap, Catherine Buts en Barbara Callenbach elkaars omgekeerde initialen bezitten) gaat relaties aan met allerlei soorten goeroes om wijsheid te leren en erachter te komen wat liefde precies is, een ‘filosofische hoerenengel’ wordt ze door een van hen genoemd. Ze selecteert haar leermeesters niet op voorhand maar beproeft alle mogelijke wereldbeschouwingen om haar karakter in te richten. Zo levert ze zich over aan zulke verschillende meesters als de astroloog, de filosoof, de priester en de psychiater. Maar de slotsom van al die betrekkingen is verwarring: ‘Misschien ben ik ooit een persoon geweest. Ik herinner het mij niet meer. Word je als persoon geboren? Ben je dan al iets, van jezelf, als je daar in de wieg ligt en ze je hoofd nog niet op hol hebben gebracht met al hun onzin?

De onzin. De woorden, ideeën en meningen van anderen, hun wetten, hun moraal, hun wetenschap, hebben me beneveld. Eigenlijk is mijn geest verkracht. En ik heb het zomaar laten gebeuren, uitgelokt, ik lonkte me te pletter. Hij heeft me dat voorspeld, de astroloog. Hoe noemde hij me ook weer? Een platonische hoer, geloof ik, iets van die strekking.

Ik weet zelf niet meer wat goed en kwaad is. Ik wil genezen van de gedachten van anderen, van andermans leven.

Ik wil goed zijn.’

In zo'n, na alle voorafgaande diepzinnigheid

‘En die problematiek is dat de moderne mens aan een soort hedendaags hellenisme lijdt. Na de beslotenheid van het veilige, haast erfelijk bepaalde denken, staan opeens alle wereldbeschouwingen voor hem open, hij kan zich ongestraft aan alles uitleveren, met zijn eigen ziel experimenteren. Maar levert het ook een staat van geluk op? Nee.’

nogal ongearticuleerd overkomende cri de coeur, moet de lezer iets van zijn eigen problematiek herkennen. En die problematiek is dat de moderne mens aan een soort hedendaags hellenisme lijdt. Na de beslotenheid van het veilige, haast erfelijk bepaalde denken, staan opeens alle wereldbeschouwingen voor hem open, hij kan zich ongestraft aan alles uitleveren, met zijn eigen ziel experimenteren. Maar levert het ook een staat van geluk op? Nee.

In feite reageert Connie Palmen in De wetten op de geest van Sartre's existentialisme, met zijn filosofisch beredeneerde vrijheid van het bewustzijn, de noodzaak om zelf keuzes te maken nu God niet bestaat. Maar nog veel meer reageert ze op de praktische uitwassen ervan, de ‘vrijheid-blijheid’-gedachte van de jaren zestig, het onverteerde existentialisme, het narcisme van de daarop volgende generatie.

Waarom valt Palmen zo goed bij lezers van nu? Omdat ze hun na het ongebreidelde experiment weer een breidel suggereert, een bestaan van wetten waaraan niet valt te ontkomen. Een langs een moeizame weg bevochten inzicht dat wij niet zo vrij moeten willen zijn.

‘Vergeleken met de Sarteriaanse ziel was die van Mijnheer Foucault licht en zweverig. Met schaamte las ik soms beschrijvingen van het gedrag dat ik zelf vertoonde, van gedachten waarvan ik dacht dat ze spontaan in mij opgekomen waren, maar waarvan Mijnheer Foucault beweerde dat het handelingen en ideeen waren waar je ongemerkt toe gedwongen werd, door de taal en door de wetenschap. De persoonlijkheid was net zo'n grote mythe als de vrijheid van Mijnheer Sartre en omdat er niets was dat ik meer begeerde dan het hebben van een persoonlijkheid, luchtte het me erg op eens te denken dat zoiets misschien helemaal niet bestond en ik mij met andere zaken bezig kon gaan houden.

Ik was blij dat ik van Mijnheer Foucault niet zo vrij hoefde te zijn als van Mijnheer Sartre en ik ruilde met een gevoel van verlichting mijn oude ziel in voor een nieuwe. Het determinisme was zo gek nog niet.’

Eigenlijk klopt dat niet helemaal. Die nieuwe ziel van Palmen is de oude ziel die de moderne mens onderweg is kwijtgeraakt, de cocon van zijn denken die hij heeft opengescheurd. Niet tot zijn eigen voordeel; je krijgt de indruk dat bij Palmen de mateloze Faust het ten slotte niet zou redden. Het faustische verlangen naar zelfverbetering door kennis is, psychologisch gesproken, niet meer dan de puberale drang om je nog niet vast te leggen. Als de hoofdpersoon in De wetten gaat studeren in plaats van een plaats op de arbeidsmarkt te zoe-

[p. 24]

ken, schrijft Palmen: ‘Niet het opdoen van kennis is de grootste drijfveer achter het besluit om op je achttiende door te gaan leren in plaats van te gaan werken, het is het verkrijgen van uitstel en de daarmee gepaard gaande vrijheid van de twijfel. Wat je uitstelt zijn de keuzes waarmee mensen tegemoet komen aan hun verlangen zich te binden en onvrij te zijn.’ In zeker opzicht wordt Faust hier, na zijn succesvolle propaganda voor de geest die alles in zich op wil nemen, weer teruggefloten tot wat hij volgens

‘Het is de combinatie van het diepzinnige en het triviale die het 'm doet. Want deze levenswijsheden worden niet door een dorre filosoof vanachter zijn bureau geventileerd, maar door een leuk-ogende, goedgebekte jonge vrouw, iemand die zich er niet voor geneert een publieke figuur te zijn.’

de ontwikkelingspsychologie zou zijn: een onvolwassene. En het faustische is een tussenstadium, geen einddoel.

Het succes van Connie Palmen wordt niet alleen verklaard door haar ideeëngoed, dat overigens ook zo uniek niet is. Het is de combinatie van het diepzinnige en het triviale die het 'm doet. Want deze levenswijsheden worden niet door een dorre filosoof vanachter zijn bureau geventileerd, maar door een leukogende, goedgebekte jonge vrouw, iemand die zich er niet voor geneert een publieke figuur te zijn. Anders gezegd, de nieuwe diepzinnigheid heeft in Connie Palmen een geschikte presentatrice gevonden.

Dat haar tweede boek, De vriendschap, in tegenstelling tot De wetten ook in de literaire prijzen viel heeft, denk ik, te maken met de meer voldragen literaire structuur. De wetten was literair gesproken een soort halfproduct tussen roman en persoonlijk filosofisch tractaat, met een nogal schablone-achtige opzet: ieder hoofdstuk een nieuw inzicht. De vriendschap is eerder klassiek opgezet, een Bildungsroman met een duidelijke ontwikkeling.

De expliciete wijsgerigheid van De wetten, met toch nogal een beroep op kennis van bestaande filosofische systemen (Sartre, Foucault, Derrida) heeft plaatsgemaakt voor een subtielere integratie van levensbeschouwelijke gedachten. Voor de ‘modale’ lezer is dit boek makkelijker te verteren, omdat het zich in eerste instantie als een min of meer normale ontwikkelingsroman laat lezen. Een criticus noemde het zelfs, zonder laatdunkende bedoelingen, een filosofische meisjesroman.

Literair gesproken valt er nog altijd wat op aan te merken; zo zijn de gedachten van de in het eerste van de drie delen nog slechts tienjarige hoofdpersoon Kit wel erg wijs opgeschreven, en ook het contrast tussen Kit en haar vriendin Ara is nogal extreem: Kit (de naam zal toch wel iets met kleven hebben wellicht want ze probeert zich voortdurend te hechten) is het kleine wezentje, de intellectuele nadenkster die begeerd wil worden om haar geest, Ara (papegaai) is dyslectisch, groot en een en al lichaam, natuurlijk; ze denkt niet zozeer, maar ze kijkt en versiert.

De vriendschap tussen deze twee tegenpolen is het voornaamste thema. En de waarde van vriendschap, het vermogen om je te hechten, macht te dulden, of zelfs verslaafd te raken (‘Verslaving is een vriendschap zonder vriend’), wordt ingezet tegen een meer narcistische en materialistische cultuur. Ook daarin proef je een reactie op het tijdperk van het individualistische denken met zijn credo van geestelijke vrijheid. Hoewel de vriendschap als hoogste sociale goed ook zo nieuw niet is (de zestiende-eeuwse wijsgeer Montaigne propageerde het al), netzomin als de ontdekking in De wetten dat pluriform denken tot verwarring en scepsis leidt, is de ‘verkoopmethode’ van dit beginsel goed geslaagd. Naarmate het boek vordert neemt het vertellend karakter af en het wijsgerig karakter toe. In feite maakt de schrijfster haar lezers langzaam rijp voor het filosofisch tractaat over de kwaal van onze tijd, het elimineren van persoonlijk schuldgevoel onder het dictaat van de geestelijke vrijheid:

‘De twintigste eeuw is de eeuw van de vrijspraak, van het slachtoffer, van het taboe op schuld. De kerk en de kamer van de psycholoog zijn niet langer de enige vrijplaatsen voor de volwassenen, de zeldzame ruimtes waarin hij kan terugkeren tot de zalige staat van schuldeloosheid en onvoorwaardelijke vergeving, want sedert een halve eeuw is de hele wereld de ruimte geworden.

Zelfs de moordenaar is een slachtoffer. Vraag hem en hij noemt je zijn verontschuldigingen.

In de tweede helft van deze eeuw zijn de gemeenschappen die geloof, moraal, wetten, normen en rituelen deelden, vervangen door gemeenschappen die zich door onrecht, ziekte, minachting en vernedering onderling verbonden weten; gemeenschappen van slachtoffers.

De daders zijn de anderen.

Dit is de denkfout, want het spijtige van een schuldeloze wereld is, dat daarin geen daders en geen slachtoffers kunnen bestaan. Maar slachtoffers hebben noodgedwongen daders nodig en zijn daarvan afhankelijk. Dat er steeds weer opnieuw daders geschapen worden, is een van de inconsequenties van een eeuw waarin iedereen schuldeloos geacht wordt te zijn.

Ik denk dat mensen hier ziek van worden, van dit dubbele, ambigue en onlogische.’

Het succes van Connie Palmens ideeenromans over geestelijke onafhankelijkheid en menselijke betrekkingen valt samen met een allengs duidelijker wordende universele behoefte aan meer

[p. 25]

spiritualiteit en ethiek. Haar werk geeft expliciet uitdrukking aan de drang om het leven te duiden en het geluk dat je deelachtig wordt als je tot inzicht komt. Op de slotpagina's van De vriendschap wordt zoiets als de blijde boodschap verkondigt, door Kit aan Ara: ‘Wat steeds op het spel staat is het verlangen naar betekenis, naar waarheid voor mijn part. Ik kan het nog het best vergelijken met wat een geslaagde zin is en met het geluk dat die teweegbrengt. Een goede zin is waar. Dan is het je eindelijk gelukt om de enige goede verbintenis tot stand te brengen tussen die zo lichamelijke dingen die woorden zijn, en die onzichtbare, geestachtige betekenis. Het is je gelukt om je uit te drukken, zonder gevoel van verraad, zonder schaamte. Ik weet hoe gelukkig je hierdoor kunt zijn. Van een beetje waarheid word je al behoorlijk gelukkig, Ara. Dan geeft het ook niet als het maar even duurt. Echt geluk kun je niet op.’ Niet het oude eeuwige en volmaakte geluk van de christelijke kerk wordt hier beloofd maar een menselijke, en tijdelijke vorm.

Als de boodschap van Palmens romans grofgezegd luidt dat het universum en daarmee het menselijk denken geordend en genormeerd is en dat we het van onderlinge betrekkingen moeten hebben, is dat niet nieuw maar wel een troostende herontdekking. Ze biedt een soelaas voor lezers die door de secularisatie en ontzuiling in de jaren zestig (waaraan Palmen zelf als produkt van de jaren zestig ten prooi zal zijn geweest) het spoor zijn bijster geraakt maar nog steeds op zoek zijn.

Is het daarmee oude wijn in nieuwe zakken? Ik geloof het niet. In Palmens bericht aan de samenleving ontbreekt namelijk de gebiedende geest van het oude christelijk-westerse denken. Haar conclusies zijn geen instructies maar resultaten van het faustische denken dat zichzelf heeft overwonnen. De weg die ze zoekt gaat niet via dociel vertrouwen in prefab-regeltjes, zoals het christendom dat vraagt. Ze legt zich niet neer bij de wijsheden van Pascal, die voor het geloof en dus het heil het hart boven de rede stelde: ‘Niets is zozeer in overeenstemming met het verstand als deze loochening van het verstand’ en ‘De laatste stap van het verstand is de erkenning, dat er eindeloos veel dingen zijn die het te boven gaan.’ Maar juist het zuivere denken zelf, de productie van het ontwikkelde verstand, leidt ten slotte naar het welbevinden. ‘Hoe meer je de kans krijgt je hersens op volle toeren te laten draaien, hoe dankbaarder en gelukkiger je bent. Denken ontspant je’, houdt in De wetten een van de goeroes zijn leerlinge voor. Het intelligente zelfbewustzijn, dat in oude opvattingen eerder een belemmering voor geluk vormde dan een stimulans, of dat hoogstens tot opperste rationaliteit leidde, wordt hier ingezet om iets ondefinieerbaars als levensgeluk te bereiken. Het is hardware die software wordt.

© De Piteo

En dat is precies het stadium waar veel van haar lezers zich in zullen herkennen; ze streven naar iets dat ze schijnbaar, door gebrek aan intimiderend geloof, zijn kwijtgeraakt maar dat ze als het opdoemt toch nog, met hun ontwikkelde verstand, kunnen herkennen. Vanzelfsprekend is die orde allang niet meer, het is een graal geworden. En de ernaar zoekende Faust ontdekt zijn grenzen.