De Vlaamse Gids. Jaargang 70

[p. 40]

Willem van Toorn
Een vakman in Nederland

• Dit is geen stukje over Willem G. van Maanen. Of hoogstens langs een omweg. Dit is een verzameling boze gedachten, ingegeven door een kritiek op een boek van Willem G. van Maanen. Een soort kritiek die misschien wel alleen in Nederland voorkomt, in dit land van gereformeerde gereformeerden, roomse gereformeerden, marxistische gereformeerden, met zijn traditie van dominees en schoolmeesters die hun hoogste geluk vonden in het opleggen van hun zure ideeën aan anderen.

• De criticus van die kritiek (gelukkig ben ik zijn naam vergeten) schreef over Het nichtje van Mozart, een kleine roman van Willem G. van Maanen.

Van Maanen, schreef die criticus, was nu zo'n typisch Nederlandse schrijver die eigenlijk niet meer kón. Die vertelde gewoon verhalen, en dat hadden we gehad. Wel moest hij toegeven, dat van Maanen een vakman was, maar het woord vakman bedoelde die criticus depreciatief.

• Die criticus deed mij weer eens denken aan in het zwart geklede, vrome Nederlandse bestuurderen die in vroeger tijden theatervoorstellingen verboden omdat ze slecht waren voor het zieleheil van hun schapen, en die zo een theatertraditie om zeep hielpen.

• Wat zijn dat toch voor rare kritieken,

[p. 41]

van een geknepen, zuinige soort die ik nooit tegenkom in bijvoorbeeld The New York Review of Books? Geschreven door lieden uit de provincie van wie je nog nooit hebt gehoord, of door stoffige beterweters die ervoor doorgeleerd hebben en denken dat je het leven uit je hoofd kunt leren?

Drie malloten van een veelgelezen progressief ochtendblad delen ons in een groot artikel mede, dat de ‘traditionele roman’ nu echt niet meer mag; dat het ‘realisme’ zijn tijd heeft gehad.

Een mij geheel onbekende dame laat ons in een veelgelezen avondblad weten, dat K. Schippers nu maar eens wat anders moet schrijven. Een liefde in 1947 lijkt op wat Schippers eerder heeft geschreven, en dat mag niet.

Een criticus van een provinciale courant zegt, na lezing van Marry Me van John Updike, dat deze beroemde Amerikaan ‘bedlampjes-literatuur’ schrijft.

Een andere provinciaal begint zijn bespreking van een toneelvoorstelling, gebaseerd op Dubliners, met de onsterfelijke zin: ‘Van Joyce heb ik nooit een hoge hoed op gehad’.

• Wat is eigenlijk een ‘traditionele’ roman? Of ‘realisme’? Langzamerhand is een roman waarin zich vele lagen voordoen, waarin de handeling niet lineair verloopt, waarin de vertellersperspectieven elkaar afwisselen, waarin de gebeurtenissen in stukken geknipt zijn, in Nederland een traditionele roman. Maar stel dat het onderscheid gemaakt moet worden. Moet Graham Greene dan maar op de afvalhoop, omdat hij zich niet van die middelen bedient? Omdat hij een ‘realist’ is? Je moet toch al heel naïef zijn om te geloven dat The Quiet American niet meer is dan een weergave van de ‘werkelijkheid’. Om dat onderscheid überhaupt te kunnen maken, moet je toch eerst al geloven dat er zoiets als ‘de werkelijkheid’ bestaat.

Is Het verdriet van België een ‘realistisch’ boek? Mag zo'n boek eigenlijk wel?

Wie heeft die juffrouw van dat avondblad verteld dat het boek van Schippers niet op zijn vorige mag lijken? De boeken van Faulkner lijken allemaal op elkaar. Iedereen praat er zelfs hetzelfde in.

Haydn schreef 160 sonates voor baritone, omdat hij een opdrachtgever had die op zo'n ding speelde. Bij veel van die sonates lopen je nu nog de tranen over de wangen omdat ze zo prachtig zijn. In Nederland zouden ze hem bij de vierde al verteld hebben, dat hij nu maar eens iets anders moest maken. Haydn was een vakman.

• De literaire canon in Nederland is even benauwd als de leer van een afgescheiden artikel-31-sekte. In Engeland behoren goede kinderboeken tot de literatuur, net als goede detectives, net als goede reisverhalen, net als de goede ‘vertellers’. In Engeland zou Annie M.G. Schmidt allang de Engelse P.C. Hooftprijs hebben gehad. In Nederland zou Graham Greene niet tot de literatuur behoren, omdat hij ‘entertainments’ schrijft.

• Overigens, van Maanen is noch een traditioneel verteller, noch een realist, in hun twee misprijzende betekenissen.

van Maanen is een schrijver die altijd gefascineerd is door de tegenstelling tussen werkelijkheid en illusie, en die bijvoorbeeld in Het nichtje van Mozart hetzelfde verhaal uit drie gezichtshoeken laat vertellen, waardoor de ‘werkelijkheid’ geheel verdwijnt achter de vraag welke weergave de juiste is. Dat hij dat met zo veel vakmanschap doet, zou hem overal buiten Nederland tot eer strekken, bij ons kan dat tot zure opmerkingen leiden.

• Er zijn critici, die wel lijken te denken dat schrijvers interessante structuren moeten maken, opdat critici die blij verrast tevoorschijn kunnen toveren. Hun opvatting van literatuur is die van een gesloten systeem: de schrijver geeft puzzels op, de criticus ontraadselt die. Dat iemand zou kunnen schrijven uit woede, uit geamuseerdheid, uit radeloosheid - of om een verhaal te vertellen -

[p. 42]

dat lijkt in hun hoofd niet op te komen.

• Misschien waren daarom veel critici zo wég van Eco. Dat was nog eens schrijven! Daar kwamen ze al hun theorieën, hun puzzels, hun opvattingen, in tegen. Zo moest nu voortaan de roman maar worden geschreven. Alles klopte, alles had met alles te maken en de semiotiek werd er ook nog in uitgelegd.

Schrijvers waren vaak minder enthousiast over De naam van de roos, was mijn ervaring. Ze vonden het wel knap, maar een beetje bloedeloos. Ik riep in die tijd steeds maar tegen de Eco-aanbidders, dat ik Het verdriet van België een veel groter boek vond. Chaotisch hier en daar, met losse einden, baldadig, vitaal en boosaardig - een boek van een schrijver.

• Zou het misschien een algemeen verschijnsel zijn, die bemoeienis van de theorie met de praktijk? En zou dat betekenen dat het ook wel weer overgaat?

In het onderwijs is de pedagogiek, die bespiegelende naneef van de filosofie die zich in bedaarde universiteitsinstituten ophield, getransformeerd tot onderwijskunde; de deskundigen verschenen met hun schema's in de klassen en verklaarden iedereen die op zijn talent, zijn intuïtie en zijn vakmanschap vertrouwde tot een prutser; zij wisten hoe onderwijs gegeven moest worden. In de scholen kun je de resultaten zien.

De sociologen verlieten hun instituten en begonnen zich met de inrichting van de samenleving te bemoeien; omdat zij niets anders dan gemiddelden kunnen hanteren, gingen we doen aan gemiddelde ‘vrijetijdsbesteding’, aan gemiddelde stedebouw, aan gemiddelde cultuur. Kijk maar om je heen.

De theaterwetenschappers verlieten hun instituten en gingen zich met het theater bemoeien; de theatercritici, die op dezelfde school hadden gezeten, gingen de puzzels oplossen die de theatermakers opgaven. Geen acteur durfde meer het toneel op te komen, het licht aan te doen, een hoed op te zetten.

Alles leggen ze ons uit, die theoretici, uit angst dat we de puzzels niet zullen begrijpen. Dat er iets intuïtiefs gebeurt.

• Nergens hierboven heb ik beweerd dat critici niet een boek, een toneelvoorstelling, een gedicht, waardeloos zouden mogen vinden en dat hardop zeggen. Dat ze geen opinies zouden moeten hebben, of tekeergaan, of wat mij betreft onredelijk zijn. Als ze maar niet zo schoolmeesterachtig en vervelend waren. Als ze maar niet de bizarre arrogantie hadden een schrijver die er al dertig jaar is zijn vak te gaan uitleggen. Als je maar af en toe het idee had dat ze van literatuur hielden. Dat ze wel eens hard gelachen hadden om een boek, of gehuild om een gedicht. Want al schreit een dichter dan niet, om met Nijhoff te spreken, hij zou het wel mooi vinden als een lezer het eens deed.

• Als je eens een ouderwets criticus wilt lezen, die intelligent, lyrisch en intens over poëzie schreef, lees dan maar Concurreren met de sterren van Adriaan Morriën. Ook een dichter trouwens die niet mocht van de zuurpruimen. Of lees eens wat John Updike als criticus over Franny and Zooey van Salinger schreef. Dat was een bezorgde kritiek, in de New York Times Book Review, omdat Updike vreesde dat Salinger te ver ging met zijn Glass-familie, te veel herhaalde, te particulier werd. Maar je moet van schrijven en van een schrijver houden om een boze en bezorgde kritiek te kunnen schrijven, die eindigt met de hoop dat Salinger het zal redden daar op dat uiterst dunne takje waar hij op is gaan zitten. Want, zegt Updike, ‘the willingness to risk excess on behalf of one's obsessions, is (...) what makes some artists adventurers on behalf of us all’.

• Waarom lees ik zo'n zin nooit van een Nederlands criticus?

• Er zijn natuurlijk ook wel een paar goede critici.

• Willem G. van Maanen heeft een aantal boeken geschreven die in je hoofd aanwezig blijven lang nadat je ze hebt gelezen, zoals Een eilandje van pijn, Het nichtje van Mozart, De onrustzaaier. Ik hoop maar dat hij zijn vak nog lang zal uitoefenen. De naam van die criticus weet ik echt niet meer.