De Vlaamse Gids. Jaargang 61

[p. 29]

Gerard Walschap
Twee maal twee is vier

Op maandag 18 feb. 76 werd in kanaal 3 van de franse televisie van 22,15 tot 23,30 uur door de welbekende Jean Guitton (die zichzelf met voldoening tweemaal een leerling van Bergson noemde), de twee hoogleraren in filosofie van de Parijse universiteiten, Ricoeur en Alquie, de hoogleraar in economie van de hogeschool van Nancy William Grossin, een dame en een t.v.-moderator wier naam ik niet noteerde, een debat gehouden over ‘Le temps et l'éternité’, het onderwerp dat zovelen geboeid heeft van kleinsaf en tot beangstigens toe.

Ik was zeker noch de eerste noch de enige om herhaaldelijk op te merken dat bevoegdheden, die over een of ander onderwerp ambtshalve veel dienen te weten, zo niet alles, daar vaak weinig van laten merken in een debat. Al spoedig bleek ook hier dat wellicht in een verloren kruimel van deze franse tafel enige voedingswaarde kon gevonden worden, maar in de totaliteit van het debat volstrekt geen verzadiging van een existentiële honger. Het voorbeeld van de wetenschappelijke Nobelprijswinnaars die het te Stockholm in het jaarlijkse t.v.-colloquium zo roerend eens zijn over algemene onderwerpen buiten hun

[p. 30]

specialiteit, is en blijft uniek. Van zodra geleerden van gehalte en dezelfde doctrine, praten over wat zij speciaal goed kennen, zijn zij het in de regel onherroepelijk oneens. Onze franse filosofen bleven aan deze traditie trouw. Noch over tijd en eeuwigheid, het bestaan van deze laatste en het voortbestaan van de mens in haar schoot, noch over verleden, heden en toekomst waren zij akkoord. Jean Guitton ging zo ver te affirmeren dat alleen het heden bestaat, gezien het verleden reeds voorbij is en de toekomst nog moet komen. De relativiteit van de tijd zweeg het geleerd gezelschap bijna dood.

De filosoof van de Sorbonne deed zelfs mijn deerlijk uitgedunde filosofische haren ten berge rijzen. Het is niet onmogelijk dat ik niet goed genoeg geluisterd, gehoord of begrepen heb, niet onmogelijk ook dat hij zich onduidelijk uitgedrukt heeft of wat hij gezegd heeft anders bedoeld, maar na al dit voorbehoud te hebben gemaakt, ben ik er nog zeker van dat hij, onder andere onvergankelijke waarden die de mogelijkheid van het bestaan der eeuwigheid bewijzen, de mathematische stelling heeft aangehaald dat twee maal twee vier is, een stelling die, zoals iedere intellectuele Vlaming weet, door Felix Timmermans geheel zijn leven werd betwijfeld.

In mijn tijd haalde men niet de helft van de punten door lichtzinnig van een idee tot een werkelijkheid te besluiten, van een zuivere waarheid tot een concrete eeuwigheid waarin zij schittert. Voltaire schreef dat hij slechts een uurwerk moest zien om er zeker van te zijn dat er een horlogemaker bestond en dat, om dezelfde reden, het zien van het universum hem overtuigde van het bestaan van de Schepper. Een na hem toegespitst onderzoek van zijn Anselmisch Thomistisch Godsbewijs en van het kosmisch horloge, laat thans niet meer toe tot een horlogemaker te besluiten. De kosmos is eerder een ontploffing dan een uurwerk en te groot, te wild, te nutteloos en onbeheerst om van intelligente herkomst te zijn.

Voltaire echter mag zijn deisme vergeven worden. Het standpunt telt nu nog steeds vele, lang niet banale verdedigers, die volhouden dat het onmogelijk is dat het heelal geen zin zou hebben en Voltaire's wezenlijke verdienste ligt in de refutatie van de grote duitse wijsgeer zijner dagen: Leibnitz. Uit het God zijn van de horlogemaker leidde Leibnitz af dat een oneindig volmaakt iemand niets onvolmaakts kan voortbrengen en hij riep daarom de schepping tot de beste aller mogelijke werelden uit, dit rechtstreeks in tegenspraak met de amerikaanse essayist Mencken, die ze de slechtste van alle denkbare scheppingen noemt en toch nog verbazend goed. Voltaire heeft het optimisme van Leibnitz magistraal weggegrinnikt in ‘Candide’ en alhoewel hij daarom eeuwig zal schitteren in de hemel der letterkunde, heeft hij met beminnelijke bescheidenheid van zichzelf getuigd: ‘Vous trouvez que je m'explique assez clairement. Je suis comme les petits ruisseaux: ils sont clairs parce qu'ils sont peu profonds’.

Men moet Voltaire (1694-1778) ook ten goede houden dat hij wel een tijdgenoot was van Kant (1724-1804) maar diens ‘Kritik der reinen Ver-

[p. 31]

nunft’ (1781) niet gelezen heeft, daar ze drie jaar na zijn dood verscheen. In die ‘Kritik’ wordt voor de eerste maal in de geschiedenis van het menselijk denken onomstotelijk aangetoond dat wanneer ons verstand een horlogemaker nodig heeft om het bestaan van de kosmos te verklaren, deze Veroorzaker daarom nog niet bestaat. Misschien bestaat hij, maar het bewijs gaat niet op.

Nog in de vijftiger jaren schreef onze confrater Maurice Roelants kort en bondig ‘God bestaat want ik kan hem mij voorstellen’. Hij bewees daarmee in één klap het bestaan van Eenhoorns en andere fabeldieren, Sinterklaas, de Greef van halfvasten de weerwolf, de zwarte madam, de volkstammen zonder hoofd en mensen met één been door middeleeuwse wereldreizigers gezien en beschreven. Hij bewees bovenal hoe verleidelijk als een sirene of Loreley twee eeuwen na Kant de overgang van idee naar realiteit, van gevolg naar oorzaak, de mensheid nog toelonkt. Het mag hem gul vergeven worden nu ook de vertegenwoordiger van de Sorbonne in 1976 uit twee maal twee is vier besluit dat er een eeuwigheid kan bestaan, al of niet met wiskundige om het na te rekenen. Het argument is in al zijn geniale eenvoud, die een kenmerk van het ware is, rijk aan uitbreidingsmogelijkheden. Niet alleen dat twee maal twee vier is, ook dat Adolf Hitler heeft bestaan en dat de Vlamingen de slag van de gulden sporen hebben gewonnen zal eeuwig waar blijven en vergt dus een eeuwigheid die dat moet onthouden.

Pater Wildiers o.c. beschrijft in zijn magistraal standaardwerk ‘Teologie en wereldbeeld’ welke repercussie de vordering van de cosmologie doorlopend heeft gehad in de westerse godgeleerdheid. De reactie op Copernicus en zijn secundant Galilei, op Darwin, was er eerder ene van verzet dan van aanvaarding en de bewustwording van een onmetelijk heelal dat zich uitbreidt aan lichtsnelheid, deed nog steeds niet de mogelijkheid van de uniciteit onzer bewoonde aarde en de gevolgen voor de theologie van de pluraliteit der bewoonde werelden onderzoeken, maar er was onloochenbaar interpenetratie. Wildiers heeft daarvoor de ogen geopend van vele vlaamse lezers en van buitenlandse die hem in diverse vertalingen lezen. Dat was nodig. Zij zijn van kindsbeen af vertrouwd en verzoend met een pijnlijke discrepantie tussen een immobiele leer en een mobiele wetenschap, onwaarschijnlijke stellingen die soms zelfs niet waar kùnnen zijn en die zij toch moeten geloven, een verantwoorde levenswijze die kerkelijk verboden is. Al te weinigen onder hen weten dat dit conflict niet onvermijdelijk is, niet voortvloeit uit het wezen zelf van geloof en wetenschap, maar uit een verwarring, een misverstand.

Thomas van Aquino (1226-1274) deed de eerste twist tussen conservatieven en progressieven over de vrijmaking van de wetenschap bedaren door beiden te verzoenen rond de stelling dat God, die de waarheid zelf is niets kan geopenbaard hebben dat strijdt met de natuur die hij zelf heeft geschapen en dat dus elk conflict als het ware onmogelijk en in elk geval oplosbaar is. Ontstaat een tegenspraak, dan kan die slechts berusten

[p. 32]

op een schijn die kan worden weggewist door wederzijds nauwgezetter onderzoek.

Dit werd nooit herroepen. Nog vijftig jaar na de dood van Thomas werd het Thomisme bestreden, heftig soms, maar in 1322 werd Thomas reeds heilig verklaard. Van in de 14e eeuw werd hij doctor communis, van in de 15e doctor angelicus genoemd, in 1567 werd hij tot kerkleraar uitgeroepen en in 1880 tot patroon van alle christelijke scholen. Van zijn geheim, dat slechts een ei van Colombus was, om rede en geloof hand in hand de weg van de westerse beschaving te laten opgaan, werd geen gebruik gemaakt. Het is natuurlijk al te simplistisch de geschiedenis met uitgestoken vinger voor te houden hoe zij had moeten verlopen, maar tegenwoordig ontkent niemand meer dat er te weinig soepelheid werd betoond tegenover de orthodoxe kerken, protestantisme. Darwinisme, modernisme en de criteria en resultaten van het vrij onderzoek. Terecht vroeg onze huidige Paulus VI vergiffenis aan zijn afgescheurde broeders.

De bitterste vrucht van de verstarring is misschien niet de afvalligheid, maar de binnenkerkelijke contestatie. Het hoogste, absolute gezag heeft zelfs geen macht meer op zijn bisschoppen, theologen, moralisten, liturgisten, priesters, gelovigen. Dezer dagen keurden de belgische bisschoppen in een gezamenlijk herderlijk schrijven de recentste pauselijke uitspraak inzake morele overtredingen sub gravi volledig goed en, alsof zij niet wisten dat zij er het verbod volledig mee te niet deden, voegden zij er langs hun neus weg aan toe dat het natuurlijk moeilijk zou zijn bedoelde overtredingen met volle kennis en toestemming te begaan, een moeilijkheid die voor alle doodzonden geldt en alleen voor deze wordt onderlijnd.

Twintig jaar geleden ging de roep dat Afrika ontwaakte, nu ontwaakt de kerk.

De afvalligen dienen zich buiten de aangelegenheden te houden van een instituut dat zij hebben verlaten. Men kan echter niet van hen eisen het belangrijkste cultureel gebeuren van onze eeuw te negeren. Al glimlachen zij schouderophalend voor de nabootsing van de showbusiness tijdens de eucharistievieringen in de moedertaal en voor andere aggiornamentostaaltjes, bijvoorbeeld brave vaders van een talrijk kroost die voor de camera trots verklaren dat een paar van hun kinderen communistisch denken, het ontgaat hun ook niet dat de gelovigen veruit het vitaalste deel van ons volk zijn, als vitaliteit gelijk staat met beweeglijkheid, zin, lust en kracht tot vernieuwing.

Een beweging zo onmetelijk als het aggiornamento laat zich door geen paus zadel en gebit opleggen, door geen mens overzien. Desondanks is het nu nog altijd duidelijk dat de kerk zich heel wat tribulaties zou hebben gespaard door de gouden raad van Thomas te volgen. Het werk van Wildiers toont aan dat dit nog steeds de enige goede weg is.

Het debat van de Franse filosofen over tijd en eeuwigheid deed denken aan de titel van een der eerste boeken van Frankrijk's huidige maître à penser J.F. Revel: ‘Pourquoi encore des philosophes?’. Inderdaad, in het ijle goochelend met abstracte begrippen,

[p. 33]

wierpen de hoogleraren maar weinig licht op tijd en eeuwigheid. Zij hadden ze moeten beschouwen in hun verband met het universum waarvan ze twee concrete substanties zijn, materieel, kenbaar, weegbaar, meetbaar. Zo moet ook de bijbel, Gods dichtbundel, gelezen en uitgelegd worden met het boek der natuur in de hand. In dat boek zijn alle evangeliën ook tijd en ruimte, begrijpelijk, kenbaar en, zoals Einstein heeft bewezen, relatief ten gevolge van de kosmische wentelingen waardoor elk vast punt ontbreekt. Einstein heeft tot het aller laatste gehoopt aan zijn relativiteitsleer een algemene veldtheorie te kunnen toevoegen die gans de schepping in één formule zou hebben samengevat. Hij kon niet aannemen dat God slordig en fantaisistisch werkte en gaf de hoop niet op hem eenmaal op zijn laatste geheim te kunnen betrappen, zijn twee maal twee is vier.

Hebben de zeurders over Jezus-zien-in-elke-naaste ooit eens twee minuten nagedacht over wat zij zeggen? Weet iemand welke houding Jezus onder ons thans zou aannemen tegenover het Maoisme, het communisme, de democratie van de socialisten en de liberalen, de CVP en de VU, de gregoriaanse mis, de nieuwe eucharistieviering, het celibaat van de geestelijken, de hippies, de ziekteverzekering, de derde wereld, de economische wereldcrisis, de strijd om Israël, de abortuswet, de vrouwenemancipatie? Als we het evangelie lezen om te weten hoe we Jezus moeten navolgen, moeten we de overspelige vrouwen beschermen, de geestelijkheid uitschelden voor rotte vis en het openbaar gezag zodanig contesteren dat we ter dood veroordeeld worden. Helaas, de straf zal in levenslange hechtenis worden omgezet.

Laten we ernstig zijn.

Na het debat van de filosofen nam ik, nog met hen bezig, een andere post. Een jonge, slanke athlete in dunne spannende sporttrui, stond, diep in gedachten verzonken, onbewust van het feit dat ze gezien werd, voor zich uit naar de grond te staren. Achter haar zag men in de verte vaag een voetbalgoal en daarachter, nog wat verder en vager, een witte athleet aan 't kogelstoten. Ik vond het vanwege de sportfotograaf een fijne, geestige attentie mij te vergasten op een mooi, menselijk moment in marge van de sportcompetitie. Opeens begon de ingetogen athlete te lopen. Ik zag dat zij niet gemijmerd had, maar zich inwendig voorbereid op een grote prestatie. Zij liep met elke stap vlugger, ik zag niet wat zij ging doen. Opeens gleed zij in horizontale houding over een touwtje en werd uitgeroepen tot kampioene van Europa hoogspringen voor vrouwen. Ik wou dat de kerk zich concentreerde voor de grote thomistische sprong.