De Vlaamse Gids. Jaargang 58

[p. 34]

Paul de Wispelaere
Gijsens dodelijke ironie

Een nieuw boek van Marnix Gijsen is al sinds jaren geen verrassing meer, in die zin dat er geen belangrijke vernieuwingen in voorkomen, dat er aan het totale oeuvre weinig of geen andere aspecten worden toegevoegd. Ik bedoel ook niet dat dit zou moeten, iedere auteur schrijft immers van uit de aard en de oorspronkelijkheid, en dat wil tegelijk ook zeggen de beperktheid van zijn persoonlijkheid en talent. Als lezer kan men dan vaststellen dat Marnix Gijsen behoort tot het existentiële schrijverstype, voor wie het schrijven, autobiografisch gefundeerd, een bestendige zelfbegeleiding is, een ononderbroken betekenis en ondervraging, een meedogenloze confrontatie tussen het ik en de wereld, een middel - het enige middel - tot inzicht en zelfbehoud, een persoonlijke afrekening met alle vals bevonden waarden en een pijnlijke verkenning van wat aan echte waarden misschien nog overblijft, al blijkt dit bitter weinig te zijn. Een schrijver van dit type is vanzelf gebonden aan een bepaalde thematiek, een bepaalde stijl en vormgeving, die hij wel kan variëren, maar niet kan verlaten.

Daarom is het ook volstrekt zinloos - (zoiets is altijd zinloos, maar we staan hier wel voor een heel typisch geval) - zoals sommige nevelige profeten van de ‘universele epiek’ doen, van Marnix Gijsen een soort literatuur te vragen dat hij niet schrijft. Veeleer zou ik hier de nadruk willen leggen op de onverminderde geestkracht, kritische scherpte en onverbiddelijke eerlijkheid waarmee hij, op vijfenzeventigjarige leeftijd, zijn bittere levensvisie en levenswijsheid uitspreekt. Hij is en blijft in onze letteren de unieke vertegenwoordiger van een polemisch soort anekdotische en essayistische roman met sterke intellectualistische inslag (goddank!) cultureel gestoffeerd, met soms wilde maar meestal scherpe ironie en een bijzondere neiging tot het groteske en karikaturale. Nu hij dus vijfenzeventig is geworden, valt het mij op hoe weinig ernstige studie er tot nog toe van zijn omvangrijk werk is gemaakt, hoe er in Vlaanderen bijv. maar één uitvoeriger essay aan hem is gewijd, en het is dan nog jammer genoeg een vrij onnozel boekje van een zekere Gerard Verbeek, die er zich vooral

[p. 35]

over beklaagt dat Marnix Gijsens levenvisie ‘niet positiever’ uitvalt. Het is natuurlijk niet te laat om daar wat aan te doen, maar het wordt wel tijd. De romanformule die Gijsen hanteert en die onvervangbaar de zijne is, valt wel buiten de nieuwe wegen die het proza sinds een vijftiental jaren ook bij ons is opgegaan, maar dit is teneerste normaal - (ik begrijp bijv. de pogingen van Walschap niet om ineens nouveau roman-achtig te gaan schrijven, terwijl hij duidelijk niet precies beseft waar het om gaat) - en ten tweede blijft het proza van Gijsen o.m. zeer actueel door de ongenadige manier waarop hij allerlei vormen van traditionele en officiële woordzwendel ontmaskert en door zijn onvoorwaardelijke sympathie voor de underdog.

Enkele jaren geleden liet Marnix Gijsen zich in een Vlaams blad met uitbundige geestdrift uit over de roman Gangreen van Jef Geeraerts. Dit ongeremde lyrisme verbaasde wel even onder de pen van iemand die zo'n zorgvuldige beoefenaar van de understatement is en alle vormen van ongecontroleerde overgave schuwt. In Gijsens roman Het paard Ugo komen, in de mond van de ik-figuur, in dit verband weer typische uitspraken voor die iedere lezer onmiddellijk herkent. Hier volgen er een paar: ‘Ik ben onbekwaam om te stormen’ (74) en ‘...een lange tijd in mijn ascetische jeugd onthield ik me van muziek als van een narcotiek, want ik wist dat muziek mij zo diep beroerde, mij zo onverantwoordelijk maakte dat ik eraan zou tenonder gaan’. (130). In de roman van Geeraerts houdt op een gegeven moment een superbe negerin de ik-figuur voor dat hij ongeremd moet leven, en deze antwoordt daarop:

‘Dat doe ik ook, maar alleen als ik de duivels in mij loslaat...’ Nu zou men het boek van Geeraerts, grotendeels een exaltatie van primitieve levensdrift, passie en erotiek, inderdaad essentieel een boek kunnen noemen waarin de duivels worden losgelaten.

De kritiekloze, voelbaar spontane bewondering van Marnix Gijsen ervoor, legt (naast zoveel andere aanduidingen) de essentieelste, tragische grond van Gijsens eigen wezen bloot: als schrijver is hij een omgekeerde Jef Geeraerts, een figuur die juist nooit de remmen heeft losgegooid en precies van uit deze frustrering zijn schrijverschap als een floret van ironie heeft gehanteerd.

Het zou in dit verband de moeite lonen bijv. al de coïtustaferelen in zijn werk van naderbij te bekijken. De gevoelsaard waarmee een schrijver dit extreme moment van menselijk contact beschrijft en de eventuele zin die hij er poogt aan te geven, is in hoge mate kenschetsend voor zijn persoonlijkheid. Voor Joachim van Babylon reeds was de eerste coïtus het begin van de eenzaamheid. In Het paard Ugo komen twee coïtusmomenten voor, ze hebben beide een cruciale betekenis, het eerste is ironisch en het tweede ontstellend van sarcasme, ze zijn beide karikaturaal en drukken, op verschillend niveau, opnieuw elk de tragiek van de onherroepelijke menselijke eenzaamheid uit. Ik geloof niet dat er in de moderne Nederlandse literatuur een oeuvre zo schrijnend door de eenzaamheid wordt bepaald als dat van Marnix Gijsen, en eenzaamheid betekent hier het onvermogen tot overgave. Voor

[p. 36]

de zoveelste keer lezen we ook weer in deze roman: ‘Ik heb ontdekt dat men het leven niet kan volhouden zonder liefde.’ En de hele gamma van komische tot verbijsterende ironie in het werk van deze auteur is wezenlijk niets anders dan een reactie op de bevinding dat men het eigenlijk niet kan, maar desondanks wel moet volhouden zonder liefde. Vandaar dit schrijven als bezetenheid, zelfbevestiging en bevrijding, maar in averechtse zin. Vandaar het klimaat van het groteske, potsierlijke en krankzinnige dat die schrijver beheerst. Vandaar de haast sentimentele sympathie in dit werk voor allen die liefde moeten ontberen: verschoppelingen, underdogs, kinderen en dieren. Vandaar ook de ontroerende en nobele menselijkheid van dit werk. Gelukkig niet de zgn. ‘grootmenselijkheid’ die de clericale Verbeek er blijkt in te missen: ook deze pompeuze ballon geeft in het proza van Marnix Gijsen inderdaad een enorme knal.

‘Het paard Ugo’ heeft in de ondertitel een ‘kroniek uit een beloken tijd: 10 mei 1940 - 7 december 1941’. Als kroniek van recente jaren vertoont het dus verwantschap met ‘Harmagedon’ (1965), waarin het Cuba-conflict een rol speelt. 8 December 1941 was de datum waarop Amerika in de oorlog trad, maar overigens is deze historische achtergrond van geringe betekenis voor de roman.

Meer dan een wat documentair decor en enkele nevenmotieven worden er niet door geleverd, en aan het eind van het boek zegt de hoofdfiguur dan ook terecht dat de bewuste politieke gebeurtenis niet anders dan als een deus ex machina in zijn persoonlijke levensproblematiek heeft ingegrepen.

Deze ingreep zou, wat mij betreft, zelfs helemaal achterwege mogen blijven: hij is, in de laatste alinea's van het boek, zonder meer ongeloofwaardig. Het feit dat de oorlog als gigantisch gebeuren in het verre Europa, in New York de nodige suikerklontjes voor het uitgemergelde paard Ugo bijna onvindbaar maakte, is, als ironisch contrast, zo'n prachtige vondst van de auteur, dat daardoor alleen de kroniekachtige achtergrond al meer dan gerechtvaardigd is.

Ik beperk mij hier verder tot het hoofdthema van de roman. Iedere Gijsen-lezer herkent onmiddellijk de centrale ik-figuur: Belgische bediende in consulaire dienst in New York, getrouwd met een gestrenge en vrome matrone (waarom draagt zij hier de mooie naam Bérénice?), kinderloos, benepen huizend en zo goed als zonder vriendenrelaties. Bewust van zijn banaliteit, balanceert hij, op het koord van de zelfironie: ‘Het hinderde mij doorlopend dat mijn bestaan niet tragisch maar doodgewoon potsierlijk was. (37). ‘Ja, ik leefde dat beruchte leven van berustende wanhoop waarover de moralisten in alle landen het hebben.’ (64). Het enige gevoel dat hij als groots in zichzelf kan onderkennen is zijn haat voor de levensfnuikende Bérénice.

Hun hele verhouding wordt samengevat in de korte coïtusscène op blz. 13: een prachtig staaltie van Gijsens dodelijke ironie, dat overigens, alle predikers en idealisten ten spijt, ongetwijfeld een juister beeld van de gemiddelde werkelijkheid geeft dan wel-

[p. 37]

ke ‘verheven’ voorstellingen ook. Op een gegeven moment poogt de ik zijn kluisters te verbreken en zichzelf te overstijgen in een tweevoudig liefdesavontuur: één met het paard Ugo, een afgeleefd straatscharminkel, die hij moeilijk te krijgen suikerklontjes voert, en één met de manzieke jodin Raja, een kennis van zijn vrouw. Maar beide avonturen kennen een tragisch verloop. Het paard Ugo sterft in een verwaarloosde bestalling boven een café, verlaten door zijn meester, maar bijgestaan door zijn vriend, die door de waard van het café voor een veearts gehouden wordt. In deze taferelen, waarin dierlijke ellende en humor elkaar in evenwicht houden, is Gijsen feilloos. En de belevenis met Raja schenkt een dimensie van groteske grootheid aan het hele boek.

Na een fase van pueriele kalververliefdheid zet de ‘ik’ een tweede fase van bewuste ontluistering in om van zijn verliefdheid te genezen: schroom en cynisme als de twee kanten van dezelfde medaille. Deze laatste fase culmineert in een haast macabere paring, waarin sarcastische razernij en geestelijk masochisme, als een duivelse vernieling van de droom, de totale wanhoop en een eenzaamheid oproepen. Op dit moment ook vloeien de beide mislukkingen in elkaar: ‘Wat ik van haar in schemer te zien kreeg, was al even knokig als het kreng van die arme Ugo’.

Eén van de laatste bedenkingen in het boek klinkt eveneens als een echo uit vele vorige boeken: ‘Ach, dacht ik, wat een Capharnaüm hier, wat een kaverne van Ali-Baba, wat een gigantische rotzooi’. In de bitterheid van deze klacht, die een aanklacht is en als zodanig een bovenpersoonlijke betekenis krijgt, ligt het harde en vast beraden engagement van de schrijver Marnix Gijsen besloten.