De Vlaamse Gids. Jaargang 71

[p. 11]

Martien J.G. de Jong
De leeuw als geassimileerd schaap

‘Een wereld ontdaan van elke moraal en elk ideaal’, zo vatte Ton Anbeek de visie samen die spreekt uit de oorlogsverhalen van Willem Frederik Hermans en Harry Mulisch. Martien de Jong vermijdt de obligate vergelijking met Hermans' roman De donkere kamer van Damokles en onderzoekt de relatie tussen diens novelle Het behouden huis en Mulisch' roman Het stenen bruidsbed. Een fragment uit een essay over de verwoesting van Dresden als literair motief.

Martien J.G. DE JONG, ^oSteenbergen, 1929. Hoogleraar in de theoretische, vergelijkende en Nederlandse literatuur. Hij publiceerde, behalve enkele dichtbundels, een 15-tal kritische en essayistische werken, onder meer over literaire kritiek, over Willem Bilderdijk, J.H. Leopold en Gerrit Achterberg.
Recente essays: Maurice Gilliams, een essay (1984); Honderd jaar later (1985; over de Tachtigers); De waarheid (?) omtrent Richard Simmillion (1986; over W.F. Hermans).

Er bestaan opvallende overeenkomsten tussen de romans Het stenen bruidsbed (1959; Engelse vertaling The stone bridal bed, 1962) van Harry Mulisch en Slaughterhouse-Five (1970) van Kurt Vonnegut. Maar een gedetailleerde vergelijking brengt ook een groot aantal belangrijke verschillen aan het licht. Men kan aannemen dat de literaire verbeelding van een bepaald thema in een bepaald tijdperk gebonden blijft aan zekere beperkingen, die als stijlverschijnselen of als vergelijkbare motieven of beelden in de teksten aanwijsbaar zijn. Zonder zijn heil te willen zoeken in normgevende poëtica-boeken van vroeger of in abstracte narratieve modellen van vandaag, kan een literatuurbeschouwer wel vaststellen dat sommige literaire middelen bij uitstek geschikt lijken voor de verbeelding van een bepaalde soort thematiek. En vanuit het standpunt van de scheppende schrijver is het - zoals bekend - heel goed mogelijk dat een bepaald motief of een bepaalde sfeer uit het werk van een voorganger een ‘schok der herkenning’ veroorzaakt, die tot eigen verwerking of uitwerking kan leiden. Ik acht het niet uitgesloten dat iets dergelijks het geval is geweest met de Nederlandse oorlogsnovelle Het behouden huis van Willem Frederik Hermans, ten aanzien van Het stenen bruidsbed van Harry Mulisch.

Twee (heel korte) inhoudsopgaven als geheugensteuntje.

Hoofdpersoon van Mulisch' roman is de vijfendertigjarige Amerikaanse tandarts Norman Corinth, die in 1956 deelneemt aan een congres in Dresden, dat hij in 1945 heeft helpen verwoesten als boordschutter in een Amerikaanse bommenwerper. Zijn toestel werd nadien aangeschoten en stortte neer in de Russische zone. Corinth raakte daarbij gewond en heeft sindsdien een gruwelijk verminkt gezicht. Ondanks die fysische handicap heeft hij nog zoveel Sex Appeal dat het hem al op de dag van zijn aankomst in Dresden lukt om naar bed te gaan met de vijfendertigjarige congres-hostess

[p. 12]

Frau Hella Viebahn, die tijdens de oorlog in een concentratiekamp heeft gezeten. Tevoren hebben zij in gezelschap van de Westduitse congresganger Alexander Schneiderhahn een volkscafé in Dresden bezocht, waar ze in gesprek raken met een echtpaar dat het bombardement heeft meegemaakt. De vrouw was met haar kindje uit de brandende stad gevlucht en zocht, evenals andere vluchtelingen, verkoeling in de Elbe. Toen zij in het water stond, werd haar been afgeschoten door een laagvliegend toestel, terwijl het kind haar ontglipte en verdronk.

De liefdesnacht van Corinth en Hella vindt plaats in een labyrinthachtig gebouwd huis, dat tijdens het bombardement gespaard is gebleven en nu dienst doet als hotel. Het staat op een heuvel die uitzicht biedt op de verwoeste stad. In dat huis ligt Frau Hella Viebahn de volgende avond tevergeefs op Corinth te wachten. In overspannen toestand slaat hij die nacht zijn Westduitse collega Schneiderhahn in diens hotelkamer tegen de grond, nadat hem duidelijk is geworden dat deze niet de nazi-kampbeul is waarvoor hij zich daags tevoren heeft uitgegeven. Corinth rijdt een auto in puin, steekt die in brand en veegt het bloed van de littekens die hij elf jaar tevoren heeft opgelopen, na het in brand bombarderen van Dresden en het moedwillig schieten op gevluchte slachtoffers in de Elbe.

De novelle Het behouden huis van Willem Frederik Hermans verscheen in 1952. Het behouden huis is het verhaal van een Nederlander die eind 1944 als ontsnapte politieke gevangene bij een groep Oosteuropese partisanen terechtkomt die hij niet verstaan kan en met wie hij dan ook geen werkelijk contact heeft. Hij verlaat de groep en

[p. 13]

nestelt zich in een op een hoogte gelegen, verlaten huis. Daar gaat hij, als het ware buiten de tijd en de werkelijkheid, een vegeterend bestaan leiden. Op een gegeven dag krijgt hij een paar Duitse officieren ingekwartierd, die hem als huiseigenaar beschouwen. In hun afwezigheid vermoordt hij op gruwelijke wijze de werkelijke eigenaars, zodra die komen opdagen. Als dat gebied maanden later wordt veroverd door zijn vroegere mede-partisanen, sluit hij zich weer bij hen aan. Hij is getuige van hun wrede moorden vernielzucht in ‘zijn’ huis, en als de troep verder trekt, smijt hij zelf een handgranaat in de hal, waardoor de vernieling wordt voltrokken.

Harry Mulisch (Foto Kippa)

Dit verhaal van W.F. Hermans heeft hij zijn verschijnen nogal wat afwijzende kritieken gekregen op morele gronden. In zijn polemische bundel

[p. 14]

Mandarijnen op zwavelzuur (1963) heeft Hermans een fotocopie opgenomen van een recensie op Het behouden huis, die door Harry Mulisch werd geschreven voor het weekblad De groene Amsterdammer van 9 augustus 1952. Uit die recensie blijkt een grote bewondering van de vijfentwintigjarige Mulisch voor het verhaal van zijn oudere collega. Maar Mulisch besteedt desondanks twee derde van zijn korte beschouwing aan buiten-literaire bezwaren tegen de tekst van Hermans. Ze zijn van morele en van politieke aard. Mulisch meent dat de ‘zondvloedstemming’ en de drang naar ‘negativiteit’ in de naoorlogse jaren overheerst en dat de kunstenaar eerder geroepen is daartegenin te gaan dan eraan mee te werken. Hij heeft bezwaar tegen het slot van Hermans' novelle, omdat men er een afwijzing van de wereld (volgens Mulisch: ‘het behouden huis’) in zou kunnen lezen, en een aansporing zich aan te sluiten ‘bij de vernietigingskrachten’. Zijn politieke bezwaren betreffen het feit dat de communistische partisanen, in tegenstelling tot de Duitse officieren, worden voorgesteld als ‘moordend en vernietigend uit wellust’.

We mogen vaststellen dat Mulisch in Het stenen bruidsbed de laatstbedoelde rol heeft toebedeeld aan de Amerikaanse vliegeniers boven Dresden (je bent links, of je bent het niet) en dat de sfeer van zijn eigen boek over de tijdeloze vernietiging toch maar moeilijk positief optimistisch kan worden genoemd. Kennelijk is de door hem geëiste morele verantwoordelijkheid tegenover het gevaar van de negativiteit niet voldoende sterk geweest om zijn eigen kunstenaarsverbeelding te beteugelen. ‘Kunst zweeft nu eenmaal op die vage grens tussen onbewust en bewust; een scherpomlijnde bedoeling is haar wezen vreemd, zou daar zelfs vernietigend op terugwerken’, schrijft Mulisch terecht.

Ik geloof dat de kunstenaar inderdaad minder met scherpomlijnde bedoelingen werkt dan met suggestieve beelden. En daarom geloof ik ook dat het vooral dergelijke beelden zijn, die hem - evenals iedere andere competente lezer - kunnen treffen in het werk van andere kunstenaars en die daarom, ongeacht hun preciese functie, kunnen terugwerken op zijn eigen werk. Volgens mij is het in de oorlog ‘behouden’ gebleven huis zo'n beeld. Waarbij ik opmerk dat het behouden huis me voorkomt als een moderne variant van een archetypisch symbool dat in allerlei sprookjes en verhalen terugkeert als het geheimzinnige of heilbelovende kasteel, waar de held zijn toevlucht zoekt of een beslissende gebeurtenis meemaakt. Voor degenen die Maurice Gilliams' Elias of Alain-Fourniers Le grand Meaulnes hebben gelezen: er bestaat volgens mij niet zo'n groot verschil tussen de daar voorkomende heul en heil biedende kastelen, en het behouden huis van W.F. Hermans' partisaan.

Het behouden huis waar Mulisch' hoofdpersonage Norman Corinth vertoeft heeft een labyrinthachtige indeling die - volgens verschillende critici - symbolisch zou kunnen staan voor de complexiteit van de tekst waarin de schrijver leeft en zich verschuilt. ‘Alleen in mijn gedichten kan ik wonen’, schreef Slauerhoff. Maar volgens mij gaat het vooral om de tegenstelling tussen de open, kapot gebombardeerde huizen in Dresden en het gesloten, intact gebleven huis op de heuvel boven de stad, dat zijn geheimen en zijn functie als schuilplaats behouden heeft. Alleen kapotte huizen geven hun intiemste kamers bloot en hebben een verleden: ‘Een huis wordt pas een huis als het kapot is’, zegt Corinths collega en antagonist Schneiderhahn in Het stenen bruidsbed.

Willem Frederik Hermans heeft zijn verhaal Het behouden huis later opgenomen in de bundel Paranoia (1953), die opent met een ‘Preambule’ waarin ondermeer wordt beweerd dat wij leven in een chaotische wereld en dat er in onze taal bijgevolg maar één werkelijk woord bestaat, en dat woord is: Chaos. Men zou Hermans' ‘behouden huis’ kunnen zien als een schuilplaats van onwereldse rust, temidden van de bedreigende chaos van oorlog en vernietiging rondom. Maar allerlei details wijzen erop dat die rust niet meer is dan een voorwereldse (Freudiaans: voorgeboortelijke) droom: het slot van het verhaal laat zien hoe er aan die oedipale droom een einde wordt gemaakt door de vernietigende krachten van de chaos die de werkelijkheid is. Ook het behouden huis van Norman Corinth blijkt tenslotte niet bestand tegen de chaotische kracht van de werkelijkheid, en datzelfde geldt mutatis mutandis voor het kasteel van het kind Elias in het verhaal van Maurice Gilliams.

Zoals de kleine Elias in het beschermd domein van zijn kasteel wordt geïntrigeerd door de mysterieuze slaapkamer van zijn tante Henriette, zo zou Hermans' partisaan willen doordringen in een geheime kamer van zijn behouden huis, die lange tijd voor hem gesloten blijft. Ook het behouden huis van Norman Corinth heeft een mysterieuze kamer. Ze is van glas, maar blijft desondanks ontoegankelijk. Bij W.F. Hermans heeft de bijna honderdjarige, Hongaars sprekende vader van de eige-

[p. 15]

naar de sleutels van het mysterieuze vertrek - dat vol aquaria blijkt te staan -, en de partisaan slaagt er niet in ook maar een schijn van communicatie met hem tot stand te brengen. Bij Mulisch vertoeft de jonge (sleutels verstoppende) Eugène - die de jonge Corinth zelf zou kunnen zijn - in de glazen kamer, in het bijzijn van een voor Corinth slechts gedeeltelijk zichtbare oude vrouw die in bed ligt en met wie hij niet spreekt.

De mystische en mistige Mulisch-interpreet J.H. Donner vertelt dat hij de ‘architektonische koortsdroom’ van Norman Corinths behouden gebleven huis met eigen ogen heeft aanschouwd tijdens een bezoek aan Dresden in 1962. ‘Het is opvallend hoe weinig Harry verzint. Het was er allemaal’, schrijft Donner; en zijn relaas werd mij twintig jaar later nogeens ten overvloede bevestigd door Mulisch zelf. Een schrijver benut uit de werkelijkheid of uit zijn lectuur alleen maar de elementen die hij gebruiken kan. Daarom bevestigt zo'n toeristische toevalligheid in de biografische wereld van Harry Mulisch de archetypische waarde van het behouden huis als motief in zijn romanwereld. Dat motief is ook aanwijsbaar in zijn succesvolle oorlogsroman De aanslag, van 1982. Als de hoofdfiguur Anton Steenwijk na zeven jaar de ruïnes van zijn door granaten en vlammenwerpers verwoeste ouderlijk huis in Haarlem bezoekt, ziet hij ernaast het huis van de buren dat ‘behouden’ bleef ten koste van de dood van zijn ouders en omwille van het geheimzinnige vertrek waar de buurman zijn ‘aquaria’ of ‘terraria’ met reptielen bewaarde. Ook het motief van de onmogelijkheid tot communicatie in het behouden huis ontbreekt niet in De aanslag: men herleze de bladzijden over

[p. 16]

Antons bezoek aan de stokoude en invalide geworden buurman Beumer, uit wiens mond geen zinnig woord meer te krijgen is.

Om nog even terug te komen op het kasteel van Maurice Gilliams' Elias: tante Henriette heeft in haar geheime slaapkamer een mysterieus terrarium met mieren en ze laat de kleine jongen verzen zeggen waar hij niets van begrijpt. Heerlijk maar onbegrepen contact met tante Henriette heeft Elias pas als zij zijn handen wast en in hem het verlangen wekt zich ‘diep’ te ‘nestelen’ in haar ‘ademend mysterie’, om ‘door geen menselijke stem uit mijn slaap gewekt te worden’.

In de novelle van Willem Frederik Hermans spelen het water en het verlangen naar water een belangrijke rol. ‘Het water liep mij om de tanden’ zegt de partisaan als hij ‘het behouden huis’ voor het eerst betreedt. ‘Water liep in zijn keel’, zegt Mulisch' verteller over Corinth, als die aangekomen is bij zijn behouden huis en al denkt aan zijn erotisch-vernietigende inkeer tot de moederlijke Hella. Bij Hermans neemt de partisaan een bad dat hem er psychisch en lichamelijk op voorbereidt zich even later te voelen als ‘zoon des huizes’. Hij doet nadien weinig meer dan slapen en in bad liggen, en keert als het ware terug in de moederschoot van het ‘langzaam inslapen’ zonder ‘gevoel’, en het volstrekte niet-zijn. De weldoende ‘verstenende werking’ van deze regressie blijkt ook uit het teloorgaan van zijn normale tijdsbesef: een soortgelijk verschijnsel constateert de lezer bij het hoofdpersonage in de roman van Harry Mulisch.

Hermans' partisaan heeft gevoelens en gedachten die heel goed passen in de gestoorde innerlijke wereld van Norman Corinth: ‘Zich iemand indenken die geen geheugen heeft...’; ‘Er is niets aan de hand. Oorlog bestaat niet’; ‘Het leek of er niets aan te doen was’; ‘Van tijd tot tijd vergat ik alles’; ‘Het gaf me een gevoel of ik dood was’; ‘De oorlog had nooit werkelijk plaats gevonden’. Dat er ook in Hermans' verhaal symbolische horloges voorkomen, treft ons in dit verband minder dan een mededeling van de partisaan, op het moment dat hij tot de chaotische werkelijkheid van de oorlog terugkeert: ‘De tijd had de helling [waarop “het behouden huis” staat] niet kunnen nemen en rolde terug’.

Mulisch' antiheld reageert op de absurditeit van de verschrikking met machteloos hoongelach. Ook dat motief ontbreekt niet in de novelle van W.F. Hermans. Als de partisaan de eigenaar van het huis heeft vermoord en op het punt staat diens vrouw te wurgen, krijgt hij een lachbui die hem kramp in zijn buikspieren bezorgt, zodat hij ‘wanhopig’ wenst dat het op zou houden’. Bij een van zijn vergeefse pogingen tot communicatie met de stokoude man van de gesloten kamer, ‘barst’ hij in lachen uit, terwijl hij zich ‘bedwingen’ moet ‘om hem niet te slaan’.

Vergelijkbaar met de gevoelens van Norman Corinth ten aanzien van zijn verblijf in Dresden, zijn verschillende uitlatingen van Hermans' partisaan met betrekking tot zijn verblijf in het behouden huis. Zoals Corinth onweerstaanbaar gehoor moet geven aan de uitnodiging tot het congres en meent dat er achter zijn terugkeer naar Dresden een geheime bedoeling schuilt die ontraadseld moet worden, zo zegt de partisaan als hij de eerste keer het behouden huis binnengaat: ‘Ik had een opdracht gekregen, ik was ergens naartoe gestuurd’. Evenals Corinth over het vernielde Dresden uitkijkt vóór hij het mysterieuze huis op de heuvel binnengaat, blikt ook de partisaan terug op zijn oorlogsverleden: het zweet breekt hem uit als hij ‘achterom’ ziet alvorens binnen te gaan, en hij verbeeldt zich ‘deze heuvel veroverd te hebben als de oplossing van een raadsel’. Zonder expliciete verklaring voor de lezer, constateert Norman Corinth in Mulisch' laatste hoofdstuk:

‘Het was voorbij. Beslissende gebeurtenissen hadden plaatsgevonden, maar hij wist niet welke... Voorbij. Hij was in Dresden geweest’.

De naamloze partisaan van Hermans praat tijdens de vernieling van zijn behouden huis tegen een kat, die hem in zijn eenzaam verblijf heeft vergezeld. Hij zegt:

‘Nu weet je het. Nu weet je wat er in die kamer was. Nu ben je er geweest’.

Norman Corinth eindigt zijn avontuur temidden van het puin op een heuvel boven een ‘uitgestorven vlakte’. Zo kijkt de partisaan een laatste maal om naar de ruïne van het huis dat aanvankelijk ‘behouden’ scheen om hem zelf te kunnen behouden. Maar hij ziet ‘ziekte’ en ‘dood’: ‘een hol, tochtig brok steen, inwendig vol afbraak en vuiligheid’.

Corinth geraakte in de volkomen verlatenheid van de vernietiging door een verbodsbord omver te rijden: VERBODEN - OOK VOOR VOETGANGERS. Ook in Hermans' novelle is er sprake van een verbond temidden van de vernietiging. Als de partisaan al geruime tijd in zijn (voorlopig) ‘behouden’ huis vertoeft, zegt hij, tegen beter weten in, dat men er nooit achter zal komen dat hij niet de echte eigenaar is en dat er ‘nooit een eind’ aan de oorlog zal komen. En daarom zal de stad waar zijn behouden huis staat:

[p. 17]

‘altijd verboden terrein blijven, behalve voor mij’. Van 1955 dateert W.F. Hermans' prozastuk Achter borden Verboden Toegang, waarin hij spreekt over ontoegankelijk verklaarde plaatsen, waar:

‘... monsterlijke graafmachines, pneumatische boren en dynamiet de illusie dat onze wereld een “bewoonde wereld” zou zijn, vernietigen’.

De ‘bewoonde wereld’ en ‘het behouden huis’ worden bij W.F. Hermans ontmaskerd door de vernietigende chaos van het menselijk geweld dat van alle tijden is. Het zelfde gebeurt in de roman van Harry Mulisch.

Het gaat mij hier niet om het uitspreken van een literair waarde-oordeel op grond van een reeks parallelen, en al evenmin om een definitie van het veelomstreden literairhistorisch en comparatistisch begrip ‘invloed’. Er bestaan daarover twee uitspraken waarin, wat mij betreft, zo ongeveer alles gezegd is, wat er over dat onderwerp te zeggen valt. De eerste is van André Gide en luidt:

‘L'influence ne crée rien, elle éveille’.

Daaraan zou men in naam van Paul Valéry kunnen toevoegen:

‘Rien de plus original, rien de plus soi que de se nourrir des autres.
Mais il faut les digérer. Le lion est fait de mouton assimilé’.

Er bestaan voorstellingen en vaste wendingen die gedurende eeuwen als topoi aanwijsbaar zijn in de Westerse literatuur. Ernst Robert Curtius heeft daar veel voorbeelden van gegeven in zijn indrukwekkende studie Europäische Literatur und Lateinisches Mittelalter. Ik heb soms de indruk dat sommige teksten of tekstfragmenten niet mogelijk zouden zijn geweest zonder het bestaan van vroegere teksten. Bij een andere gelegenheid hoop ik daar dieper op in te gaan. En wat tenslotte de verhouding tussen de door Valéry genoemde diersoorten betreft, ben ik ervan overtuigd dat een leeuw zich soms vermomt of gedraagt als een schaap. Ik mag hier wel even opmerken, dat zulks met name geldt voor de Vlaamse leeuw. Daarom draag ik de Franse vertaling van dit fragment in alle nederigheid op aan de Voerense herder José Happart. Elsschots leeuwentemmer had het eens moeten weten.