De Vlaamse Gids. Jaargang 59

[p. 14]

Pierre H. Dubois
Het schrijverschap van Anton Koolhaas

PIERRE H. DUBOIS
Geboren op 2 juli 1917 te Amsterdam. Is thans kunstredacteur bij het dagblad ‘Het Vaderland’ in Den Haag.
Publiceerde o.m. ‘In den vreemde’ (verzen, 1941), ‘Het gemis’ (verzen, 1942), ‘Een houding in de tijd’ (essay, 1950), ‘Een vinger op de lippen’ (roman, 1952), ‘De ontmoeting’ (roman, 1953), ‘Voor eigen rekening’ (essay, 1954), ‘Marcellus Emants’ (essay, 1964), ‘Zomeravond in een kleine stad’ (roman, 1971), ‘Schrijvers in hun landschap’ (essay, 1972), en ‘Mettertijd’ (essay, 1972).
Bekroond met de Essayprijs van de Jan Campertstichting in Den Haag in 1953, de tweejaarlijkse prijs voor de kritiek in 1966 en de Henriette Roland Holstprijs in 1969.

Vervreemding als werkelijkheid

De bekendheid van de zopas met de Amsterdamse Multatuli-prijs bekroonde schrijver Anton Koolhaas dankt hij in de allereerste plaats aan zijn bundels dier-verhalen, een hele reeks in de loop der jaren, zoals ‘Vergeet niet de leeuwen te aaien’, ‘Er zit geen spek in de val’, ‘Poging tot instinct’, ‘Gekke Witte’, ‘Weg met de vlinders’, ‘Een gat in het plafond’ en ‘Een geur van heiligheid’ (een keuze uit deze bundels vindt men in ‘Andermans huid’). Bij de grote populariteit die hij zich daarmee verwierf spelen een aantal factoren mee, die niet rechtstreeks met de literaire waarde van het werk zelf te maken hebben: de sympathie voor het dier in het algemeen, de relatieve onschuld van het onderwerp, ook al vermenselijkt Koolhaas het voldoende om het heel wat minder idyllisch te maken dan het soms lijkt; en dan verder het feit dat ieder dierenverhaal een dierfabel wordt, en dat die fabels sinds Esopus altijd een groot publiek hebben getrokken, waarbij het moraliserende element niet de geringste aan-

[p. 15]

trekkingskracht vormt. Er is bovendien bij Koolhaas een zeer eigen, lakonieke en subtiele humor, die een extra-waarde krijgt door een melancholie die er kalmpjes, maar indringend doorheenschuift. Dat komische element schuilt natuurlijk ook in het feit dat die vermenselijking van de dieren omgekeerd verduidelijkt hoeveel dierlijks er in menselijke reacties schuilgaat. De wisselwerking van het menselijke op het dierlijke en van het dierlijke op het menselijke schept een objectiverende afstand, minder van de dieren waarover hij vertelt dan tot de mensen die wij zijn. Dat spel van weerkaatsingen is de vis comica van zijn vertelkunst.

Ook al lijken de dierverhalen van Koolhaas in vele opzichten op elkaar, toch is er een evolutie in zijn werk, die opvallend is. Kees Fens heeft in een beschouwing over hem eens opgemerkt dat het dier in de vroegere vertellingen geplaatst werd in een decor-wereld, die hoogstens voor de intrige van de verhalen functioneel is; in de latere is het dier gesitueerd in een eigen wereld, opgeroepen vanuit zijn denken, voelen en vergelijken, die onvervangbaar is. Het vroegere werk ligt ook eerder in de richting van het sprookje, terwijl in het latere het dier in een gesloten wereld leeft, waardoor het een eigen individualiteit krijgt, gemakkelijker een handelende figuur kan worden en een tragisch perspectief krijgt.

Die karakteristieken vallen op in twee verhalen die afzonderlijk als grote novellen verschenen in 1970, ‘Mijn vader inspecteerde iedere avond de Nijl’ en ‘Corsetten voor een libel’, het eerste over een blauwe reiger, die fantaseert over zijn aristocratische afkomst en over zijn gedenkschriften, het tweede uiteraard over een libel. Dat de dieren Aardje v.d. Voort, Jérôme de Flaudeville of Laudasumpf heten, betekent eigenlijk al dat hun denken en voelen zo menselijk is geworden dat dit tot het domein van de analogische interpreterende fantasie is gaan behoren.

De kracht van zo'n verhaal ligt dan ook in de doordringende poëzie, die bijvoorbeeld de eenzaamheid weet te objectiveren en tot iets aangrijpends maakt. Koolhaas komt daarmee natuurlijk steeds dichter in de buurt van het menselijk reageren en inderdaad zijn omstreeks deze tijd de mensen in zijn boeken binnengedrongen als de centrale figuren, al spelen er steeds nog dieren mee. Dat was het eerst het geval, als ik mij niet vergis in ‘De hond in het lege huis’, daarna en al heel sterk in de roman ‘Ten koste van een hagedis’, die op het ogenblik door Bert Haanstra wordt verfilmd.

Het is een fascinerend boek, waarin de zeventigjarige professor Maltsen de centrale figuur is, een zeer geleerd man, zo pas aan zijn emeritaat begonnen, die zich samen met zijn vrouw in hun buitenhuis op een warm eiland bevindt en ‘met de laatste bewonderende toespraken nog in zijn oren’ zich afvraagt of hij werkelijk zo leeg kon zijn, als hij zich voelde ongeneeslijk leeg. Hij probeert wat te werken, maar het heeft zijn belangstelling niet meer en hij heeft het gevoel dat alles wat hij weet en heeft, hem ontnomen mag worden zonder dat het hem iets zou kunnen schelen. Niet meer opgenomen in wat men dan toch wel een vorm van een productieproces moet noemen, verandert zijn perspectief en met dat veranderde perspectief doen

[p. 16]

een nieuwe filosofie en een nieuwe moraal hun intrede in zijn leven.

De filosofie bestaat in een ander tijdsbesef, geboren uit zijn contemplaties bij het zien van een hagedis. Dit zonderlinge dier, zo nauw verbonden met warmte en stilte, met roerloosheid en dromerig gepeins, inspireert hem tot deze gedachten: ‘Millioenenjaren bestaat de hagedis, die nu niet durft komen. Millioenen jaren wil hij hier zitten. Langzaam verstenend. Verstenen. Daar zit iets in. Zander aftakeling van bedervend bloed door versleten beddingen en verkankerde stagnaties. Langzaam van steen worden. Het denken dempen tot een hestand. Onverloren maar onvindbaar. Van steen zijn, aan de voet van boomstammen met wingerd en later erin vergroeid. Nu hij daar zat, was hij al afgewend van zijn kennis, afgewend van het hanteren, verloren voor het genot daarvan, de creatie’.

Koolhaas heeft hier treffend dat besef van volledige overgave aan de natuur opgeroepen, een soort van ‘kosmische’ versmelting, maar zonder enige mystiek, een doodsimpele wijsheid die soms met de ouderdom gegeven wordt, - en soms daarvóór. Een berusting die toch niets te maken heeft met vreugdeloosheid. De ‘moraal’ waarover ik het zojuist had, openbaart zich in een onverwacht bij hem oprijzend denkbeeld om een zekere Letitia met haar kinderen voor vakantie op het eiland uit te nodigen. Deze Letitia is de weduwe van de jong-gestorven Frans Dubhart, de enige man - in de lijn van het verhaal - tegenover wie professor Maltsen ooit onrecht heeft bedreven door hem, min of meer ter ondersteuning van een vriend, uit het bedrijf te werken waarvan hij commissaris was. Dubhart is een paar jaar later, te vroeg en versomberd, overleden. Maltsen heeft het gevoel iets te moeten goed maken.

In een paar bladzijden schetst Koolhaas dan deze Letitia, een vrouw, even moeilijk kenbaar, even schichtig en beweeglijk als een hagedis en door haar man soms ook wel zo genoemd. De betekenis van de hagedis wordt zo in het verhaal voortdurend duidelijker, evenals Maltsens fascinatie erdoor, zo sterk zelfs dat een bepaalde hagedis uit een bakkerij aan de overkant ‘zijn’ hagedis wordt en dat bevestigt door tegen zijn been op te kruipen en op zijn knie te gaan zitten, niet uit vriendelijkheid, maar omdat Maltsen zo roerloos blijft dat het is als was hij al aan't verstenen. Tussen die hagedis en hem groeit een vorm van verstandhouding, alsof hij zijn overgave aan de natuur, d.w.z. zijn berusting tegenover leven, dood, eeuwigheid, met het lot van de hagedis heeft verbonden.

Maar op een dag grijpt een van de kinderen van Letitia een hagedis. Men weet dat die de mogelijkheid hebben te ontsnappen door hun staart los te laten en verder verminkt door het leven te gaan. Dat gebeurt, en het blijkt de hagedis van Maltsen te zijn: het is de vernietiging van zijn filosofie, de onrust herwint het op zijn tijdelijk gewonnen sereniteit:

‘Toen keek Maltsen naar zijn tuin. Zijn tafel. Het lege marmeren blad, de bomeo, de wingerd, de blaadjes met danker eronder, naar een wereld die zich in een seconde tijd had bekeerd tot groei, woekering en dood, in plaats van verstenen...’

[p. 17]

In een knap geciseleerde en geconcretiseerde symboliek heeft Koolhaas hier een klein drama vastgelegd. Maar de literaire kwaliteit ervan is dat iedere toespeling op de dramatiek als zodanig is vermeden. Het is een vorm van ‘understatement’, waarbij het fait divers voldoende een fait divers is gebleven om van de menselijke realiteit niet de context te maken van een overgrote tragedie. De geslaagdheid van een literair werk valt onder meer af te meten aan de mate waarin het zijn structuur onzichtbaar weet te maken.

Met een volgend boek, het met de Multatuli-prijs bekroonde ‘Vanwege een tere huid’ heeft Koolhaas een hoogtepunt in zijn oeuvre bereikt. Alweer is het een zeer eenvoudig verhaal, ditmaal over Jokke en Takkie, een jongen en een meisje van een jaar of twaalf, die verliefd op elkaar zijn en dat zonderlinge gevoel van beklemming en bevrijding tevens ondergaan, waardoor zij veranderen, zelfstandig worden, losraken van hun omgeving, van alles waaruit zij voortkomen. De droom van een nieuw leven begint, dat toekomst heet. Maar zij weten niet dat die toekomst verbonden is met een verleden dat zij niet kennen en dat zich plotseling tegen hen zal keren.

Jokke is het zoontje van een leraar, Takkie de dochter van een niet praktizerende arts, een wat verloederd gezin waarvan de ouders aan de drank zijn, om hun verloren illusies niet te zien, ofschoon die juist dan vaak pijnlijk boven komen in ruzies die op dronken verzoeningen uitlopen. Takkie's moeder was het laatgeboren dochtertje van een aannemer in de provincie met grote opdrachten in het buitenland. Uit Afrika bracht hij voor haar eens twee beverachtige dieren mee van een uitstervend ras, door Koolhaas hoedna's gedoopt. Hoewel viseters zijn ze niet ongevaarlijk: met hun klauwen scheuren zij soms pelikanen open die hun vissen hebben opgevreten. Vanwege de tere huid van zijn dochtertje geeft de aannemer haar de dieren dan ook maar niet en laat ze los op een groot open stuk land bij de rivier. Dat zijn de basisgegevens van het noodlot. De hoedna's leven nu onder de Hollandse regen in plaats van de Afrikaanse zon. Zij passen zich aan met op de achtergrond van hun ‘bewustzijn’ het vage besef dat het leven anders is geweest of zou moeten zijn. Zij bouwen dijken, graven tunnels als visfuik, alsof zij achter het donker een licht verwachten: zij weten niet dat hun toekomstverwachting achter hen ligt. En zo is het ook met de kinderen.

Tijdens de vakantie die zij niet ver van elkaar doorbrengen in de omgeving van de rivier waar het geboortehuis van Takkie's moeder zich bevindt, zullen zij elkaar ontmoeten. Jokke zal een kano huren en naar Takkie varen op een afgesproken plek bij het water. Maar het zal niet gebeuren. Want Jokkes kano slaat om en wel weet hij zichzelf bibberend en bijna gestikt in het smerige water te redden, maar dan staat hij meer dood dan levend op het land van de hoedna's. Het afschuwelijke geschiedt dan: in hen ontwaakt, als in een flits uit verre diepten, nog eens de herinnering aan de pelikanen: Jokke met zijn tere huid wordt aangevallen en verscheurd. De kring is rond: de toekomst was het verleden. Niemand zal ooit weten wat er is gebeurd, Takkie zal Jokke niet meer zien en, er niets van begrijpend, wanhopig zijn. Kool-

[p. 18]

haas bouwt het drama meesterlijk op en zijn invoelingsvermogen is van een zeldzame subtiliteit. Zijn beschrijvingen van de kinderlijke verliefdheid zijn prachtig omdat zij de resonantie hebben der vergeefsheid. En ook in de verhouding tussen bijv, de dokter en zijn vrouw ligt zoveel verzwegen opgehoopt dat de roman inderdaad verschillende lagen krijgt alweer zonder dat ergens een opzettelijke constructie zichtbaar wordt.

In het laatste boek van Koolhaas, de roman ‘Een punaise in de voet’, trapt een man, David Brack, op een ochtend in een punaise, afkomstig van de tekentafel van zijn mooie vrouw Letitia. Hij vloekt, roept, een beetje dwaas, dat een punaise in de muur hoort en niet op de vloer, en als zijn vrouw antwoordt: ‘Weet je wel dat als je zó bent en zó doet dat ik dan mijn hele hebben en houwen het liefst bij elkaar zou pakken en weggaan naar waar je me niet kunt vinden’,dan gaat dat op een verrassende manier in vervulling. Terwijl ze de punaise driftig in de muur wil drukken, valt die muur met donderend geraas naar buiten - een buitenmuur op de elfde verdieping van een modern flatgebouw... Letitia verdwijnt inderdaad met hebben en houwen voorgoed in de diepte, ze is weg ‘waar hij haar niet meer kan vinden’, want wat beneden op de parkeerplaats terecht komt is nog slechts een vermorzeld dood lichaam.

Die verdwijning van een geliefde vrouw uit zijn leven is het begin van een onder de pen van Koolhaas curieus verlopend transformatie-proces in David Brack, ditmaal geen dierenfabel, maar een mensensprookje met een dwingende schijn van realiteit. David Brack, die door de onverwachte val van zijn vrouw volslagen ontredderd is, rent niet me teen naar beneden. Hij gaat pas later de trap af (hij gaat niet met de lift) en dat wordt een afdaling die Dante in herinnering brengt. Hij ontmoet Lena, vrouw, waarzegster, hoer, die hem meeneemt naar binnen, praat op de irreële, maar concrete manier van dromen en hem het vreemde voorstel doet hem onzichtbaar te maken. Misschien in dit verband en voor David niet zo vreemd: zijn vrouw - afgezien van de stoffelijke resten - is immers nu voor hem ook onzichtbaar geworden en er blijft een soort relatie bestaan als hij is als zij. De onzichtbaarheid wordt dan een eigenschap van Brack, die voor het overige alle contingenties kent van de menselijke natuur: hij moet eten, slapen, naar het toilet gaan enz., maar in de voortgang van het verhaal constateert men telkens weer de samenhang van zijn belevenissen met het uitgangspunt: zijn pogingen Letitia te bereiken in het verlangen te we ten wie zij was, wie hijzelf is. Het onzichtbaar-zijn opent de deur voor het zien. Het is een andere vorm van wat in verscheidene boeken van Koolhaas een fundamentele rol speelt: de wedergeboorte in overdrachtelijke zin. Vandaar ook het allegorisch karakter van zijn roman, die echter zo dicht bij de realiteit blijft dat de lezer de vervreemding als werkelijkheid ondergaat.

Ook ditmaal heeft Koolhaas een roman geschreven die hem een afzonderlijke plaats in de Nederlandse literatuur geeft.