De Vlaamse Gids. Jaargang 60

[p. 48]

Wiel Kusters
Sybren Polet en de Verlichting

In een van zijn in ‘De Tweede Wet van Guépin’ (1974) gebundelde kritieken tracht J.P. Guépin het oeuvre van Sybren Polet een paar traditionele romantische motieven toe te dichten. In het gedicht ‘Vleselijke stad’ herkent hij de zgn. pathetic fallacy: dankzij de liefde wordt de hele wereld vleselijk (zoals het in meer dan een hartstochtelijke scène uit de romantische literatuur gaat onweren). Ook de kosmische zelfvergroting, ooit aangewezen bij o.a. Bilderdijk, Perk en Marsman, meent hij bij Polet terug te vinden: in ‘De geïllustreerde mens of Gedicht op een batterij’ bij voorbeeld en in ‘Exemplaar’, met resp. regels als: ‘Twee kuitschietende christenen op zijn linkerbeen’ en ‘ik heb pijn in mijn Parijs, en o, de Jang tse Kiang stroomt over in mijn ogen.’

Die ‘kosmische’ poëzie vindt Guépin vervelend; niet zozeer omdat dit kosmische een romantische gemeenplaats zou zijn als wel om Polets ‘goedkope’ en ‘weinig verrassende’ techniek in dezen. (Vgl. a.w., p. 11).

Een slimme zet van de Leidse kritikus en neo-neoromantische dichter: eerst iemand binnen de eigen literaire sfeer trekken en hem vervolgens op grond van voorgewende en niet geadstrueerde mankementen afwijzen. Maar het moet na lezing van Polets gedichten sinds ‘Organon’ (1958) toch duidelijk zijn dat hierin geen onbewust-romantische, maar een bewust-verlichte dichter aan het woord is, wellicht de enige die onze poëzie rijk is. En wanneer men wat eerst kosmische zelfvergroting werd genoemd even later een ‘Gulliver’motief doopt, zoals Guépin (terecht) doet, dan moet men inzien dat hiermee een meer dan toevallige verwijzing naar de Eeuw van de Rede gegeven is.

De door J.P. Guépin gewraakte versregels hebben dan ook weinig te maken met de hypertrofie van het ‘ik’ dat deze essayist erin wil bespeuren. In feite is hier sprake van een enorme betrokkenheid bij de buitenwereld, zoals uit de volgende regels uit ‘Exemplaar’ kan blijken:

er verdrinken 30.000 Chinezen in
mun ogen,
gisteren werd een Hongaar in mijn
armen gemarteld,
vandaag in mijn lies een Algerijn
geëlektriseerd -

[p. 49]

Binnen het gedicht als geheel worden deze woorden bovendien gesproken door een ‘hij’: een toch weinig romantische objektivering:

‘Rationalisme wordt om historiesfilosofiese redenen en omdat het ten onrechte geassocieerd wordt met gevoelloosheid, droog intellektualisme gewantrouwd, terwijl het voor de soort waartoe we behoren nog steeds een hoge kwaliteit zou moeten zijn. We hebben zoveel irrationalisme in ons dat het streven om wat rationeler te denken op z'n minst tot aan de eerstvolgende mutatie lofwaardig is’, schrijft Sybren Palet op p. 81 van ‘Literatuur als werkelijkheid. Maar welke?’ (1972). Op de volgende bladzijde stelt hij dat rationalisme het fantastische niet uitsluit, ten bewijze waarvan hij verwijst naar 18e-eeuwse auteurs en SF-schrijvers uit onze tijd.

Wat dit laatste betreft: zijn preoccupatie met de robot is bekend. Uit zijn ‘Machinale gedichten’ citeer ik:

Ik ben een koperling - ik ben

een jonge trotse robot ben ik met
een zilveren vliegwiel van extase
in mijn hoofd
buigzame riemen van koorts in
mijn knieën
in mijn hielen
de o zo kleine klemschroeven op
het niets,
en warm warm -

Wie enigszins op de hoogte is van de 18e-eeuwse filosofieën wordt door Polets Machine-Mens wellicht herinnerd aan Julien Offray de la Mettrie en zijn verhandeling ‘L'Homme Machine’ (1748), waarin H.J. Störig de grondgedachte als volgt omschrijft: ‘Het is onjuist het zijnde in twee substanties, een uitgebreide materie en een denkende geest, te ontleden (volgens Descartes). Er bestaat geen dode materie, zoals de mechanisten dat leren. Wij kennen materie alleen in beweging en in bepaalde vormen. De materie draagt het beginsel van haar beweging in zichzelf. Dat heeft twee gevolgen: Het aannemen van een god als een de wereld bewegend principe is overbodig. De wereld beweegt zich vanzelf, uit zichzelf. Het aannemen van een godheid zou de wetenschappelijke kennis van de natuur verstoren. En in de tweede plaats is ook de stelling van een bijzondere denkende substantie, een geest of een ziel, overbodig. Het denken is een natuurlijke functie van het lichaam even goed als andere functies.’ (Gesch. v.d. filosofie, II, p. 104-5).

In zijn boek spreekt La Mettrie uitvoerig over de overgangsvormen tussen mens en aap, de antropoïden. In de opvatting van de Grote Keten der Wezens-de in de 18e eeuw zo populaire gedachte dat heel de natuur, van hoog tot laag, een samenhangend geheel vormt - waren de principiële grenzen tussen mens en dier, dier en plant, al vervaagd.

Polets Machine-Mens lijkt de 20eeeuwse. tegenhanger van de mensaap. Of is hij in zijn conceptie al een stap verder en op weg een super-mens te worden?

Hoe het ook zij, in het oeuvre van de hier besproken auteur vinden we nogal wat overgangen tussen mens en dode stof. In ‘Mannekino’ (1968) en in toneelteksten uit de bundel ‘Adam X’ (1975) bijvoorbeeld spelen poppen

[p. 50]

een rol. En in heel wat gedichten treffen we levende standbeelden aan, naast sneeuwpoppen, marionetten en zombies. In dit verband is niet goed uit te maken of de in Polets poëzie veelvuldig toe gepas te personificatie een vorm van beeldspraak is of een ‘letterlijk’ te nemen levend-maken van dode stof. Een van de mogelijke voorbeelden die voor het laatste pleiten, verschaft het gedicht ‘In het centrum’, waaruit hier een fragment:

Er stak een wind op in de kamer,

de kleine peer der lamp kreeg

kieuwen,
de kachel, het behang;
de tafel zweefde,
en de pendule floot om adem
voor de konstante van zijn vorm.

De wind is hier duidelijk als levensgeest - een vertrouwd beeld - aanwezig, de gloeilamp bereidt zich voor op het ademen, de pendule vraagt erom op grond van haar vaste vorm.

Wat de zojuist gesignaleerde bewegende standbeelden betreft: de frekwentie waarin ze voorkomen is uitermate hoog. Er zijn er waarmee wij leven ‘als met levende familieleden’, sommige hebben last van puberteitspukkeltjes (een overgangssymptoom!), andere worden bekleed met ‘een dun laagje zenuwen.’ Ze staan op en wandelen, ze worden bevrucht enz.

De vraag waaraan men gezien dit alles niet ontkomt: hoe verhouden zich in Polets poëzie stof en geest tot elkaar? Deze kwestie is van belang in verband met de naar La Mettrie getrokken lijn. Wanneer men de uitspraken die sommige gedichten hierover lijken te doen mag generaliseren tot zoiets als een filosofie - een hachelijke onderneming natuurlijk! - heeft het er alle schijn van dat Sybren Polet een wederzijdse afbankelijkheid van geest en stof erkent, hetgeen zeker niet overeenkomt met La Mettries zuiver-materialistische visie:

Ik zing de Onsterfelijke Mens,
Aan zijn materie kent men zijn metafysica,
aan zijn stamboom van geest de stof
(uit: ‘Syntetisch gedicht’)

Men lette eens op het chiasme in de tweede en derde hier geciteerde regel, waarin de wederzijdse afhankelijkheid van stof en geest ook formeel gestalte krijgt.

Een gelijkstelling van geest en stof vinden we in het volgende fragment uit de cyclus ‘Mr Iks’:

PANG! - 2 homo-erotische auto's (Fiats).
Kus des doods.

Een te vroeg gestorven idee
wordt uit het wrak gehaald.

De idee zal gewassen worden,
geschoren, in een wit kleed gestoken
en opgebaard.

Het denken is hier op zijn minst een functie van het lichaam, indien al niet het lichaam zelf: de verongelukte idee wordt als een lijk behandeld. De geciteerde regels hebben daardoor min of meer materialistische implicaties.

De hier gegeven voorbeelden tonen aan, dat Polets positie t.o.v. La Mettries materialistische filosofie zeker niet ‘konsekwent’ genoemd kan worden. Om deze reden zou men het

[p. 51]

hier gelegde verband met deze 18eeeuwse filosoof als irrelevant ter zijde kunnen schuiven, - temeer daar er in Polets oeuvre niets is dat wijst op direkte beïnvloeding door bijv. de lektuur van La Mettrie -, ware het niet dat de uitloop van de HommeMachine-gedachte in de cybernetica van onze tijd weer op wonderlijke wijze aansluit bij Polets belangstelling voor de robot. Men leze wat Aram Vartanian, die in 1960 bij Princeton University Press een uitvoerig ingeleide kritische editie van La Mettries tekst liet verschijnen, hierover schrijft: ‘In the last two decades, the question of the homme machine has been thrust once more into the foreground of discussion- particularly in the United States, Britain, and France - as a result of the emergence of cybernetics as a special branche of science. If La Mettrie had reached his conclusions with the aid of mechanical analogies so relatively crude as the clock-like automata of Vaucanson (constructeur van o.a. een mechanische fluitspeler en een dito eend, W.K.), it is easily understandable that the man-machine idea would be raised toa new level of meaning, entering (as it were) on its golden age, with the construction of multipurpose digital computers, logical calculators, and a variety of complex self-regulatory devices embodying the servomechanism principle.’ (a.w., p. 134).

Maar net verwijst de mechanische mens ons via de ‘geistesgeschichtliche’ achtergrond van de robot opnieuw naar La Mettrie, of een ander gegeven komt de zaak weer compliceren. Niet alleen de Machine-Mens, maar ook het Standbeeld (frekwent motief bij Polet; zie boven) speelt een rol in bepaalde 18e-eeuwse filosofieën en dat nu niet meteen in de school van La Mettrie.

Men kan hier denken aan iemand als Etienne Bonnot, abbé de Condillac, die - evenals Locke - alle ‘ideeën’ (d.w.z. bewustzijnsinhouden) opvat als uitvloeisels van zintuiglijke waarneming. Er bestaan in deze visie geen aangeboren ideeën; ze gaan alle terug op ervaring. La Mettries benadering van de mens als een machine is minder geïnteresseerd in ideeën als abstracte entiteiten dan in op fysiologische basis berustende instincten, emoties en temperamentaspecten. Terwijl zijn mensopvatting daardoor ruimte laat voor de individuele en van persoon tot persoon variërende aanleg, is de mens bij Condillac - aldus de reeds eerder geciteerde Vartanian - in wezen ‘a statue possessed of a tabula rasa for a brain - in brief, a depersonalized general man.’ (a.w., p. 122, laatste curs. van mij, W.K.).

Geïnteresseerde en met Polet vertrouwde lezers zien het volgende schemaatje misschien al in gedachten voor zich:

La Mettrie	Mechanische Mens	individu	Persoon
	(+ poëtische varianten)
Condillac	Standbeeld	massamens	Onpersoon
	(+ poëtische varianten)

[p. 52]

Het existentiële dualisme van de mens in de poëzie van Sybren Polet (‘Ook als individu zijn we massamens, hoewel we ons tussen de massa als eenling proberen staande te houden.’ - Literatuur als werkelijkheid, p. 143) vertoont, zo bezien, een wonderlijke overeenkomst met de ‘controverse’ tussen twee filosofen uit het tijdperk der Verlichting. Toeval?

Tot slot: het begrip massamens, zoals dat voorkomt in bovenstaand schemaatje, is bij Polet niet per se een negatieve kwalificatie. Wie schrijvend als de hier besproken auteur de grenzen van het enkele individu soms overschrijdt, ervaart in woorden een tijdelijke, dus paradoxale, eeuwigheid of kent op zijn minst een groter aantal belevenissen dan waartoe het leven hem als individu in staat stelt. Uit de poëtische droom van de Mechanische Mens spreekt in wezen eenzelfde verlangen: onsterfelijkheid. Wellicht raken we hiermee aan een humane kern van Polets oeuvre: de eeuwige mens is op zijn best een prothese van zichzelf.