De Vlaamse Gids. Jaargang 58

[p. 30]

Adriaan van der Veen
Gijsens interpretatie van de Amerikaanse vleespotten

In hoeverre heeft Amerika bijgedragen tot de verrassende creatieve uitbarsting van Marnix Gijsen na de Tweede Wereldoorlog? Pas tegen zijn vijftigste jaar was er zoals we weten een duidelijke opbloei in Gijsens proza. Toen pas heeft hij zich, naar hij zelf heeft verklaard, uit allerlei webben waarin hij verstikt was geraakt kunnen losmaken.

Nu ligt het voor de hand dat de vrijere lucht van Amerika, het totaal andere leven daar, heeft bijgedragen tot de geestelijke vrijmaking van deze auteur. De vitale Amerikaanse sfeer heeft in de oorlogsjaren al geleid tot een hernieuwde activiteit, een poging ook (schitterend geslaagd) zich in de Engelse taal uit te spreken. Al was Amerika onmiskenbaar de prikkel, toch heeft Gijsen zich voor deze, door de nieuwe wereld tot op zekere hoogte voorbereide creatieve uitbarsting, tegelijk onherroepelijk teruggevonden als Europeaan, zij het dan Europeaan, die voor de rest van zijn leven ‘belast’ was met de schuld van dankbaarheid aan de Verenigde Staten. Hij heeft zich met het land, waarin hij dertig jaar woonde, nooit volledig kunnen vereenzelvigen. Evenmin heeft hij er geheel afscheid van kunnen nemen. Van deze ambivalente verhouding getuigt in de eerste plaats zijn ‘De vleespotten van Egypte’ (1952).

De kenschetsing ‘sotternij’, meegegeven aan de roman, wijst er op dat Gijsen toen geen definitieve verantwoording over Amerika heeft kunnen of willen geven. Heel veel in het werk komt niet verder dan de merkwaardige anekdote over het Amerikaanse leven, sociologische en anthropologische observaties, notities over zeden en gewoonten, zoals die in een gesprek tussen intelligente Europeanen in Amerika herhaaldelijk worden gemaakt. Ze hebben hun scherpzinnigste uiting gevonden in de bekende studie over de Verenigde Staten, ‘The Americans’, van de Engelse anthropoloog Geoffrey Gorer.

Niettemin, nu en dan, gedurende ontroerende momenten, dringt Gijsen door tot de kern van Amerika en tot essentiële waarheden over de verhouding tussen Europeaan en Amerikaan. Dan begrijpt men iets van de tragiek van de Europeaan, die na de Amerikaanse ervaringen tussen twee werelden is blijven hangen. Leo Vroman, die definitief de Amerikaanse kant

[p. 31]

heeft gekozen, drukte dat gevoel heel geestig uit in zijn bekende vers over zijn verlangen naar Nederland, dat besluit met de vaak geciteerde regel: ‘Maar ik heb liever heimwee dan Holland’.

Een van de waarheden van Gijsens ‘sotternij’ is, dat de door Amerika aangeraakte, of hij nu terugkeert naar Europa of niet, nooit aan het heimwee ontkomt, tenzij hij geestelijk volkomen blanco is. Dan laat hij zich helemaal door Amerika vullen, zoals gebeurt met één van de hoofdfiguren in ‘De vleespotten van Egypte’, de wat slappe Belgische Baron Andreas van Bever. Deze aristocraat treft me als een constructie, een niet helemaal geloofwaardig karakter, veel minder overtuigend dan de jonge Belgische historicus, dr. Robijns, de verteller van het verhaal, die om zichzelf geestelijk te handhaven naar Europa terugkeert, met de zekerheid van het komende verlangen naar de ‘vleespotten’. Aan hem heeft Gijsen veel van zichzelf meegegeven.

In Robijns heeft Gijsen tegelijk Europa in het ootje genomen. Deze jonge Europeaan is een knappe, maar wat dogmatische geleerde, soms een bekrompen jongen van het platteland. Toch heeft de schrijver hem ook verrijkt met heel wat intelligentie en inzicht. Het boek bereikt een hoger peil telkens als Robijn, buiten zijn beperktheid stappende, mag spreken met de zoveel wijzere stem van de auteur. Wel wordt daardoor aan de eenheid van Robijns karakter enig afbreuk gedaan.

De oude barones Van Bever, die met geslaagde ironie wordt geschetst, stuurt de jonge historicus met haar zoon voor een jaar naar Amerika. De eerste wil er studeren. De Belgische baron hoopt onder toezicht van Robijns van een zelfmoordcomplex af te komen. Enigszins gechargeerd, wat mag in een ‘sotternij’, toont Gijsen ons in deze aristocraat aan hoe een tot een uiterst pessimisme vervallen figuur, dank zij een injectie van Amerikaanse vitaliteit, tot een ander uiterste kan overslaan van een gezond optimisme en levensaanvaarding. Dat lukt hem des te makkelijker dank zij zijn verliefdheid op het met humor beschreven Amerikaanse meisje Vivian, de soort vrouw die haar man verovert en hem dan voor de rest van zijn leven, voor zijn eigen bestwil natuurlijk, wil beheersen.

Zelfs de oude barones verandert in Amerika als bij toverslag in een typisch jongdoende Amerikaanse van middelbare leeftijd. Daardoor raakt ze de distinctie kwijt die haar in haar eigen land toch een persoonlijkheid maakte.

Deze wat plotselinge ‘bekeringen’ zijn wat te haastig en schetsmatig uitgewerkt. Natuurlijk schuilt er veel waars in Gijsens suggestie, dat juist de Europeanen, die zich van uit een lege traditie en streng vastgehouden levensvormen in Europa konden handhaven, in Amerika opeens dit lege hulsel verliezen om zonder vorm van protest te veramerikaniseren. Zoiets zou nooit lukken, zo wordt ons duidelijk gemaakt, met de geestelijk werkelijk levende Europeaan, die voortbouwt aan een zinrijke traditie, al kan ook zo'n man in Amerika het best leren hoe aan verstarring te ontkomen.

[p. 32]

Gijsen heeft in Robijns en Van Bever de beschikking over twee figuren die meestal tegenover elkaar staan, ondanks de gemeenschappelijke Europese achtergrond. Dit contrast geeft aan de roman grote levendigheid. Er is een voortdurende dialoog over het Amerikaanse leven. Daardoor krijgen we een inzicht in het dualisme in de ziel van de auteur zelf, bewust als hij er zich van is dat ook hij tussen twee werelden staat.

Toch viel het me bij herlezing op dat Gijsen de zeden en gewoonten in Amerika enigszins van de buitenkant is blijven bekijken. In de commentaren van zijn twee hoofdpersonen beperkt hij zich vaak tot de uiterlijke waarneming.

Zo worden we ingelicht over de dansende huurvrouwen in het New Yorkse Roseland, over de eigenaardigheden van de cocktailparty, de agressiviteit van de vrouwen, de verheerlijking van de Moeder, de ontwikkeling van het matriarchaat, enz. Dit alles is bijzonder vermakelijk en voor de Europese buitenstaander zeker instructief. Gijsens portret van Vivian heeft ongetwijfeld rake trekken, maar is niet scherp genoeg. Haar menselijkheid laat hij onberoerd. Hij licht ons bijvoorbeeld niet in over de onzekerheid van zo'n Amerikaans meisje, die tenminste even kenmerkend is als haar zelfverzekerdheid.

Hoe komt het dat Gijsen in deze commentaren, zij het met ironie, aan de oppervlakte blijft? Het is toe te schrijven, meen ik, aan de omstandigheid dat hij, hoewel de nieuwe wereld hem een flinke stoot heeft gegeven en hij er ook op betrekkelijk jeugdige leeftijd is geweest, toch voor zijn vestiging in het land min of meer ‘voltooid’ naar Amerika kwam. Hij had te veel Europese bindingen om juist het gewone Amerikaanse leven dieper te kunnen doorzien.

Gijsen heeft naast, maar niet mét de Amerikanen geleefd. Dat heeft geen afbreuk gedaan aan zijn peilingen van het geestelijk leven in de Verenigde Staten, waarin hij wel geheel is doorgedrongen. Daardoor komen er in zijn boek voortdurend treffende waarheden voor over het pragmatisme en het conformisme in Amerika, de puriteinse levenshouding in de theorie en de praktische levensstijl in werkelijkheid, wat op allerlei gebied tot consequenties leidt, die bijzonder knap worden ontleed.

‘De vleespotten van Egypte’ bezit niet de eenheid en grootsheid van vele andere romans van Gijsen. Maar laten we ons niet vergissen. Als introduktie tot de nieuwe wereld blijft het boek boeien. Bij Gijsen treft bovendien ook in deze roman de eenvoud en klassieke noblesse van zijn stijl. En ten slotte, de essentiële Gijsen is op vele plaatsen in dit werk aanwezig, vooral waar de handeling wordt bepaald door de tragiek van de Europeaan, die Amerika niet kan aanvaarden en nooit meer kan missen. Robijns, terug in zijn geboorteland, is zich ervan bewust, dat ‘ik er voortaan nooit meer als van ouds kan zijn; onvast op mijn anker, ongeschikt voor een andere bodem, nergens volkomen thuis, aan deze noch aan gene zijde van het grote water’.