De Vlaamse Gids. Jaargang 70

[p. 10]

Joris Duytschaever
De romans van D.M. Thomas

JORIS DUYTSCHAEVER (Antwerpen, 1944), doceert Engelse literatuur aan de UIA en de VUB. In 1977 gasthoogleraar Nederlands aan de universiteit van Californië (Berkeley) en in 1985 aan de universiteit van Georgia (Athens). Publiceerde o.a. over Alfred Döblin, Hugo Claus, Simon Vestdijk, Hella Haasse en diverse Engelstalige auteurs. Directeur van het Belgisch Tijdschrift voor Filologie en Geschiedenis.

Met de roman Sphinx, verschenen bij Gollancz in juni 1986, brengt Donald Michael Thomas (^o1935) zijn dubbele loopbaan van dichter en romancier tijdelijk in evenwicht: naast zes bundels poëzie liggen nu ook zes romans. Een gelegenheid om kort een balans op te maken van zijn omstreden oeuvre, waarvan het fictionele gedeelte veel meer aandacht verdient en ook gekregen heeft dan het poëtische, al blijft Thomas zichzelf hoofdzakelijk een dichter vinden.

Maar eigenlijk is de traditionele indeling in poëzie en proza niet geschikt om het werk van Thomas te benaderen. Het wezenlijke van zijn schrijverschap is dat hij plots geraakt wordt door symbolische beelden en dat het dan van zijn toevallige stemming afhangt of ze in poëzie of in proza uitgewerkt worden. Overigens sluiten deze genres elkaar niet uit: sommige fundamentele motieven komen zowel in de romans als in de gedichten voor, en bovendien krijgt het proza van Thomas vaak een opvallend poëtische allure.

Door deze wisselwerking probeert hij de beklagenswaardige situatie van de Britse poëzie te verhelpen: die leeft volgens hem al veel te lang in een getto, weliswaar geëerd door een groepje kenners, maar zonder vitaliserende uitstraling naar de andere genres. Thomas onderschrijft het verdict van de Amerikaanse romancier en filosoof William Gass dat de naoorlogse Britse roman overwegend bestaat uit een schrale vorm van ‘thin writing’, een traditie waarin hij zich helemaal niet thuis voelt. Daartegenover probeert hij een soort van ‘thick writing’ te ontwikkelen dat fictie meerdimensioneel wil maken, vol metaforische sprongen en andere experimenten.

Behalve door het onvermijdelijke voorbeeld van Ulysses werd Thomas meer en meer geïnspireerd door de Russische literatuur, die hij ook intensief vertaalt. In tegenstelling tot de Britse schrijvers hebben de Russen het lange gedicht in ere gehouden, vooral het epische gedicht met personages die even boeiend zijn als romanfiguren. Thomas heeft een grenzeloze verering voor Poesjkin, die de genres verzoende in zijn romans in verzen, maar daarnaast voelt hij zich ook verwant aan schrijvers als Mandelstam en Pasternak die moeiteloos van het ene genre naar het andere omschakelden. In de loop van ons overzicht over zijn romanproductie zullen we nog terugkomen op deze affiniteiten en op Thomas' ambivalente passie voor Rusland, waar hij slechts kort verbleven heeft, maar dat hem in een vreemde ban houdt.

De roman Birthstone (1980) kan vlug afgehandeld worden als een eerste vingeroefening van twijfelachtige kwaliteit. Hoewel pas gepubliceerd na The Flute Player (1979) werd hij toch eerder geconcipieerd, in het zoekende

[p. 11]

overgangsstadium vanaf ca. 1977 toen de reeds bekroonde dichter uitwegen trachtte te vinden voor beperkingen van het poëtische genre, meer bepaald voor de moeilijkheid om daarin complexe ideeën en gecompliceerde ervaringen uitgebreid aan bod te laten komen. Birthstone speelt zich af in het hedendaagse Cornwall, de streek waar Thomas geboren is. Daar dit boek geheel in het teken van het lustprincipe staat, ontbreekt nog de intrigerende spanning met de doodsdrift alsook de historische dimensie die de latere romans zo interessant maken.

Hoewel de historische dimensie in The Flute Player nog vrij vaag blijft, is ze toch in verband te brengen met konkrete politieke feiten die hun stempel op onze eeuw hebben gedrukt. De roman werd geschreven met het oog op de Gollancz/Pan/Picador Fantasy Award en sleepte die ook in de wacht, maar gelukkig is er een kloof tussen de banale soort van ‘fantasy’ die hoogtij viert in stompzinnige vormen van escapistische literatuur en de herkenbare mensen in een herkenbaar maatschappijtype bij Thomas. Deze tastbare aanknopingspunten met de realiteit zijn volgens hem noodzakelijk om het romangenre te kunnen verantwoorden.

Al speelt The Flute Player zich af in een niet nader genoemd land en al zijn de beschreven konflikten tussen politieke willekeur en ontembare scheppingsdrang relevant voor verschillede totalitaire regimes, toch kan men vermoeden om welk land het in de eerste plaats gaat: het boek is immers opgedragen aan de nagedachtenis van Anna Achmatova, Osip Mandelstam, Boris Pasternak en Marina Tsvetaeva. Zo'n opdracht heeft veel belang in het kader van de hele vertel-

[p. 12]

strategie: ze manoevreert de lezer al bij voorbaat in een bepaalde gezichtshoek.

Dit eerbetoon geldt niet alleen het talent, maar ook de moed van deze vier schrijvers die door allerlei affectieve en artistieke banden een groep vormden. In weerwil van censuur en vervolging bleven ze volhouden en hielpen ze elkaars werk overleven, soms door het van buiten te leren. Zo groeide het centrale beeld van dit boek: een vrouw in een kamer die de gedichten van haar vrienden uit het hoofd leert en alle gruwelen probeert te overleven met de taaiheid die volgens Thomas het vrouwelijk geslacht superieur maakt tegenover het mannelijke.

De fluitspeelster Elena is wel een symbool van de onsterfelijke muze en van bovenmenselijke moed, maar ze wordt niet geïdealiseerd tot een engelachtige schim. Tot in de kleinste details wordt ze voorgesteld als iemand van vlees en bloed, behept met masochisme en andere vreemde neigingen. Deze penetrante aandacht voor het ongewone maakt het werk van Thomas voor sommige lezers stuitend, voor anderen daarentegen boeiend en uitdagend. Zelfs binnen het feministische kamp vindt men deze beide standpunten. In ieder geval kan de lezer niet verzinken in behaaglijk leesgenot: hij wordt gedwongen telkens zijn positie te bepalen tegenover problemen die b.v. door doctrinaire feministen als spinsels van de mannelijke fantasie verworpen worden.

Thomas speelt namelijk verschillende visies tegen elkaar uit om allerlei vormen van zelfbedrog te doorlichten zonder zelf expliciet stelling te nemen en beoefent zodoende een fictionele vorm van psychoanalyse in de beste betekenis: zoals W.H. Auden in zijn

[p. 13]

elegie voor Freud stelde, gaat het daarbij immers vooral om ‘a technique of unsettlement’. Enerzijds worden sommige Freudiaanse inzichten impliciet bevestigd door de manier waarop Thomas vrouwen voorstelt, anderzijds laat hij ze ontsnappen aan het determinisme waarmee pseudo-Freudianen hun angst voor vrouwen proberen te rationaliseren. Een mooi voorbeeld is de satirische passage (p. 105-106 in de Picador-uitgave) waar Elena zich een Electra-complex laat opdringen om een oude analyticus plezier te doen, zonder dat dit haar een stap vooruit-helpt.

Vanaf deze roman begint de intertekstualiteit een grote rol te spelen, d.w.z. dat bestaande teksten in het verhaal worden verweven. Als onderdeel van de vertelstrategie krijgt men na het motto een alfabetische lijst van geciteerde auteurs:

‘Akhmadulina, Akhmatova, Baudelaire, Chapman, Dante, Emily Dickinson, Eliot, Frost, Lorca, Mandelstam, Nadezhda Mandelstam, Pasternak, Sylvia Plath, Pushkin, Rilke, Anne Sexton, Shakespeare, Gaspara Stampa, Tsvetaeva, and Yeats. May they forgive the author for these misappropriations and distortions’.

Het blijft de taak van de lezer om vervolgens de citaten te identificeren, want ze komen natuurlijk niet alfabetisch voor. Een passage als ‘The line of a poem came into his head: ‘Are we, perhaps, here just for saying: House, Bridge, Fountain, Gate, Jug, Fruit tree, Window...’ (p. 117) kan zelfs niet meer door de doorsnee germanist thuisgebracht worden als een citaat uit Rilke, laat staan door de gemiddelde lezer. Dat maakt het citaat daarom nog niet ondoeltreffend in de nieuwe kontekst, maar doet wel afbreuk aan het door Thomas bedoelde eerbetoon voor een geliefde dichter. Dit verzet tegen oppervlakkigheid, tegen het teloorgaan van de leeskultuur en tegen vergetelheid in het algemeen is een fundamenteel identiteitsthema van Thomas en keert in allerlei variaties weer.

Deze centrale impuls van zijn schrijverschap, de behoefte om doden weer tot leven te wekken, is behalve in het gedicht Smile over de onsterfelijke glimlach van z'n moeder nergens zo indringend gerealiseerd als in The White Hotel (1981), zijn meest controversiële roman die ook nu nog als zijn belangrijkste kan blijven gelden. Wat zijn verguizers over het hoofd gezien hebben met al hun opgewonden irritatie i.v.m. sommige sadistische scènes is dat Thomas in feite hulde brengt aan weerlozen. Niet alleen aan kunstenaars die tragisch ten onder gingen in de holocaust, maar ook aan al de andere slachtoffers met hun oneindig rijk verleden en gemoedsleven. Het geval van Lisa Erdman, de zangeres wier levensgeschiedenis in al haar extremen van Eros tot Thanatos psychoanalytisch uitgediept wordt, is er slechts één uit talloos veel miljoenen, zo wordt gesuggereerd, en aan elk van hen zou zo'n boek gewijd kunnen worden.

De historische dimensie van deze roman wordt geschraagd door konkreter gegevens dan in The Flute Player. Zo konkreet zelfs dat alleen de lezer die reeds vertrouwd is met de geschiedenis van de Freudiaanse beweging (via b.v. de boeken van Paul Roazen) volop zal genieten van sommige passages. Dit is overigens niet zo uitzonderlijk in de hedendaagse literatuur: ook de romans van J. Ritzerfeld veronderstellen zo'n voorkennis, vooral De amazone, De paardendief en De poolse vlecht. Een andere interessante overeenkomst tussen beide schrijvers is dat ze voor het portretteren van sommige vrouwenfiguren teruggrijpen naar trekken van de hysterica die wel typisch was voor Freuds tijd, maar nu zeldzaam geworden is. Bij Ritzerfeld is de voornaamste inspiratiebron duidelijk de Dora-analyse, terwijl Thomas uit verschillende gevalstudies put. Dat Freud op zo'n verrassende manier creatieve impulsen blijft geven is een mooie afstraffing van schrale rationalisten zoals de Britse kultuurcriticus Roger Scruton die Freud liefst bij het oud ijzer zou werpen met argumenten als: ‘Is it not significant that, in general, the examples discussed are still those of Anna O., of the Rat Man, of Little Hans? These examples have the relation, not of instances to theory, but of parables to dogma’ (The Politics of Culture and Other Essays, 1981, p. 199). Dit soort benepen mentaliteit, dat ook bij ons vaak toonaangevend is, versperde bij het Britse publiek de toegang tot The White Hotel: er werden slechts enkele honderden exemplaren verkocht. De Amerikaanse uitgave werd echter een bestseller.

Dat betekent nochtans niet dat Thomas in de kaart wou spelen van de Amerikaanse psychoanalyse-industrie, integendeel. Hij onderschrijft allerminst de Amerikaanse opvatting dat de psychoanalyse een wetenschap is die de mensen in staat zou stellen om ‘happy’ te worden. Freud werkt eerder op zijn verbeelding als de ontdekker van ‘the great and beautiful modern myth of psychoanalysis’. Wetenschappelijkheid is in deze optiek van minder belang, en uiteindelijk laat Thomas zijn hoofdfiguur dan ook uit-

[p. 14]

stijgen boven de analyse, al wordt deze geleverd door Freud zelf in het kabinetstuk ‘Frau Anna G.’, een fictionele analyse die het centrale stuk van de roman uitmaakt. Een schitterende pastiche van de Freudiaanse gevalstudie zoals ze in de vertaling van James Strachey beschikbaar is voor de Engelse lezer; zelfs Strachey's verklarende voetnoten worden grandioos geparodieerd.

De ondertoon is echter ernstig. Aanleiding voor ‘Frau Anna G.’ is de toekenning van de Goethe-prijs aan de oude Freud in 1931.

Dit gebeurde met de steun van de schrijver Alfred Döblin, die als psychiater wel waardering had voor de klinische inbreng van de psychoanalyse maar toch vond dat de verdiensten van Freud meer op het mythische en literaire vlak lagen (dus Thomas' visie deelde). Thomas laat Freud teruggrijpen naar een geval van 1920, toen hij de theorie van de doodsdrift als tegenspeler van het lustprincipe ontwikkelde en een patiënte behandelde die deze beide impulsen de vrije loop liet in geschriften die samen met de gevalstudie zouden gepubliceerd worden. Zo wordt de lezer plots geconfronteerd met een hoofdstuk ‘Don Giovanni’, een alternatief libretto dat de zangeres Lisa Erdman tussen de notenbalken van haar partituur heeft geschreven, vol bandeloze fantasmen van volmaakte bevrediging. Het witte hotel is een oord van oceanische gelukzaligheid waar zelfs priesters in het openbaar aan tepels mogen zuigen, er loopt een gesloten circuit van ongestoorde vervulling. De hysterica beeldt zich bovendien in dat ze een verhouding heeft met een zoon van Freud; hun erotische bedrijvigheid gaat alle perken te buiten.

Opmerkelijk in dit verband is Thomas' intuïtie i.v.m. allerlei troebele verwikkelingen die zich rondom de analytische divan moeten hebben afgespeeld, vooral in het beginstadium van de dieptepsychologie toen de ‘overdracht’ van gereactiveerde kinderlijke gevoelens nog niet zo goed onder controle kon gehouden en analyses vaak moesten afgebroken worden. Een geval dat pas na The White Hotel bekend werd dank zij het boek van Aldo Carotenuto A Secret Symmetry: Sabina Spielrein between Jung and Freud (New York 1982) vertoont opvallende overeenkomsten met Thomas' fictionele patiënte, en in zijn uitvoerige recensie van dit boek gaat Thomas nog eens expliciet in op allerlei spanningen tussen de pioniers van de dieptepsychologie die in zijn roman eerder indirect tot uiting komen (zie ‘A Fine Romance’, in The New York Review of Books van 13.6.1982, p. 3-6). Sabina Spielrein is een hysterica die een kind van Freud én Jung wou, vervolgens zelf een analytische loopbaan begon en in 1912 reeds een bijdrage leverde tot de theorie van de doodsdrift, van 1923 tot 1937 bedrijvig was in Rusland en daar spoorloos verdween in de terreurjaren. ‘Not even a photograph of her has come down to us’, zoals Thomas elegisch opmerkt.

Dit unieke geval van iemand die de individuele doodsdrift al vóór Freud op het spoor kwam en vervolgens als toppunt van tragische ironie het slachtoffer werd van de kollektieve doodsdrift, werpt als het ware retroactief nog een scherper licht op het verband tussen de twee dat in The White Hotel gelegd wordt. Thomas laat Lisa namelijk afslachten in de massamoord van Babi Yar, samen met de andere joden van Kiev. Daarbij baseerde hij zich op een historisch verslag van Kuznetsov, een werkwijze die Thomas nooit verborgen heeft maar hem toch een plagiaatschandaal opleverde in 1982. De verwijten waren des te idioter omdat het in de roman niet zomaar om een ontlening gaat, maar om het artistiek volkomen verantwoorde gebruik van een eerder vlakke tekst in het kader van een zorgvuldig opgebouwde levensgeschiedenis, zodat hij een dramatisch verhoogd effect oplevert.

Thomas' reeds vermelde utopische impuls kon echter niet stoppen bij dit troosteloze einde. In een laatste hoofdstuk wordt een beeld opgeroepen van het Beloofde Land waar de doden herrijzen en de sterken de zwakken helpen. Lisa eindigt hier als verpleegster. Het zou echter verkeerd zijn dit te zien als een pleidooi voor radicale sublimatie als enige redding uit ‘de valstrikken van de erotiek’ (zoals onze Vlaamse bisschoppen het zo mooi formuleren). Hoewel de christelijke agapè Thomas niet vreemd is, zal de erotiek voor hem een onmisbare bron van levenskracht blijven. Dit slot met z'n onwezenlijke atmosfeer is het zwakste stuk van de roman, die voor de rest met zijn voor elk hoofdstuk veranderende stijlvormen verras[t] en boeit zoals weinige naoorlogse Britse romans. Heeft men verdere leeshulp nodig, dan kan men terech[t] bij een voortreffelijk opstel van [L.] Dieltjens (in Intermediair Week-En[d] van 25.2.83, p. 9-11). Daar worde[n] meer interessante perspectieve[n]geopend dan in een pseudo-wetenschappelijk werk zoals Imagining Hitler van Alvin Rosenfeld (Indiana University Press 1985) waar Thomas verweten wordt munt te hebben wille[n] slaan uit ‘an utterly cruel sexual mythology’ (p. 59) door Lisa te laten verkrachten met een bajonet - iets wat i[n]

[p. 15]

Babi Yar niet zou voorgekomen zijn. Wie echter de moeite doet om het hele werk van Thomas te lezen, weet hoe het gedragen wordt door een diep verlangen om figuren te eren die zoals Lisa kunnen gelden als ‘une âme éternelle’ (zoals hij ooit zegde in een interview op France Inter).

Dit laatste aspect zou het vermoeden kunnen wekken dat Thomas dichter bij Jung dan bij Freud staat, ook al is de expliciete rol van Jung in deze roman miniem. In interviews heeft Thomas verschillende affiniteiten vermeld: het archetype, de anima, het vrouwelijke principe dat hijzelf als zeer productief aanvoelt in zijn schrijverschap. Toch stelde hij in een gesprek van 17.7.84 dat Freud als mens en schrijver boeiender en indrukwekkender was dan Jung en die dan ook waarschijnlijk uiteindelijk zal overleven.

Nochtans blijft de inspiratie van Thomas aan de gang op een karakteristieke manier die hijzelf in het licht van de anima ziet als ‘the feminine, improvisational point of view’. Zijn drie recente romans Ararat (1983), Swallow (1984) en Sphinx (1986) vormen samenhangend geheel dat nog zal aangevuld worden met een vierde boek en dan als kwartet wellicht The Improvisators zal genoemd worden. In tegenstelling tot de dominerende traditie van het streng doorgecomponeerde werk leunt Thomas meer aan bij een improvisatorische traditie die tijdelijk op de achtergrond is geraakt, maar vroeger een grote rol speelde te beginnen met Pindarus, en in de Oosteuropese kultuursfeer nog altijd een aanzienlijk belang heeft.

Het improvisatiethema wordt door Thomas voortdurend vermengd met dat van de Oost-West-spanningen, en deze koude oorlog wordt tegelijk

[p. 16]

weerspiegeld in de moeilijk te controleren ambivalenties van zijn figuren die vaak in emotionele grenssituaties belanden. Als een grijnzende sater laat Thomas zijn figuren soms uitbarsten in dolle sex, maar daarnaast zijn er ook erotische passages die op een meer ingetogen manier een glimp van het transcendentele laten opvangen (iets wat de erotiek volgens hem tegenwoordig beter kan dan de religie). Het verwijt dat hij prikkellektuur schrijft wijst Thomas schamper af als schijnheiligheid van recensenten die doen alsof ze helemaal geen sexleven hebben.

Ook de daaraan gekoppelde aanvallen tegen zijn ‘pornografie van het geweld’ legt hij naast zich neer: in Ararat wordt dit motief onverstoorbaar doorgetrokken met de massamoord op een miljoen Armeniërs door de Turken in 1915. De contrapuntische hoop op verlossing die bij Thomas nooit ontbreekt wordt gesymboliseerd door de berg Ararat waarop de ark van Noë strandde; daar hij op Turks grondgebied ligt is hij echter onbereikbaar, wat voor de sceptische lezer aannemelijker lijkt dan het paradijselijke orgelpunt van het vorige boek.

In andere opzichten is Ararat echter minder geslaagd dan The White Hotel, d.w.z. minder aangrijpend en veel gekunstelder, met allerlei knipoogjes naar de kenners en valstrikken voor lezers met minder tijd en eruditie. Het is niet moeilijk de draad kwijt te raken in dit boek, ook al heeft het een reëel kader: het is oververzadigd met verwijzingen naar historische gegevens en politieke figuren, van Beria tot Alexander Haig. Dat Thomas toch niet vervelend wordt, ligt aan zijn bijzondere gave om de lezer te doen opschrikken met onverwachte kruisverbindingen. Het thema van de literaire improvisaties krijgt plots een schokkende dimensie wanneer een voormalige handlanger van Hitler zonder enige emotie vertelt over zijn problemen bij het runnen van een uitroeiingskamp: ‘The System was often on the point of collapsing. We had constantly to improvise solutions’.

Andere schokjes wachten op de lezer die terecht meende dat Ararat reeds een aartsmoeilijk boek met verwarrend veel speelvlakken was, wanneer hij aan Swallow begint: het blijkt dan dat Ararat moet ingebed worden in dit boek! De Russisch-Armeense improvisator Soerkov die als verteller van Ararat het meeste werkelijkheidsgehalte leek te bezitten, wordt nu herleid tot een personage in de improvisatie van de Florentijnse Corinna Riznich op een Olympiade in Finland. De overvloed van cosmopolitische toestanden en figuren maakt een even wemelende indruk als een vlucht zwaluwen, maar sommige satirische scènes komen meesterlijk uit de verf. Er is een grandioos interview met een president van de USA die wel O'Reilly genoemd wordt maar verdacht veel op Reagan lijkt: men giert onbedaarlijk. Ook wat een bepaalde klasse van Amerikanen als een toppunt van ‘fun’ beschouwt, namelijk plonsen in Jaccuzzi-baden en daarna enig sexueel groepsvertier in schemerachtige lokalen, krijgt een veeg uit de pan.

Het leeuweaandeel van Thomas aandacht gaat echter weer uit naar Russische figuren en toestanden, die evenmin gespaard worden, al vindt hij

[p. 17]

blijkbaar toch dat censuur en vervolging gunstiger zijn voor de veerkracht van de kunst dan een volledig gebrek aan dit soort druk (een visie die onderschreven wordt door George Steiner). Een amusante scène in dit verband betreft een Russische schrijver wiens overspelig liefdesleven afgeluisterd werd door een KGB-man, die echter spontaan de tape overhandigt uit pure bewondering en als enige wederdienst een gesigneerd boek voor zijn vrouw vraagt. Misschien is Thomas wat naïef met zijn impliciete suggestie dat zoiets niet in het westen zou gebeuren: het zou immers ook best mogelijk zijn in Ierland, waar de schrijver eveneens een aparte status heeft. Uiteindelijk kan men echter alleen maar bewondering opbrengen voor de liefdevolle manier waarop Thomas zich verdiept in de Russische ziel, ook al blijft ze voor hem een sfinx.

Niet alleen Rusland wordt bedoeld met de Sphinx van zijn laatste roman, maar vooral ook de vrouw. Hoewel het thema van de ondoorzichtige vrouw in al zijn werken te vinden is, laat Thomas zijn mannelijke figuren hier extra hulpeloos spartelen in de netten van vrouwen die het verschil tussen schijn en zijn kunnen vervagen op een manier die niet te ontwarren valt. In dit opzicht gelijken ze dus op Rusland, tenminste zoals Thomas dat voorstelt als het land waar de grenzen tussen realiteit en fictie meer vervagen dan elders. Afgezien van enkele zijsprongen, o.m. naar het Vaticaan waar zelfs de paus even blootgesteld wordt aan erotische verleidingsmaneuvers, blijft Thomas gebiologeerd naar Rusland staren. Even compulsief blijft hij dromen over vrijheid en liefde alom, zodat zijn roman uitloopt op geëxalteerde verzen waaraan menig lezer wellicht kraak noch smaak zal vinden.

Al kan men moeilijk beweren dat de romanproductie van Thomas na The White Hotel kwalitatief de hoogte is ingegaan, tenzij misschien als men even gepassioneerd slavofiel is als hijzelf, toch blijft zijn werk bijzondere aandacht verdienen. Het is dan ook een goed idee van de uitgeverij Agathon om alles van hem in het Nederlands te brengen. Het witte hotel, eerst bij uitgeverij Villa verschenen, beleeft binnenkort een tweede uitgave onder het Agathon imprint. In afwachting van een verrassende nieuwe roman op hetzelfde uitzonderlijk hoge niveau blijft dit boek voorlopig zijn aanbevolen meesterwerk.