De Vlaamse Gids. Jaargang 70

[p. 2]

[Boek en Bibliotheek. Reeks III, nummer 3]

Middle Hill (ca 1860)

[p. 3]

Sir Thomas Phillipps, bibliofiel (1792-1872)

TERECHT wordt Thomas Phillipps de grootste boekenverzamelaar van de 19^e eeuw genoemd, en zeker was hij de grootste handschriftenverzamelaar aller tijden. Inderdaad heeft nooit één verzamelaar zoveel handschriften bijeengebracht als hij in zijn befaamde buitenverblijf Middle Hill bij Broadway in Gloucestershire. Voor al wie als konservator, als filoloog, als historikus, als kunsthistorikus of als belangstellende iets te maken heeft met middeleeuwse handschriften blijft de voormalige Bibliotheca Phillippica, waarvan Thomas zijn levensdoel had gemaakt, een begrip, ook al zijn deze schatten thans, meer dan honderd jaar na zijn dood, over de vier windstreken verspreid.

Het portret dat Phillipps ons van zichzelf in zijn duizenden brieven heeft nagelaten, en dat we leren kennen uit reakties van mensen die hem gekend hebben, is allesbehalve gunstig. Daaronder bedoel ik niet het feit dat de adellijke titel ‘baronet’, waarop hij zijn hele leven prat ging, hem pas in 1821 op voorspraak van zijn schoonvader, generaal Molyneux, werd toegekend; evenmin dat zijn vader de jongere zoon was uit een landbouwersgezin, die in Manchester in de zaken gegaan was en daarbij zoveel succes had geboekt, dat hij op zijn vijftigste schatrijk op rust kon gaan en zijn bezit kon vastleggen in de aankoop van het landgoed Middle Hill en een groot aantal landerijen en boerderijen (naast de aandelen die hij in zijn vorige zaak en in een aantal andere ondernemingen behield). Rond dezelfde tijd werd hem uit een verhouding met een zekere Hannah Walton zijn enige zoon geboren, Thomas Phillipps jr. Dat de moeder het kind nooit mocht bezoeken werpt al een licht op de onverzettelijkheid en brutaliteit van de oude Phillipps, en we vermoeden dat zijn succes in de zaken grotendeels aan dezelfde eigenschappen te danken is geweest. Brutaliteit, arrogantie en harteloosheid zullen ook de jonge Thomas weldra gaan tekenen.

Aan affectie voor zijn zoon ontbrak het de oude nochtans niet; hij overstelpte hem o.m. met - niet bepaald eigentijdse - pedagogische wenken en met opmerkingen over de spelling van zijn brieven. Aan de universiteit van Oxford, waar Thomas van 1811 tot 1815 de rechten studeerde (blijkens de briefwisseling kwam van studie niet veel in huis) ontwaakten de passies die zijn leven zouden gaan beheersen: het verzamelen van boeken, in het bijzonder handschriften, en het beoefenen van lokale en familiegeschiedenis; in het eerste is hij een onbetwist meester geweest, als ‘antiquarian’ was hij een dilettant wiens publikaties al in hun tijd nauwelijks van betekenis waren, en nu totaal en terecht vergeten zijn. De verklaring van één en ander zullen we later trachten te geven.

Reeds tijdens zijn studiejaren lezen we herhaaldelijk dat zijn vader hem berispt omdat hij op boekenveilingen of bij bezoeken aan boekhandelaars bedragen heeft uitgegeven die het hem toegekende maandloon ver te boven gaan. Schulden maken zou hij overigens zijn gehele leven blijven doen, en het aantal mensen die hij financieel benadeeld of in de ellende gedompeld

[p. 4]

heeft is niet te tellen. Zijn hele lange leven van handschriften verwerven is gevuld met afdingen op overeengekomen prijzen, uitstellen van betalingen, arrogante en pijnlijke briefwisselingen, waarin hij zijn schuldeisers - naast grote veilinghuizen en antiquairs ook kleine handelaars, drukkers en dienstpersoneel - onveranderlijk schurken noemt. Iedereen, ook zijn familieleden, hebben moeten opdraaien voor de terugbetalingen wanneer die te langen laatste niet meer uitgesteld konden worden.

Voorlopig echter bleeft dit alles nog binnen menselijke proporties. Dank zij het fortuin van zijn vader moest hij geen beroep uitoefenen en kon hij zich geheel aan zijn hobby's wijden. Verliefd geworden op de adellijke Henrietta Molyneux kwam hij in conflict met zijn vader, die van oordeel was dat de bruidschat van het meisje veel te klein was. Gelukkig overleed Thomas sr. in 1818, zodat het huwelijk uiteindelijk toch kon doorgaan. Eruit werden drie dochters geboren, die de geschiedenis zijn ingegaan als modellen van hartelijkheid, lieftalligheid en plichtsbetrachting: Henrietta, Mary en Kate; deze laatste zag het levenslicht in Bern, waarheen hel echtpaar in 1823 was gevlucht om aan schuldeisers te ontsnappen: een gelegenheid voor onze bibliofiel om zijn aankopen nu ook tot de Zwitserse boekenmarkt uit te breiden. Het is duidelijk dat het vaderlijk erfgoed, hoe aanzienlijk het ook was, in gevaar kwam door de aankoop van boeken en handschriften, eerst alleen in Engeland, weldra ook op het vasteland: hier waren, na de ondergang van het Franse keizerrijk, de boeken uit de kerkelijke en adellijke bibliotheken die door de Franse Revolutie waren gekonfiskeerd bij honderdduizenden op de markt gekomen, en Phillipps was waarlijk niet de enige Engelse bibliofiel die van deze buitenkans een dankbaar gebruik heeft gemaakt.

Het is zonder meer duidelijk dat, ondanks alle commerciële praktijken die de baron zich permitteerde, op alles moest bezuinigd worden wilde hij in dit tempo blijven voort kopen: mevrouw Phillipps zou wel begrijpen dat zij eigenlijk niet zoveel kleren nodig had; het beschikbare dienstpersoneel kon evengoed in de bibliotheek als in de huishouding tewerk gesteld worden, en zelfs de dochtertjes hadden hun bijdrage te leveren: fier schrijven ze aan hun vader, wanneer die weer eens op boekenjacht is, hoeveel handschriften ze hebben gefolieerd en gestempeld, hoeveel archiefstukken en stambomen ze hebben gekopieerd.

Daar de bibliotheek voortdurend uitbreiding nam, stonden weldra alle kamers van het mooie landhuis bedolven onder de boeken, en vaak moesten deze jarenlang in kisten blijven staan.

Ondertussen hadden zijn pogingen om ook in de politiek een rol te spelen geen succes, niet het minst door zijn gebrek aan takt, zijn opvliegendheid en zijn gierigheid. In 1832 stierf zijn vrouw, van wie hij gaandeweg was vervreemd. Zijn pogingen om te hertrouwen leidden pas tien jaar later tot een resultaat: het kwam er voor de bibliofiel namelijk op aan een vrouw te vinden die £50.000 als bruidschat mee zou brengen. De briefwisseling die hij omtrent deze transaktie met talrijke schoonvaders in spe gevoerd heeft is ronduit schaamteloos te noemen.

Maar dat men op die manier nog een aardige vrouw kan krijgen en, meer nog, een over het algemeen gelukkig huwelijk tot stand kan brengen doet ons toch nadenken over onze hedendaagse opvattingen inzake partnerkeuze.

Dank zij de reeds bijeengebrachte handschriftelijke schatten, die langzamerhand met die van grote openbare instellingen als het British Museum en de Bodleian Library van Oxford konden vergeleken worden werd Middle Hill een trekpleister voo[r] Engelse geleerden en ‘antiquarians’ die er handschriften kwamen bestuderen (in dit opzicht was Sir Thomas zeer liberaal) en die veelal als tegenprestatie informatie verschaften u[it] andere bibliotheken en archieven. Onder hen bevond zich de schitterende student James Orchard Ha[l]liwell, die later een vooraanstaan[d] Shakespeare-kenner zou worde[n] maar reeds op 19-jarige leeftijd ‘A fe[w] hints to novices in manuscript literature’ geschreven had. De vriendschap van de bibliofiel voor de veelbelovende jonge geleerde maakte plaat[s] voor ergernis, toen hij tussen hem e[n] zijn oudste dochter genegenheid za[g] groeien, en sloeg om in bittere ha[at] nadat het jonge paar heimelijk in he[t] huwelijk was getreden. De daaropvolgende dertig jaar heeft Phillipps alle[s] gedaan wat in zijn macht lag om zi[jn] schoonzoon in een kwaad daglicht [te] stellen en schade te berokkenen. Ha[l]liwell schijnt inderdaad tijdens zi[jn] studentenjaren handschriften uit Trinity College in Cambridge ontvreem[d] te hebben en aan het British Museum te hebben verkocht; men heeft d[it] echter nooit kunnen bewijzen en ee[n] rechtsvervolging heeft dan ook ni[et] plaats gegrepen; alleen is Halliwell t[ij]delijk de toegang tot het British Museum ontzegd geworden. Tegenove[r] deze ernstige misstap staat de gro[te] waardigheid, waarmee hij de giftig[e] aantijgingen van zijn schoonvade[r] steeds heeft beantwoord. Nog bewon-

[p. 5]

derenswaardiger is de houding van Henrietta geweest, die te allen tijde tegelijk loyaal tegenover haar echtgenoot en eerbiedig tegenover haar vader is gebleven, ondanks diens sarkastische brieven en de onmenselijke vervloekingen, die hij over zijn ‘ongehoorzame dochter’ en haar gezin heeft uitgesproken.

Het ongeluk wilde dat volgens het testament van Phillipps' vader de gehele erfenis na de dood van de zoon aan de oudste mannelijke erfgenaam moest komen; toen bleek dat de biblofiel uit zijn tweede huwelijk geen kinderen zou krijgen, was deze erfgenaam niemand minder dan de gehate oudste schoonzoon (de andere dochters waren inmiddels ook getrouwd). Van dan af heeft Thomas Phillipps naar een ander - en ruimer - huis uitgekeken: het werd het prachtige Thirlestaine House in Cheltenham, dat hij eerst huurde, maar in 1867 kocht, uiteraard ten koste van grote financiële inspanningen; bij de veiling van de kunstcollecties van de vorige eigenaar, in 1859, had hij al, tot wanhoop van zijn tweede echtgenote, 95 schilderijen gekocht. Nadat zijn bibliotheek daarheen was overgebracht, begon hij Middle Hill zoveel als het recht dat toeliet te plunderen: het gebouw werd volledig verwaarloosd, en Phillipps liet in het park voor £23.000 bomen omhakken, waarvan de verkoop zijn financiële toestand weer wat in evenwicht bracht. Toen zijn schoonzoon na Thomas' dood in 1872 eindelijk in het landgoed zijn intrek wilde nemen, was het nog slechts een kale ruïne.

Thirlestaine House in Cheltenham

De opening van het testament van Thomas Phillipps was een drama op zichzelf: de meeste bezittingen vermaakte hij aan zijn neven langs vaderszijde, landbouwers naar wie hij nooit had omgezien; zijn echtgenote kreeg een belachelijk klein bedrag toegewezen, en zijn jongste dochter Kate, die dominee John Fenwick gehuwd had en het niet breed had (Phillipps had haar ooit geschreven dat ze maar moest wennen aan eenvoudige levensomstandigheden) werd met het imposante Thirlestaine House en de gehele bibliotheek bedacht; daar alles ter plaatse moest blijven en geen fondsen voorzien waren voor het onderhoud van het gebouw en de verzamelingen, was dit legaat voor het echtpaar een drukkende last, waaronder het levenslang gebukt is gegaan. Het onplezierige portret, dat hierboven van Sir Thomas Phillipps werd geschetst, kan men in alle details lezen in het standaardwerk van A.N.L. Munby, ‘Phillipps Studies’ (Cambridge, 1951-1960), waarvan de vijf boekdelen ook de gehele geschiedenis van de verzameling behandelen. Ter vervollediging van dit biografische deel moet nog een andere karaktertrek van onze bibliofiel vermeld worden: zijn hartstochtelijk antikatholicisme, dat hem ertoe bracht overal paapse komplotten en jezuïtische drijverijen te ontwaren, die hij dan ook de burgerlijke en de geestelijke overheid meende te moeten signaleren. Zelfs de Wereldtentoonstelling die in 1851 in Chrystal Palace werd ingericht scheen hem slechts een voorwendsel om duizenden katholieken uit Europa naar Engeland over te brengen en met hun hulp een gewapende anti-protestantse opstand te ontketenen.

Veel van wat hierboven werd gezegd zal de lezer onwillekeurig herinneren aan één of andere boosaardige figuur uit de romans van Dickens. Dat al deze onmenselijkheid in dienst stond van de realisatie van een grootse, in bepaalde opzichten bewonderenswaardige onderneming, hopen wij in een volgende bijdrage duidelijk te maken.

Albert Derolez