|
| |
| |
| |
Geert Lernout
Apocalyps: Burgess en Hoban
GEERT LERNOUT, geboren op 23 maart 1954. Licentiaat Germaanse (U.I.A.), M.A. in Anglo-Irish Literature (University College Dublin), Ph.D. in Comparative Literature (University of Toronto) met een thesis over de Franse receptie van het werk van James Joyce en Friedrich Hölderlin. Doceerde aan de Universiteiten van Toronto, V.U.B., de Universiteit van Amsterdam en is momenteel wetenschappelijk medewerker aan de U.I.A. Publiceerde over Ierse, Canadese literatuur en over literatuurtheorie in tijdschriften in Canada, Frankrijk, Ierland, de V.S., België. Heeft één zoon.
Niemand kan beweren dat de Engelse literatuur een bloeiperiode meemaakt; integendeel, als er belangrijke werken verschijnen, worden ze geschreven door Ieren, Indiërs, Pakistani, Chinezen of in Engeland wonende Amerikanen. Ook van de jongste generatie schrijvers kan weinig nieuws verwacht worden, recente romans vertonen nauwelijks formele of thematische vernieuwingen en men blijkt trouw te blijven aan de vorm van de roman zoals die al vóór het modernisme bestond. De twee romans die ik hier kort wil bespreken zijn uitzonderingen, niet alleen door hun thema en hun vorm, de twee auteurs zelf zijn buitenbeentjes. Anthony Burgess is dat bijna per definitie. Hij komt uit een katholieke familie en heeft daar, zoals trouwens heel wat Engelse katholieken, duidelijke en soms excentrieke standpunten over. Als geboren katholiek heeft hij ook weinig op met bekeerlingen zoals Evelyn Waugh. Burgess werkte na zes jaar in het leger en een periode in het onderwijs, tussen 1954 en 1960 bij de Colonial Service in Maleisië en op Borneo. In die tijd schreef en publiceerde hij zijn Malayan Trilogy, maar zijn belangrijkste creatie in deze vroege periode is zonder twijfel Mr Enderby die hij introduceerde in zijn roman Inside Mr Enderby van 1963. Het gaat over een ouder worden schrijver die door een glamoereuze weduwe wordt meegesleurd in de Romeinse dolce vita en die zijn toevlucht zoekt tot het kleinste kamertje waar hij, op het ritme van zijn stoelgang, de literatuur bedrijft. Een jaar eerder was al zijn meest bekende boek geschreven, het later door Stanley Kubrick verfilmde A Clockwork Orange. De titel verklaarde Burgess later door het feit dat ‘orang’ in het Maleis ‘mens’ betekent, maar het boek dankt zijn beroemdheid aan de geheimtaal van de jeugdbende die een mengsel is van Engels slang, Russisch en nog wat andere Europese talen. Het boek begint zo:
‘What's it going to be then, eh?’ There was me, that is Alex, and my three droogs, that is Pete,
Georgie, and Dim, Dim being really dim, and we sat in the Korova
Milkbar making up our rassoodocks what to do with the evening,
a flip dark chill winter bastard though dry.
Nog in 1963 verscheen Honey for the Bears, een komedie over de Koude Oorlog waarin Burgess opnieuw de kans greep om zijn kennis van het Russisch ten toon te spreiden. Een jaar later verschijnt Nothing like the Sun, Burgess' biografie van Shakespeare en in 1968 Enderby Outside, een vervolg. Daarop volgt een ongelooflijke reeks romans, bijna elk jaar opnieuw een rijke, erudiete en meestagrappige roman. ABBA, ABBA (de titel verwijst niet alleen naar ‘vader’ in het
| |
| |
Aramees, maar ook naar het rijmschema van de twee eerste strofen van een sonnet) over de laatste dagen van John Keats, met aan het einde een versie van de Bijbel in scabreuze sonetten, geschreven door Giuseppe Belli, censor van het Vaticaan, en Napoleon Symphony, een biografie volgens de structuur van Beethovens Eroica. In 1980 verscheen Earthly Powers, wat een nieuwe stap leek in Burgess' oeuvre. Het werd een internationale bestseller, zelfs in Frankrijk waar het in 1981 de prijs kreeg voor de beste buitenlandse roman. Het is dan ook Burgess' meest ambitieuze boek, een poging om onze hele eeuw te vatten in de levens van twee uitzonderlijke mannen, Kenneth Marchal Toomey, een homofiel schrijver die nu op zijn oude dag terugblikt op een turbulent leven en Don Cerlo Companati, zijn schoonbroer, een priester die er door zijn diplomatische talenten in slaagt om paus te worden. In de loop van die twee carrières die mekaar op cruciale ogenblikken raken, ontmoeten de twee bijna iedere belangrijke figuur in de politieke, intellectuele en culturele geschiedenis van deze eeuw. Zo weet Toomey zeker dat er één ding in James Joyces Ulysses niet klopt: als Joyce beschrijft dat George Russell met de fictieve Stephen Dedalus praat in de National Library in Dublin op 16 juni 1904, dan vergist hij zich. Russell was op dat ogenblik in het Dolphin Hotel en introduceerde de dertienjarige Toomey in de herenliefde.
The End of the World News, het boek waarover ik hier graag wat meer zou vertellen, werd gepubliceerd in 1982 en gaat over de apocalyps, net zoals Riddley Walker van Russel Hoban, een boek dat trouwens door Burgess geprezen wordt: ‘This is what literature is meant to be.’ Waar Burgess wel een Engelsman is maar al jaren door Europa trekt en onder meer veel tijd in Monaco doorbrengt, werd Hoban geboren in Pennsylvania in 1925. Ook hij was in het leger tijdens de oorlog en hij verdiende zijn brood eerst als illustrator, dan als schrijver van meer dan veertig kinderboeken, onder meer van het klassieke The Mouse and his Child. In 1973 verscheen The Lion of Boaz-Jachin and Jachin-Boaz, Hobans eerste volwassen roman, een hallucinant verhaal over de verhouding tussen een vader en zijn zoon dat zich afspeelt in een vaag mediterraans decor. De tweede roman, Kleinzeit, verschijnt in 1974 en beschrijft in een al even intense stijl het verblijf van een zieke man in een hospitaal. Het belangrijkste aspect van de hallucinante stijl dankt dit boek aan het feit dat dingen kunnen praten:
I exist, said the mirror.
What about me? said Kleinzeit.
Not my problem, said the mirror.
Haha, laughed the hospitalbed. It was nowhere near Kleinzeit, hadn't ever seen him, was in another part of town altogehter.
Met dit boek bewees Hoban dat hij ook het andere uiterste aankon: The Lion was een zonovergoten woestijnboek waarin veel gereisd werd, terwijl Kleinzeit een Kafkaësk, claustrofobisch boek over de dood is.
Turtle Diary (1975) gaat weer een stapje verder. Dit verhaal, afwisselend verteld door de twee hoofdfiguren, William G. die in een boekhandel werkt en Neaera H. een illustratrice en schrijfster van kinderverhalen, werd onlangs verfilmd met Ben Kingsley en Glenda Jackson in de hoofdrollen. Deze twee eenzame figuren zijn beiden geïnteresseerd in de schildpadden in de zoo en, onafhankelijk van mekaar, vatten het plan op om de dieren te ontvoeren en in zee vrij te laten. Ze ontmoeten mekaar en slagen met de hulp van een opzichter in hun opzet, maar gaan na hun avontuur opnieuw uit mekaar. In 1980 verschijnt dan Riddley Walker en drie jaar later zijn nog steeds laatste boek, Pilgermann, een barokke nachtmerrie uit de middeleeuwen.
Hoewel The End of the World News en Riddley Walker allebei over het einde van de wereld gaan, verschillen de twee boeken wezenlijk. Bij Burgess wordt de aarde vernietigd door een botsing met Lynx, een planeet uit een ander zonnestelsel. Hoban beschrijft een wereld, meer bepaald het zuidoosten van Engeland, na de nucleaire holocaust. De mensen leven er in groepen bij mekaar en het verleden, onze tijd, leeft voort in sagen en legenden, meer bepaald in de Eusastory, een soort Genesis. Dit vertelt het verhaal van een Mr Clevver die Big Man van Inland was. Eusa was een wetenschapper die Mr Clevver moest helpen zijn vijanden te verslaan. Daartoe gaat hij op zoek naar Littl Shynin Man the Addom in het hout in het hart van de steen. Met zijn twee honden Folleree en Folleroo vindt hij een hert dat op zijn kop de Littl Man draagt. Eusa doodt het dier en grijpt de Addom bij de armen en trekt eraan om hem zo te dwingen zijn geheim te verklappen, maar de Littl Shynin Man wordt kapot getrokken en uit de twee stukken komt ‘shyningnes in wayvs in spredin circels’. In het schijnsel ziet Eusa de Mater Chaynjis die hij neerschrijft en gebruikt om er bommen van te maken, die echter de hele wereld vergiftigen. Na de catastrofe verliest Eusa zijn vrouw en zijn twee kinderen aan de Addom die hem vertelt dat nu hij de eerste verandering heeft ontketend, hij ook doorheen alle
| |
| |
Master Chaynjis moet gaan. Eusa is niet alleen de U.S.A. maar ook Sint Eustachius die blijkbaar ook al een ontmoeting heeft gehad met een hert met lichtend kruis in het gewei. Vooraan in het boek schrijft Hoban trouwens dat het geïnspireerd is door een muurschildering van die legende in de kathedraal van Canterbury, die trouwens zelf een rol speelt in de rest van de roman, die het verhaal vertelt van Riddley Walker die als het boek begint op zijn twaalfde verjaardag een wild zwijn doodt, ‘he parbly ben the las wyld pig on the Bundel Downs.’ De mensen leven in horden, net zoals de wilde honden die hen naar het leven staan. Riddley rebelleert tegen het gezag van de ouderen, maakt buskruit en wordt de spirituele leider van zijn volk, niet als een guru of een priester, maar als de connection man, die verbindingen legt tussen verleden en toekomst in Punch en Judy poppenshows.
In het boek van Burgess wordt de grote ontreddering beschreven: voor Lynx uiteindelijk de aarde vernietigt, passeert hij eerst en zorgt op die manier voor aardbevingen en zondvloeden, die de maatschappelijke en persoonlijke verhoudingen grondig ontwrichten. In dit deel van het boek volgen we een beperkt aantal personages tijdens de laatste dagen van de planeet: Hubert Frame, een zieke geleerde die aan het hoofd staat van een programma om op zijn minst een deel van de planetaire beschaving te redden; Valentine Brodie, een professor en schrijver van Science Fiction verhalen; zijn vrouw Vanessa Frame, dochter van Hubert en de typische heldin van goedkope SF: zij is natuurlijk een wetenschapper, sexy, briljant, maar te perfect voor de al te menselijke Valentine. Dan is er Willett, een
| |
| |
verlopen toneelspeler; Calvin Gropius, een televisie-predikant; Edwina Duffy, een specialiste in vergelijkende godsdienstwetenschappen. Als Lynx de eerste keer voorbij komt, is de aarde en vooral Amerika waar dit verhaal zich afspeelt er erg aan toe. De Amerikanen hebben een ultrageheim project om een ruimteschip de lucht in te sturen met een selecte groep aan boord van mooie, intelligente en gezonde mensen. Het project ontaardt echter als de fascistoïde Bartlett die leider is van de America I (er zijn nog twee andere Amerikaanse projecten, alsook een Australaziatisch schip Southern Cross en eentje van de EEG met de wel erg Belgische naam Defrit) en die de bemanning van het ruimteship wil drillen als een leger robotten. Uiteindelijk raakt het schip op tijd klaar en wordt het regime van Bartlett door een lachsalvo van zijn bemanning beëindigd. Dit verhaal wordt voortdurend onderbroken door een biografie van Sigmund Freud die uit Wenen wordt gered door Ernest Jones en tijdens zijn reis naar London zijn leven opnieuw beleeft, de ontdekking van de psychoanalyse, zijn successen en ontgoochelingen, zijn relaties met zijn familie en vooral met zijn volgelingen en vrienden. Dit deel vormt een levendige monografie die wellicht afzonderlijk had kunnen worden gepubliceerd. Dit is niet het geval met het derde onderdeel van deze literaire puzzel, een musical over het verblijf in New York van Lev Davidovits Bronstein, alias Trotski, die er de revolutie preekt en wordt geconfronteerd met Olga Alexandrovna Lunacharskaya-Mooney, een pacificistische socialiste die niet hoog oploopt met de nieuwkomer. Trotski wordt op haar verliefd, begint zelfs te twijfelen aan zijn zending en verlaat het juiste revo- | |
| |
lutionaire pad, maar als in Rusland de revolutie uitbreekt, neemt hij onmiddellijk de boot terug en laat Olga achter. Slechts helemaal op het einde van het boek komen deze drie verhalen bij
mekaar als blijkt dat de twee laatste de enige videotapes zijn die de America I aan boord heeft. In een epiloog wordt het eerste verhaal dan voorgesteld als het verhaal van Valentine O'Grady, opvoeder op het schip die zich gebaseerd heeft op de twee films, de Brodie-archieven en zijn eigen fantasie. De studenten geloven hem niet, voor hen is er alleen het schip, geen reis ergens naartoe of ergens vandaan. De aarde is voor hen een mythe zoals die over de slechte Fred Fraud die mensen op divans vastbond en de goede Trot Sky die de mensen door de ruimte wilde laten lopen. Of over Sike die de mensen met hun vader wilde laten slapen en Pol die zingt en danst.
Burgess beheerst het genre SF onvoldoende, wat niet alleen zijn portret van een SF-schrijver weinig overtuigend maakt maar wat ook afdoet aan de waarde van het boek. Met steeds nieuwe kunstgrepen wil hij de geschiedenis tussen 1982 en 2000, wanneer de wereld vergaat, invullen met meestal amusante en satirische verhaaltjes: Mexico en Canada worden Amerikaanse staten (in 1985) en de president is een Canadees. Er zijn Teutprots, jonge delinquenten die een taaltje spreken dat erg op dat van Clockwork Orange lijkt, maar die ook dreigen om je op je ‘dumpendebat’ te ‘prangen’, wat dan weer een typisch Burgessiaanse verwijzing is naar het Stabat Mater waarvan de eerste regels luiden ‘Stabat mater dolorosa / Iuxta crucem lacrimosa / Dum pendebat filius’. In ABBA, ABBA had Burgess al beweerd dat dit een Italiaans slangwoord voor de mannelijke geslachtsorganen is. De meeste van deze commentaren zijn echter goedkoop: zo drinkt men in het jaar 2000 Amerikaanse cognac die een waarschuwing op het etiket draagt: ‘Beware of French Imports.’
Russell Hoban heeft zich niet tot een dergelijke barok laten verleiden, maar houdt het bij een eenvoudig vertelstandpunt in de ik-persoon en een duidelijk eenheid van plaats, de omgeving van Canterbury dat nu Cambry heet (Dover wordt Do it over en Folkestone Fork Stoan), en tijd. Wat we over het verleden en het heden te weten komen gaat altijd doorheen het beperkte bewustzijn van Riddley die samen met ons enig inzicht krijgt in de wereld rondom zich. Omdat alles zich in onze toekomst afspeelt zijn er dingen die wij begrijpen en die voor Riddley een mysterie zijn of waarvoor hij een verkeerde verklaring heeft. Wij herkennen de mythologische elementen als verwijzingen naar de Orfeus en Dionysus-mythen, naar de Punch en Judy shows, naar de duivel, naar de politieke situatie van onze tijd, naar nucleaire kweekreactoren en atoombommen, maar voor Riddley vormen ze een existentiële realiteit. Hobans belangrijkste vondst is echter de taal waarin het boek werd geschreven, waarschijnlijk de belangrijkste reden waarom het in zo'n korte tijd een kultboek geworden is. Riddley spreekt/schrijft namelijk wel Engels maar het is een post-literair Engels. De geschreven taal is blijkbaar verdwenen, de gesproken taal geëvolueerd en dit is het resultaat: syntactisch bestaat het uit korte en eenvoudige zinnen, er zijn een aantal fonetische verschuivingen (‘teeth’ wordt ‘teef’, ‘following’ ‘follering’), maar het belangrijkste is dat dit consequent is volgehouden: er is geen andere toegang tot deze wereld. Hoban zelf heeft gezegd dat hij de lezer wou vertragen tot Riddley's ritme om informatie te verwerken: ‘de lezer moet woord voor woord doorploeteren en samen met Riddley de dingen in zich opnemen’. Dit procédé zorgt er inderdaad voor dat de lezer de rijkdom van de thema's en de inhoud niet in een snelle lektuur kan ontlopen, maar verplicht wordt door de
textuur van de taal om steeds weer te vertragen of te herlezen. Het boek begint zo:
On my naming day when I come 12 I gone front spear and kilt
a wyld boar he parbly ben the las wyld pig on the Bundel
Downs any how there hadnt ben none for a long time befor him
nor I aint looking to see none agen.
Als het dier dood is komt de leidershond van de Bernt Arse horde naderbij ‘like he ben going to make a speach or some thing’ maar hij wordt weggejaagd. Als de groep dan met het dode everzwijn naar huis loopt, ontmoeten ze in een dichter deel van het woud een stel houtskoolbranders wat Riddley doet denken aan het verhaal Hart of the Wood, dat verklaart waarom het diepste deel van het woud hart heet en ook waarom het hout in de vorm van een hart wordt gestapeld (in het Engels is ‘wood’ hout én woud). Het verhaal speelt in Bad Time: een man, een vrouw en hun kind ontsnapten uit een brandende stad en schuilden in het bos. Ze waren ziek van honger en kou toen er een kerel voorbijkwam die vuur kan maken, maar iets in ruil vroeg. ‘The man and the woman said, “What do we have for whatfers?” They lookit 1 to the other and boath at the chyld.’ De kerel belooft dan zijn pot en zijn vuur te geven als de twee iets inbrengen om in de pot te doen. Met de eenvoudige redenering, ‘2 out
| |
| |
of 3 a live is bettern 3 dead,’ stemmen de twee toe, ze doden het kind, drinken het bloed en snijden het vlees om het te koken. De kerel wil alleen het hart, hij eet het op en voorspelt het einde van de slechte tijd: ‘Cleverness is gone now but littl by littl itwl come back. The iron wil come back agen I day and when the iron comes back they wil bern chard coal in the hart of the wood. And when they bern the chard coal the stack wil be the shape of the hart of the chyld.’ Die nacht verbranden de man en de vrouw in hun vuur als de kerel opnieuw zingend verdwenen is. Zij waren de ‘old ones’, of de ‘auld ones’ en daarom brandt men nog altijd het hout van de alder, de els.
Hoban toont zich hier een meester in narratieve economie, een gave die vooral auteurs van kinderboeken bezitten. Het verhaal dat hier verteld wordt heeft de klassieke vorm van het soort sprookje of legende dat een verklaring geeft voor de namen van de dingen. Hoewel sprookjes niet zelden wrede scènes bevatten, is het opeten van kinderen door de ouders wel uitzonderlijk cru. Op die manier slaagt Hoban erin om de belangrijkheid van verhalen te tonen in de samenleving die hij beschrijft; hij toont ook aan dat deze maatschappij erg gewelddadig is en dagelijks met de dood omgaat en hij plaatst tegelijkertijd zijn figuren in een tijdskader door dingen die nu nog niet gebeurd zijn, als het legendarische verleden van zijn personages voor te stellen. En dit alles omdat Hoban deze wereld een eigen taal heeft gegeven.
Beide romans zijn SF verhalen over het einde van de wereld of over het leven na de apocalyps, maar de uitwerking verschilt enorm bij de twee auteurs. Burgess heeft al SF-thema's
| |
| |
behandeld, vooral dan in Clockwork Orange, maar dit is de eerste keer dat hij de grote effecten (planetaire destructie, ruimtereizen) bovenhaalt. Voor iemand die al wat SF gelezen heeft is The End of the World News daarom ook een ontgoocheling. Burgess beschrijft met veel verve de scènes van massa-waanzin, de pogingen van de overheid om de dingen onder controle te houden en de politieke moeilijkheden die daardoor ontstaan. Maar hij wil ook teveel doen, teveel invullen van achtergronden en gebeurtenissen uit het verleden van zijn personages en onze toekomst. Daarbij zondigt hij wel eens tegen regel nummer één van het genre: alles moet wetenschappelijk kloppen, of minstens plausibel zijn. Hij heeft verder getracht om zijn gebruik van het genre te relativeren door middel van de truuk om van één van zijn hoofdpersonages een SF-schrijver te maken die in al zijn middelmatigheid en gebrek aan talent een symbool wordt voor alles wat de expeditie zal achterlaten als ze vertrekken met niets dan mooie, slimme en gezonde mensen. Hierdoor wordt hij als zovelen van Burgess' kunstenaars bewust van zijn eigen tekortkomingen maar niet in staat om in zijn leven de perfectie en harmonie te realiseren die zijn kunst zo dicht benadert.
Hoban gaat er niet zo hard tegenaan, hij schuwt het vuurwerk en de brede gebaren maar houdt het bij gewone dagelijkse dingen die hij een mythische kracht weet te geven door de magie van de taal van zijn verteller, die zelf maar al te bewust is van de beperktheden van het medium:
I dont have no thing only words to put down on paper. Its so hard.
Some times theres mor in the emty paper nor there is when you get the writing down on it. You try to word the big things and they tern ther backs on you.
Hoban heeft dan ook het genre niet alleen gebruikt, maar het ook drastisch veranderd door er een nieuwe dimensie aan toe te voegen zoals Kurt Vonnegut het hem voordeed in Slaughterhouse Five and Breakfast for Champions. Het resultaat is een sterke roman, de beste die ik de laatste jaren heb gelezen. De vragen die hij stelt zijn belangrijk en er worden geen definitieve antwoorden gegeven:
Why is Punch crookit? Why wil he always kil the babby if he can? Parbly wont never know its jus on me to think on it.
|
|
Auteursrechtelijk beschermd