De Vlaamse Gids. Jaargang 59

[p. 20]

Hugo Bousset
Koolhaas, teer als huid

In een interview verklaarde Anton Koolhaas over zijn voorlaatste publicatie: ‘Vanwege een tere huid is eerder een opsporing van de belangrijkste elementen van een jeugdliefde, van de onbegrensde poëzie ervan en tegelijkertijd van de onbegrensde wanhopigheid.’ Algemeen wordt Vanwege een tere huid (1973), staande tussen Blaffen zonder onraad en Een punaise in de voet, beschouwd als Koolhaas' beste werk. Hij kreeg er overigens de Tollensprijs en de Multatuli-prijs voor. Jammer dat het niet zoiets als de Frederik van Eedenprijs of de Maurice Gilliamsprijs was, want dan was Koolhaas direct al op de juiste golflengte gesitueerd. Hij is inderdaad een romanticus van het zuiverste water. Zijn boeken gebruiken meestel als ‘sujet’ de parallelle gedragingen van mens en dier (de mens is met name een ‘geperverteerde diersoort’) en zijn geschreven in een muzikaal en puur proza, dat dadelijk herinneringen oproept aan de reeds genoemde Van Eeden en Gilliams, maar ook aan Van Schendel, De Pillecyn en Claude van de Berge. Hier ontspringen weer de eeuwige krachten van de romantiek. Koolhaas wordt nu pas ten volle ontdekt in het licht van de nieuw-romantische generatie, die in onze maatschappij vorm krijgt. Het schreeuwend beuken tegen de uitwassen van de in haar eigen vuil wegzakkende moeder aarde, ruimt nu de baan voor het zoeken naar zinvolle alternatieven. En hier komen we precies terecht in het dominion van de stilte, de contemplatie, de muziek, de natuur, de eenzaamheid, de wedergeboorte in een niet-zintuiglijk bestaan. In het proza manifesteert zich die nieuwe romantiek bij auteurs als Koolhaas, Claude Van de Berge, Fernand Auwera, Ruyslinck (in zijn laatste twee publicaties), Biesheuvel, Mensje van Keulen, Hazeu, Terborgh, Habakuk de Balker, Lauwens, Vanvugt, Borgart, Dhondt, Vinkenoog, Carmiggelt en verder bij debutanten als Alstein, E. Aerts en Joyce Co.

Het is wel zo dat Koolhaas in al zijn figuren zit, ‘al zijn het regenwormen’, en ook heeft het schrijvend observeren van dieren de auteu, geschoold in het essentiële van het leven, te weten geboorte, leven, dood en wedergeboorte. Toch is er in Koolhaas' werk een recente evolutielijn waar te nemen van het pure dierenverhaal weg:

[p. 21]

de dieren zijn nog slechts spiegelbeelden van de menselijke personages. Die weerspiegeling mens-dier is precies het uitmuntende structurelement van Vanwege een tere huid. Het ‘menselijke’ thema, dat van de jeugdliefde tussen de twaalfjarige Jokke en Takkie, is dat van de toekomst, het leven, de dood en de wedergeboorte. Dit thema wordt geëxposeerd in de hoofdstukjes 1, 3, 4, 6, 8, 10, 13 en 15. Het ‘dierlijke’ thema is dat van het verleden en beschrijft hoe de ‘hoedna's’ (een soort bever, creatie van Koolhaas) Lussel en Twenna hartstochtelijk verlangen naar een prenataal stadium van zinvolheid en licht. Dat thema wordt ontwikkeld in de hoofdstukjes 2, 5, 7, 12. Wie denkt bij dergelijke binaire structuur niet aan het kasteel- en het park-en-beek-thema van Elias? Als bij een fuga lopen beide themata in elkaar over in hoofdstuk 14 en het auctoriële aanhangsel, dat De reiniging heet. De schijnbaar noodlottige tussenkomst van de hoedna Lussel, die Jokke doodt in diens tocht naar Takkie, culmineert in een uiteindelijke zuivering, een hoop op eeuwige liefde in een niet-zintuiglijk bestaan, na de wedergeboorte. Op aarde is het water veel te diep voor de schoonheid van een eeuwige liefde, maar ‘De schoonste huwelijken worden in de hemel gesloten’ (Johan Daisne - einde van Grüss Gott).

Het samenvloeien der beide themata wordt ruimtelijk goed aangegeven. De hoedna's bevinden zich van bij het begin in het plaatsje P., in de natuurruimte rondom het fin-de-siècle kasteel van Takkie's grootouders, de ouders dus van de decadente Cor en Annepiet. Annepiets vader had de dieren daar losgelaten vanwege de tere huid van zijn dochtertje en oogappel Annepiet, aan wie hij de hoedna's cadeau dacht te doen. Hoedna's hebben echter sterke achterpoten, waarmee ze tunnels kunnen graven en dijken aanleggen. Hun vijanden graven ze letterlijk uit. Ook hoofdstuk 4 speelt zich af te P., want daar worden Annepiets ouders ten tonele gevoerd. Vanaf hoofdstuk 8 benaderen de ruimtes van dieren en mensen elkaar, want Cor en Annepiet nemen met hun dochtertje Takkie vakantie in hun ouderhuis, terwijl de ouders van Jokke met hun zoon hetzelfde doen in de buurt van het kasteel. Het is precies in hoofdstuk 14, het schijnbare ongelukshoofdstuk, dat Takkie op een lange boottocht haast de ruimte heeft bereikt waar Takkie verblijft en op hem wacht, met name het kasteel. Hij is al wat duizelig van een drievoudige duik in het water naar zes rijksdaalders, die in het doodzwarte modderachtige water waren terechtgekomen na een kanteling van het vaartuigje. Nu ontmoet hij nog de hoedna's als hij te voet doorheen het struikgewas Takkie's kasteel wil bereiken. Zijn lijfje is wit, zijn broekje rose-achtig, de kleuren van de door de hoedna's gehate pelikaan! Lussel valt aan en doorploegt Jokkes tere huid; Lussels kop wordt warm van Jokkes vloeiende bloed. De ruimtelijke beweging van Jokke naar Takkie wordt hier dus voortijdig en schijnbaar definitief afgebroken. Voor de buitenstaander lopen de lijnen nu evenwijdig. Sommigen weten echter dat twee evenwijdige lijnen elkaar in het oneindige toch kruisen.

[p. 22]

En dat is precies wat de auteur zelf in een auctorieel aanhangsel, De reiniging, duidelijk maakt. Takkie en Jokke zijn dood voor elkaar in het leven, maar leven voor elkaar in de dood. Het trieste lot van een liefde die door de ontnuchterende realiteit afgetakeld wordt, blijft hun onthouden. Het sterven tijdens het leven hebben zij niet gekend. Het leven na het sterven is hun verworvenheid. De cirkel van het prenatale naar de na-dood wordt ook stilistisch duidelijk, als die prachtige aanvangszin in het naschrift - licht gevarieerd - thematisch herhaald wordt: ‘Alle ramen van een eerste geliefde hebben de eigenschap dat zijzelf er onverhoeds voor kan verschijnen.’

Even voorbeeldig als met de ruimtelijke structuur, wordt er in Vanwege een tere huid met de tijd omgesprongen. Zo speelt, hoofdstuk 9 zich één dag voor hoofdstuk 8 af. Dat laat tragische ironie toe: de lezer weet al dat Jokkes kano omgeslagen is (hfst. 8), terwijl Takkie één dag vroeger hopelaos naar hem verlangt (hfst. 9). Ook het korte hoofdstuk 10 speelt zich nog voor hoofdstuk 8 af: Takkie ligt klaarwakker en denkt met open ogen na over haar dubbel probleem: enerzijds wil ze door Jokke uit het decadente kasteel van haar verlopen ouders Cor en Annepiet bevrijd worden, maar anderzijds vreest ze dat haar Platonische verhouding (liefde-dooreen-raam) tot Jokke zou doodbloeden tot een vastgeroeste relatie, ‘en dan eigenlijk al meteen hopeloos’. Zachtjes huilend voor de vree dat het meisje in haar definitief zou omkomen, ligt ze in het vroegere bed van haar moeder Annepiet, wiens vader, vanwege haar tere huid, de beide hoedna's vrij liet. De huid, te teer voor de harde wereld, loopt als een thematische draad doorheen het boekje en komt met name voor op pp. 39, 41, 44, 131, 153, 163, 164 en 173. De tere huid wordt toegeschreven aan Annepiet, Jokke en Takkie. Een tweede boeiend gebruik van de tijd gebeurt in hoofdstuk 11, waar de vertelde tijd zowat moet gelijk zijn aan de verteltijd: gedurende 17 pagina's wordt minutieus beschreven hoe Jokke tot driemaal toe duikt in de zwarte modder des doods, op zoek naar zijn zes rijksdaalders, die hij nodig had voor zijn bezoek aan Takkie. Ook de drenkeling komt driemaal terug boven.

Ik wil nog even ingaan op de beide hoofdthema's van het boek, met name het thema van de toekomst (Jokke en Takkie) en het thema van het verleden (de hoedna's Lussel en Twenna). Jokke en Takkie zijn eigenlijk op zoek naar een antwoord op de vraag of er ‘tussen de geboorte en de dood een ander wezen bestaat van niets dan liefde’. Ze hebben van elkaar zulk een ideaal beeld opgebouwd, dat de confrontatie met de werkelijkheid wel eens te hard zou kunnen uitvallen. Dat zou dan de dood in het leven kunnen betekenen, het sterven van de knaap in hem, het meisje in haar. Het Platonische koesteren van de romantische jeugdliefde daarentegen houdt een betofte in op een eeuwig weerzien in de toekomst, na de dood van het lichaam. ‘Eerste liefdes moeten elkaar nooit voor feiten plaatsen. Die zijn dodelijk.’ In hun schaarse contacten lijkt de natuur de enige zekerheid. Typisch romantisch is ook het

[p. 23]

Ikaros-thema, dat in de literatuur optreedt onder de vorm van een kapel, een arend, een albatros, en hier dan weer een libel. Jokke wil, varend met Takkie, een libel zijn, blind opgenomen in de zekerte van de natuur. Takkie van haar kant wordt gevuld ‘met de kracht van dromerige aardbevingen, die de dood juist zoet en harmonisch maken. Jokke en Takkie kunnen communiceren. Al wat ze zeggen en voelen raakt de grond van hun bestaan. Maar uiteindelijk is het water hier op aarde veel te diep. Een hopelaze en vastgeroeste verhouding weet het lot hen te besparen. Het lot slaat toe door het water en door Lussel, de mannelijke hoedna, maar redt hierdoor in feite een liefde op het toppunt van prille zuiverheid. Jokke ziet nu in, dat het ‘andere leven’ Takkie zelf is.

Het tweede basisthema is dat van het verleden, dat der hoedna's Lussel en Twenna. De hoedna's (een imaginaire diersoort, voorgesteld als een soort bever) maken dijken om vissen af te zonderen en leeg te graven met hun sterke achterpoten. De hoedna's graven ook onderaardse gangen. In feite om zich tegen de pelikanen te beschermen als ze een afstand moeten overbruggen. Maar dat weten ze niet meer, want er zijn geen pelikanen in P., waar Annepiets vader ze losliet vanwege de tere huid van zijn dochter. Ook verwachten ze telkens aan het einde van die gang een enorm licht te ontdekken, dat hun graven en werken zinvol zou maken, maar telkens wordt het een ontgoocheling. Zo vragen ze zich af: ‘Is er iets dat vroeger anders was?’ Een prenataal bestaan toen alles nog zin had? Een aards paradijs? Ze zijn vol heimwee naar de tropische gebieden waarvandaan ze komen. Zo ook is de mens zich voortdurend van zijn onvolkomen bestaan hier op aarde bewijst en verlangt hij heftig en wanhopig soms naar die prenatale oerstaat van onschuld en zuiverheid. Je kan ook vooruit verlangen naar een wedergeboorte als overwinning op de dood. In dat verlangen raken verleden en toekomst, het prenatale en het stadium-na-de-dood elkaar zeer innig. In die zin kan het ook geen toeval heten dat het aan Lussel te ‘dan ken’ is dat Jokke niet tot bij Takkie en het kasteel geraakt, waar wellicht de ontnuchtering zou beginnen, die hun nu gespaard bleef. De themata van verleden en toekomst, van pregeboorte en na-dood, vloeien in het naschrift samen: ‘Jokke, wit in een roze zwembroek. De pelikaan wit en roze, begraven in de herinnering van Lussel, Lussel begraven in Jokke, Jokke begraven in wie niet? In Takkie in ieder geval. Maar ook zij in wie niet?’

Anton Koolhaas schonk ons een ontroerend en poëtisch boek, met een muzikale stijl en een fugatische structuur, een boek zo teer als huid.

A. Koolhaas: Vanwege een tere huid. G.A. van Oorschot. Amsterdam, 1973, 176 biz., 236 fr.