De Vlaamse Gids. Jaargang 55

[p. 10]

Literatuur en revolutie
Bakkeleien met Bert Brouwers

Bert Brouwers (1937) aanvankelijk in de industrie werkzaam, momenteel leraar te Oostende, promoveerde onlangs tot doctor in de sociologie (Leuven) met zijn proefschrift Literatuur en revolutie. Daarvoor publiceerde hij twee maatschappij-kritische romans: In de hitte van de dooi (1965) en Het raderwerk (1969). Hij is medewerker voor Vlaanderen van De Nieuwe Linie. In haar reeks ‘Teksten sociologie’ verzorgde uitgeverij Boom (Meppel) de uitgave van dit bekroonde proefschrift in twee delen, tezamen 500 bladzijden. Inleiding tot de literatuursociologie is het eerste deel en vermoedelijk ook het eerste volledige overzicht van de diverse sociologische strekkingen in het Nederlands taalgebied. Interessante bladzijden worden gewijd aan de literatuursociologische arbeid van Herman Gorter. Uiteraard gaat de grootste aandacht naar de pioniers van de marxistische literatuursociologie, de Hongaar Georg Lukács en de Fransman Lucien Goldmann. Het tweede deel De Vlaamse literatuur en de revolutie van 1848 kan als een soort van toepassing gelden. Met het historisch materialisme als uitgangspunt en aldus de dialectische golfbeweging tussen de economische onderbouw en de maatschappelijke bovenbouw, komt hier de burgerlijke literatuur onder de valbijl.

S. Klampen de marxistische literatuursociologen zich niet al te zeer vast aan de economische onderbouw, om het verschijnsel literatuur te benaderen? Me dunkt dat het historisch materialisme nogal vlug een soort van literair determinisme wordt, wat mij persoonlijk hindert.

B. Elk determinisme is volstrekt on-marxistisch. Als reactie tegen allerlei utopische en idealistische opvattingen heeft het marxisme omstreeks 1850 de klemtoon gelegd op de materiële basis. Op grond daarvan heeft Lukács terecht bevestigd dat niet het materialisme, maar het totaliteitsconcept centraal staat in het marxisme. Dit houdt o.m. in dat ook de literatuur gezien wordt als een essentieel bestanddeel van de globale menselijke ontwikkeling, onlosmakelijk verbonden met de overige bestanddelen, doch tezelfdertijd gekenmerkt door een onherleidbare eigenheid. Werkelijke vrijheid berust op het inzicht in de gebondenheid, in de begrensdheid van de vrijheid. De auteur is geen god, maar een kreatief (onder het kapitalisme biezonder zeldzaam) lid van een sociale groep, meestal klasse, op zoek naar een zinvol menselijk bestaan. Ik ken dan ook geen literaire benadering die zo sterk gelooft in de bewustmakende kracht van de literatuur. De literatuur schept weliswaar niets uit het niets, wel kan ze bewust maken wat nog vaag of embryonaal aanwezig is in de realiteit. Aldus ontneemt de marxistische literatuursociologie de auteur zijn liberale vrijheidsillusies, doch opent ook voor hem een authentieke socialistische vrijheid, begrensd, maar evenzeer reëel en zinvol gericht op de humanisering van mens en samenleving.

S. Hoe komt het dat de marxistische literatuursociologie zo aan het verleden vastzit?

B. Ze is inderdaad gehecht aan het verleden. Doch ook als geen andere literatuurbenadering gericht op de toekomst. Waardoor het inzicht in de betrekkelijkheid van het heden zelden afwezig is. M.a.w. deze literatuursociologie staart zich niet blind op de zgn. moderne literatuur, dit integenstelling met de vooral in literaire kringen gangbare grenzeloze overschatting van al wat nieuw is, wat makkelijk leidt tot een onpersoonlijk zich overleveren aan de literaire modeverschijnselen. Het is toch overduidelijk dat de zeldzame authentieke auteurs, schilders, beeldhouwers, cineasten, zich evenzeer verzetten tegen deze jacht naar schijnbare originaliteit die minder artistieke dan wel commerciële gronden heeft. Voeg daarbij de overtuiging dat het kapitalistische produktiesysteem fundamenteel kunstvijandig, want ontmenselijkend is, hetgeen aanleiding geeft tot allerlei pseudo-artistieke fenomenen. Dit sluit nochtans geenszins een authentiek protest tegen de maatschappij uit. Voor deze waarachtige kunstuitingen heeft het marxisme wél grote interesse: Goldmann heeft het toneelwerk van Genet geanalyseerd, Adorno én Lukács hebben o.m. Joyce, Musil, Mann, Kafka, Beckett, Brecht... bestudeerd. Sanguineti houdt zich zelfs specifiek met de avant-garde bezig.

S. Toch meen ik twee contradicties in deze literatuurbenadering te mogen vaststellen: enerzijds een teruggrijpen naar het verleden (realisme 19de eeuw) om een literatuurmodel voor het heden op te stellen; anderzijds bewijskracht voor de eigen stellingen zoeken bij de typisch burgerlijke roman.

B. Dat het 19de-eeuwse realisme als model zou gesteld worden, is een verkeerde interpretatie die allereerst berust op afwijkende interpretaties van het begrip ‘realisme’. De marxistische literatuur-sociologie beschouwt het 19de-eeuwse realisme als één bepaalde verschijningsvorm van het realisme dat van alle tij-

[p. 11]

den is. Lukács heeft duidelijk aangetoond dat er in de 18de eeuw een burgerlijk realisme ontstond samenhangend met de Verlichting en de opkomst van de bourgeoisie, dat in de 19de eeuw een kritisch d.i. anti-burgerlijk realisme gestalte kreeg en dat in deze eeuw een proletarisch realisme daagt in het oosten.

S. Realisme lijkt mij een gevaarlijk begrip voor dagelijks gebruik: het verwijst naar een afgesloten periode. Maar hoe je 't ook draait of keert, de uitbeelding door de auteur is reeds een keuze en kiezen is zich beperken. Hoe kan het achterhaalde beeld van het realisme ooit een volledig beeld van de hedendaagse maatschappij weerspiegelen?

B. Het realisme zoals het marxisme dat opvat, verwijst enkel naar een authentieke, eerlijke uitbeelding van de totale eigentijdse werkelijkheid. De toepassing ervan zal dan ook in belangrijke mate verschillen van land tot land, van klasse tot klasse en van eeuw tot eeuw. Tegenover dit realisme staat bijgevolg de evasie, de vlucht, de desertie van de auteur die de werkelijkheid niet aandurft (allerlei vormen van romantiek, inbegrepen de Love Story's na het wegebben van de revolte van '68) en de literaire leugen die de werkelijkheid verbergt of een stuk werkelijkheid als de totale werkelijkheid voorstelt. In dit verband sluit het realisme nadrukkelijk elke didactisch-moraliserende literatuur uit: het zogenaamde Russisch socialistisch realisme is volstrekt niet realistisch, het is immers niet-authentiek, durft de kern van de eigentijdse realiteit niet aan, is stichtelijk...

S. Er is een haast exclusieve aandacht voor de roman. Andere genies komen nauwelijks aan bod...

B. De roman is een literair genre typisch voor de periode van burgerlijke heerschappij, waarin de authentieke kunstenaar onvermijdelijk maatschappij-afgewend is: hij is tegen de bestaande maatschappelijke orde, doch onderkent geen alternatieve maatschappij. Daardoor wordt niet enkel in de marxistische literatuursociologie maar ook in andere disciplines aan de roman een centrale plaats toegekend. Dit betekent nochtans geenszins dat de overige literaire genres verwaarloosd worden: de m.i. onderschatte literatuursocioloog avant-la-lettre Herman Gorter hield zich nagenoeg uitsluitend bezig met de poëzie die meestal kenmerkend is voor elke pre-revolutionaire periode; Lukács heeft indringende studies gewijd aan de dramatiek van Lessing, Goethe, Büchner, Brecht; Goldmann bestudeerde naast Malraux vooral Racine en Genet...

S. Hoe komt het dat in de marxistische literatuursociologie het beeld ontbreekt van de totale schriftuur. Met B. Croce, alhoewel weerlegd, maar vooral kijkend naar het literaire produkt van de 20e eeuw, meen ik dat die opsplitsing in strict aparte genres toch erg artificieel aandoet.

B. Ik weet niet zo zeker of sinds Croce duidelijk geworden is dat de genres enkel een artificiële indeling uitmaken. Ongetwijfeld steekt er heel wat willekeurigs in en is de grensafbakening vaak onduidelijk. Doch wellicht komt dat precies omdat de genres al te zeer als zuiver literaire kategorieën gezien worden. Het lijkt me niet onmogelijk dat Croce zich blind gestaard heeft op het tijdelijke verschijnsel van de vervaging van de grenzen tussen de literaire genres. Zolang de verzakelijking verbonden aan het moderne kapitalisme niet doorbroken wordt door een vernieuwd proletarisch klassebewustzijn, hangt het gros van de kunstenaars in het luchtledige, zij hoeven geen keuze te maken, ook niet wat het genre betreft. Deze situatie is nochtans naar mijn mening voorlopig.

S. Constant is wel de telkens terugkerende inmenging van de staatsleider, in het literatuurbeeld en het kunstbeleid. Kijk naar Castro. Is dit geen gevolg, een heel gevaarlijk gevolg van de marxistische literatuursociologie die mogelijke schema's ontwerpt?

B. Kan men de uitvinder van de aspirine verantwoordelijk stellen voor de zelfmoorden die er mee gepleegd worden? De marxistische literatuursociologie ontwerpt geen schema's, ze eist evenmin dat de literatuur maatschappij-opbouwend zou zijn, ze stelt enkel vast dat de literatuur maatschappelijk relevant is. Anderzijds kan in de socialistische maatschappij van de toekomst van staatsleiders en -inmenging geen sprake zijn. Momenteel wordt in enkele landen een poging ondernomen om een dergelijke maatschappij te benaderen. De opbouw van een solide economische basis onontbeerlijk voor een socialistische maatschappij, vergt een kolossale inspanning die op Cuba daarenboven nog stuit op de tegenstand van de brutaal-imperialistische Verenigde Staten. Deze inspanning vergt een zekere discipline waarbij artiesten, die traditioneel een kleinburgerlijke elite vormden, zich moeilijk kunnen neerleggen. Het alleenstaande geval waarop u zinspeelt: het verblijf gedurende enkele weken van een Cubaans dichter in de gevangenis, gebeurde overigens niet op grond van zijn geschriften, wel omwille van de valse voorlichting die hij over de situatie in zijn land zou gegeven hebben terwille van de eigen glorie. Ik geef grif toe: wat in Rusland gebeurde onder Stalin was afschuwelijk en Lukács heeft in zijn recente studie over Solsjenitsin nog beklemtoond dat het stalinisme niet dood is. Doch deze houding tegenover literatuur en kunst berust niet op het marxisme, op de toepassing van haar literatuursociologische beginselen, maar op de politieke verstarring die het gevolg was van de opkomst van een nieuwe heersende klasse: de partijbureaucratie. Anderzijds is de inmenging van de overheid in de kunst geen Russisch of Cubaans monopolie; (ik wil terloops ook de aandacht vestigen op de reusachtige mogelijkheden die de Cubaanse Revolutie net als de Russische na 1917 en de Chinese thans, geopend heeft voor de kunst). In het Westen wordt de kunst ingrijpend gemanipuleerd door de werkelijke overheid: de naamloze kapitalistische structuren waar de kunstenaars zich door laten leiden als schoothondjes. Enkel hier en daar is

[p. 12]

een kunstenaar in staat daaraan te weerstaan. Het gevaar lijkt me op Cuba geringer: het is er zichtbaarder.

S. Bestaat de functie van de authentieke schrijver er niet in schema's te doorbreken, zelfs als hij het produkt van een bepaalde economische onderbouw is?

B. Ongetwijfeld. Het marxisme ziet de literatuur als een bijdrage tot het menswordingsproces, tot de emancipatie van de mens. Een mens of een maatschappij die de behoefte tot veranderen verloren heeft, die zelfgenoegzaam teert op het verleden, brengt geen literatuur voort. Authentieke literatuur zet zich af tegen de bestaande orde, werkt bevrijdend, doorbreekt schema's. Het marxisme zegt enkel dat die schema's ontstaan op grond van een bepaalde sociaal-economische situatie en dat ook de nieuwe leef- en denkpatronen niet uit het geniale brein van de dichter voortkomen, dat hij die integendeel put uit de zich wijzigende werkelijkheid.

S. Roland Barthes ziet de sociale draagwijdte van de literatuur in de taal en opteert aldus voor ‘een verzoening van het woord van de schrijver met het woord van de mensen’. Hij reduceert overigens alles tot de problematiek van de taal. Ik meen dat zijn structuralisme nauwkeuriger het verschijnsel literatuur benadert, dan de marxistische literatuursociologie.

B. Literatuur houdt meer in dan het hanteren van een door de groep gecreëerde taal. Wat niet belet dat de linguïstiek, net als het structuralisme, bijzonder belangrijk is. Barthes is beperkt of beperkt zich evenwel tot de literaire structuren, terwijl Goldmann de brug slaat naar de sociale en economische structuren, vooral in hun historisch groeiproces. Aldus reveleert Barthes wellicht meer over het specifiek literaire, terwijl Goldmann de weg opent naar de integratie van die literatuur in de menswetenschappen en in de maatschappij. (Als je wat meer wil weten over sexuele technieken kan je uiteraard best bij de sexuoloog terecht; dat sluit de bijdrage van de socioloog evenwel niet uit: hoe de sexualiteit beleefd wordt hangt immers nauw samen met de sociaal-economische situatie van het individu, maar ook van de groep, de sociale klasse waarvan hij deel uitmaakt). Als Barthes opteert voor ‘een verzoening van het woord van de schrijver met het woord van de mensen’, vervalt hij in utopis. Omdat hij de sociale werkelijkheid niet grondig kent, lijkt hij niet in te zien dat in de burgerlijke maatschappij de schrijver onvermijdelijk geïsoleerd is van de mensen.

Hedwig Speliers