De Vlaamse Gids. Jaargang 55

[p. 4]

Achtste modus uit ‘Exit’

Uiteenzetting, dat is het juiste woord. Zeker zijn we zeker, hoe kunnen we een uiteenzetting houden als iemand ons aldoor onderbreekt. Dat is het leerzame aan een uiteenzetting, dat ze nooit ofte nimmer wordt onderbroken. Wanneer een uiteenzetting wordt onderbroken ontstaat een debat. Ook een debat kan leerzaam zijn, maar een debat is geen uiteenzetting, de uiteenzetting wordt niet onderbroken, na de uiteenzetting kan onderbroken worden, althans wanneer de tijd het toelaat. Wanneer de tijd het toelaat kan na de uiteenzetting een debat ontstaan. Misschien zullen we nog voldoende tijd bij elkaar zijn om deze uiteenzetting tot het einde toe te aanhoren. Als de fase van de uiteenzetting voorbij is en we zijn nog steeds bij elkaar kan de fase van het debat worden ingezet. Maar ook als we niet meer bij elkaar zijn om de fase van het debat in te zetten, zal de fase van de uiteenzetting voor iedereen leerzaam zijn geweest. Wie vrijkomt na een uiteenzetting komt rijker vrij dan wie vrijkomt zonder de leerzaamheid van een uiteenzetting. Zelfs wie niet vrijkomt en voorgoed van ons afscheid neemt na een uiteenzetting, neemt afscheid van ons en van zichzelf met in zijn geest de rijkdom van de uiteenzetting. Wie nooit een uiteenzetting tot het einde toe heeft aangehoord beseft niet wat het betekent, voorgoed afscheid te kunnen nemen met de wetenschap zijn laatste dagen te hebben gesleten, luisterend naar de wetenschap van een uiteenzetting. Aan een uiteenzetting in verband met het houden van een uiteenzetting kan worden begonnen zodra is uitgemaakt waar de uiteenzetting begint en waar ze ophoudt. Met uit te maken waar de uiteenzetting begint en waar ze ophoudt kan worden begonnen zodra is uiteengezet welke de werkwijze is die bij het houden van een uiteenzetting wordt gevolgd. Waarschijnlijk zullen we niet meer voldoende tijd bij elkaar zijn om na deze uiteenzetting in verband met de werkwijze van een uiteenzetting ook nog een omstandige uiteenzetting te houden. We moeten ons dus beperken. De beperking is slechts een van de vele mogelijkheden van de uiteenzetting. De eenvoudigste vorm van beperking is het geven van een voorbeeld. Bij het geven van een voorbeeld in verband met de werkwijze van een uiteenzetting blijven, wanneer we ons beperken, twee mogelijkheden gegeven: een voorbeeld om het hoe, d.w.z. de wijze waarop, van een uiteenzetting uiteen te zetten, en een voorbeeld om het wat, d.w.z. het onderwerp waarover, van een uiteenzetting uiteen te zetten. In een uiteenzetting over het houden van een uiteenzetting lopen beide voorbeelden vaak door elkaar. Iemand die een niet geslaagde uiteenzetting houdt is iemand die er niet in slaagt om de voorbeelden van het hoe, d.w.z. de wijze waarop, en van het wat, d.w.z. het onderwerp waarover, op voldoende wijze uit elkaar te houden. Tijdens een uiteenzetting rijzen voortdurend vragen op, de vragen worden uitsluitend gesteld door diegene die de uiteenzetting houdt. Indien er vragen worden gesteld door iemand die niet de uiteenzetting houdt wordt voortijdig overgegaan van de fase van de uiteenzetting naar de fase van het debat. Opdat een debat niet reeds tijdens de uiteenzetting zou worden ingezet wordt het stellen van vragen noodzakelijkerwijs voorbehouden aan diegene die de uiteenzetting houdt. Zo wordt de uiteenzetting zuiver gehouden. Daar wij een uiteenzetting houden is het ons dus toegestaan een vraag te stellen. Wij stellen bij voorbeeld de vraag: waarover kan in een uiteenzetting gehandeld worden? Diegene die een uiteenzetting houdt en derhalve als uiteenzetter de vragen stelt zal als uiteenzetter tevens de antwoorden geven. Wie geen uiteenzetting houdt en niettemin een vraag beantwoordt die door de uiteenzetter is gesteld onderbreekt de uiteenzetting. In het logische verloop van een uiteenzetting wordt elke vraag gesteld door diegene die de uiteenzetting houdt en zo zal in een uiteenzetting ook elk antwoord op de vraag die door de uiteenzetter is gesteld door de uiteenzetter worden beantwoord. Met andere woorden, alleen de uiteenzetter beantwoordt de vragen van de uiteenzetter, dit is een basiswet van elke uiteenzetting en wel omdat wordt uitgegaan van het principe dat een vraag steeds wordt gesteld in functie van het erop volgende antwoord. Zo zal in een uiteenzetting pas dan een vraag aan de orde komen wanneer het antwoord bij voorbaat vastligt. In een uiteenzetting is het overgaan tot een vraag een middel om het onderwerp van de uiteenzetting met meer klaarheid uiteen te zetten. Daar wij de vraag stellen: waarover kan in een uiteenzetting gehandeld worden?, is het duidelijk dat wij het antwoord machtig zijn. Wij geven u het antwoord omdat in een uiteenzetting een vraag nooit werkelijk een vraag is. Dit is een van de boeiendste aspekten van een uiteenzetting: dat door diegene die de uiteenzetting houdt voortdurend vragen worden gesteld die niet werkelijk vragen zijn, het zijn antwoorden die zich in een primair stadium voordoen als vragen. Wanneer wij vragen: waarover kan in een uiteenzetting gehandeld worden?, is dit een antwoord dat zich in een primair stadium voordoet als een vraag. Wat zich in een uiteenzetting voordoet als een antwoord is een vervolg op het antwoord dat zich in het primaire stadium heeft voorgedaan als een vraag.

[p. 5]

Ons antwoord op het antwoord dat zich in het primaire stadium heeft voorgedaan als een vraag luidt dan: men kan een uiteenzetting houden over een denkbeeld, over een beginsel of over een stelling. Dit zijn slechts voorbeelden, waarschijnlijk zullen we niet meer voldoende tijd bij elkaar zijn om nog andere voorbeelden op te sommen en te bespreken. Het is een van de taken van de uiteenzetter aan te tonen waarover de uiteenzetting handelt. Handelt de uiteenzetting over een denkbeeld, een beginsel of een stelling, zo zal vooraf moeten vastgelegd worden of het onderwerp van de uiteenzetting betrekking heeft op een beginsel, een denkbeeld of een stelling. Het vastleggen of het onderwerp van een uiteenzetting betrekking heeft op een denkbeeld, een beginsel of een stelling is van geringe invloed op de werkwijze van de uiteenzetting. Het vastleggen of het onderwerp van een uiteenzetting betrekking heeft op een denkbeeld, een beginsel of een stelling heeft in zoverre invloed op de werkwijze van een uiteenzetting dat een inbreuk wordt gepleegd op de regels van de uiteenzetting wanneer niet vooraf wordt vastgelegd of het onderwerp van de uiteenzetting betrekking heeft op een denkbeeld, een beginsel of een stelling. In een uiteenzetting dienen de regels van de uiteenzetting geëerbiedigd te worden. De regels van de uiteenzetting gebieden dat vooraf wordt vastgelegd of het onderwerp van de uiteenzetting betrekking heeft op een denkbeeld, een beginsel of een stelling omdat in welbepaalde gevallen het onderwerp van de uiteenzetting, hoewel een denkbeeld zijnd, kan begrepen worden als een beginsel of een stelling, ofwel een beginsel zijnd, kan begrepen worden als een denkbeeld of een stelling, ofwel een stelling zijnd, kan begrepen worden als een denkbeeld of een beginsel. Alleen de uiteenzetter is bij machte te verklaren of het onderwerp van zijn uiteenzetting dient begrepen te worden als een denkbeeld, een beginsel of een stelling. Het is een van de basiswetten van de uiteenzetting dat verwarring moet vermeden worden. Het sticht verwarring wanneer het onderwerp van een uiteenzetting gelijktijdig kan begrepen worden als een denkbeeld en een beginsel, als een denkbeeld en een stelling, als een beginsel en een stelling, of als een denkbeeld, een beginsel en een stelling. Het vastleggen of het onderwerp van een uiteenzetting dient begrepen te worden als een denkbeeld, een beginsel of een stelling noemt men het innemen van een standpunt. Bij het innemen van een standpunt worden twee stadia onderscheiden. De stadia die betrekking hebben op het innemen van een standpunt vertonen een vastgestelde volgorde: eerst wordt, zoals eerder uiteengezet, het standpunt ingenomen of het onderwerp van de uiteenzetting betrekking heeft op een denkbeeld, een beginsel of een stelling, pas daarna wordt het standpunt ingenomen van waaruit in de uiteenzetting het denkbeeld, het beginsel of de stelling zal uiteengezet worden. Het standpunt van waaruit het denkbeeld, het beginsel of de stelling zal uiteengezet worden kan ofwel positief ofwel negatief zijn. Een standpunt is positief wanneer tijdens de uiteenzetting blijkt dat de uiteenzetter zich positief verhoudt tot het denkbeeld dat, het beginsel dat, of de stelling die het onderwerp van zijn uiteenzetting uitmaakt. Een standpunt is negatief wanneer tijdens de uiteenzetting blijkt dat de uiteenzetter zich negatief verhoudt tot het denkbeeld dat, het beginsel dat, of de stelling die het onderwerp van zijn uiteenzetting uitmaakt. Wanneer aan het einde van een uiteenzetting blijkt dat het standpunt van de uiteenzetter tijdens de uiteenzetting afwisselend en in meer of minder gelijke mate positief en negatief is geweest, wordt aangenomen dat de uiteenzetter geen standpunt heeft ingenomen. In een uiteenzetting wordt het innemen van geen standpunt beschouwd als het innemen van een standpunt, te weten het standpunt geen. Het innemen van een standpunt is van geringe invloed op de werkwijze van de uiteenzetting. Het innemen van een standpunt van waaruit in de uiteenzetting het denkbeeld, het beginsel of de stelling zal uiteengezet worden heeft in zoverre invloed op de werkwijze van de uiteenzetting dat een inbreuk wordt gepleegd op de regels van de uiteenzetting wanneer blijkt dat de uiteenzetter heeft verzuimd een standpunt in te nemen. Daar echter in een uiteenzetting het innemen van geen standpunt gelijk staat met het innemen van een standpunt, is het de uiteenzetter in geen enkel ons bekend geval mogelijk een uiteenzetting te houden zonder bekend te maken van welk standpunt uit het denkbeeld, het beginsel of de stelling wordt uiteengezet. Tenzij uitdrukkelijk anders verklaard zal dus steeds aan het eind van een uiteenzetting duidelijk zijn of de uiteenzetter een positief, een negatief, of het standpunt geen als standpunt heeft ingenomen. Het is een van de basiswetten van de uiteenzetting dat, ongeacht het standpunt van de uiteenzetter of het onderwerp van de uiteenzetting betrekking heeft op een denkbeeld, een beginsel of een stelling, en ongeacht het standpunt van de uiteenzetter of het standpunt van waaruit het denkbeeld, het beginsel of de stelling wordt uiteengezet positief, negatief of geen is, het onderwerp in zijn diverse geledingen zal worden ontleed. Zo is in een uiteenzetting het ontleden van het onderwerp in zijn diverse geledingen de eerste werkelijke vorm van uiteenzetting. Waarschijnlijk zullen we niet meer voldoende tijd bij elkaar zijn om nog verdere vormen van uiteenzetting uit een te zetten. We moeten ons dus beperken. De eenvoudigste vorm van beperking is het geven van een voorbeeld. Daar wij een voorbeeld geven over het ontleden van een onderwerp in zijn diverse geledingen, zal het innemen van een standpunt of dit voorbeeld betrekking heeft op een denkbeeld, een beginsel of een stelling voorlopig als onbelangrijk worden beschouwd. Zo zal voorlopig eveneens als onbelangrijk worden beschouwd, het standpunt van waaruit in de uiteenzetting het voorbeeld zal worden uiteengezet, te weten positief, negatief of geen. Wij geven als voorbeeld: de taal is gans het volk. Bij het ontleden van het gegeven voorbeeld in zijn diverse geledingen zullen, rekening houdend met de beperktheid van deze uiteenzetting, de nevengeschikte leden van de geledingen zoals lidwoord, bijnaamwoord, werkwoord en dies meer, buiten de ontleding worden gehouden zolang niet blijkt dat zij voor een goed begrip van de te ontleden leden mee dienen ontleed te worden. Zo blijven in het gegeven voorbeeld

[p. 6]

de taal is gans het volk voorlopig alleen de leden taal en volk als te ontleden leden over. Het staat de uiteenzetter vrij zelf de volgorde te bepalen van de leden van de geledingen die voor ontleding in aanmerking komen. Als uiteenzetter bepalen wij thans onze keuze bij het lid volk als eerste lid van de geledingen dat voor ontleding in aanmerking komt. De keuze, welk lid van de geledingen het eerst voor ontleding in aanmerking komt, is in generlei opzicht bepalend voor de belangrijkheid van het gekozen lid ten aanzien van de andere nog verder te ontleden leden. Het behoort tot de fundamentele vrijheden van de uiteenzetter, zelf te bepalen welk lid van de geledingen het eerst voor ontleding in aanmerking komt. Daar in een uiteenzetting de uiteenzetter de fundamentele wetten van de uiteenzetting dient te eerbiedigen, zal in een uiteenzetting de uiteenzetter ook op de fundamentele vrijheden van de uiteenzetting kunnen aanspraak maken. In dezelfde orde van gedachte behoort het eveneens tot de fundamentele vrijheden van de uiteenzetter, te bepalen tot welke graad van ontleding het te ontleden lid zal ontleed worden. De uiteenzetter bepaalt de graad van ontleding van de geledingen in functie van de uiteenzetting die hij als uiteenzetter heeft voorgenomen te houden. Waarschijnlijk zullen we niet meer voldoende tijd bij elkaar zijn om de vele graden van ontleding in functie van de uiteenzetting uiteen te zetten. We moeten ons dus beperken. De eenvoudigste vorm van beperking is het geven van een voorbeeld. Uit het voorbeeld de taal is gans het volk geven we, als voorbeeld van ontleding, de ontleding van het eerste als voorbeeld gekozen lid volk en dit tot een graad die niet verder reikt dan de betekenis van een voorbeeld. Hierbij zij niettemin aangestipt dat de uiteenzetter, bij de ontleding van een eenmaal gekozen lid, steeds de andere nog te ontleden of reeds voordien ontlede leden als mede bepalend voor de graad van ontleding voor ogen zal houden. Het behoort tot de taken van de uiteenzetter erover te waken dat de geledingen die voor ontleding in aanmerking komen niet tot in het absurde worden ontleed. Het gevaar voor een ontleding tot in het absurde ontstaat zodra de ontleding van een gekozen lid wordt uitgebreid tot definities die, in het licht van de andere nog te ontleden of reeds voordien ontlede leden, duidelijk niet ter zake doen. De ontleding van een gekozen lid wordt tot niet ter zake doende definities uitgebreid wanneer door kwaadwillig opzet, door onachtzaamheid of door onkunde, de onderlinge verhouding tot de andere nog te ontleden of reeds voordien ontlede leden die samen de diverse geledingen van het ene en ondeelbare onderwerp uitmaken, wordt verwaarloosd. Waarschijnlijk zullen we niet meer voldoende tijd bij elkaar zijn om de vele mogelijkheden van een ontleding van de geledingen tot in het absurde, uiteen te zetten. We moeten ons dus beperken. De eenvoudigste vorm van beperking is het geven van een voorbeeld. Uit het voorbeeld de taal is gans het volk geven we, als voorbeeld van een ontleding tot in het absurde van het daarnet als voorbeeld gekozen lid volk, het ingaan op definities die, ofschoon exact, duidelijk niet ter zake doen. Voorbeeld: ‘volk: in toepassing op dieren, de gezamenlijke leden van een “staat” van bijen of andere in groepen levende insekten’; of nog, voorbeeld: ‘volk: bezoek, bezoekers: er is volk binnen, er komt volk over’; of nog, voorbeeld: ‘volk: klanten, kopers in een winkel: er staat volk in de winkel; volk! uitroep om zijn komst in een winkel enz. aan te duiden’; of nog, voorbeeld: ‘volk (spreekwijze); hoe later op de avond hoe schoner volk’. Elk van deze voorbeelden toont aan hoe de uiteenzetter bij de ontleding van het gekozen lid volk, de andere nog te ontleden of reeds voordien ontlede leden die samen de diverse geledingen van het als onderwerp gekozen voorbeeld de taal is gans het volk uitmaken, te weten respectievelijk de leden taal en gans, door kwaadwillig opzet, door onachtzaamheid of door onkunde heeft verwaarloosd. Gegeven het feit dat de uiteenzetting door kwaadwillig opzet, door onachtzaamheid of door onkunde het lid volk heeft ontleed zonder acht te slaan op de onderlinge verhouding van het genoemde en ontlede lid en de andere nog te ontleden of reeds voordien ontlede leden taal en gans, wordt als vaststaand erkend dat de uiteenzetter zich heeft schuldig gemaakt aan een ontleding tot in het absurde van het ontlede lid volk. Waarschijnlijk zullen we niet meer voldoende tijd bij elkaar zijn om onder meer ook voor de leden taal en gans nog voorbeelden van een ontleding tot in het absurde aan te halen. We moeten ons dus beperken. De eenvoudigste vorm van beperking is het geven van een voorbeeld. Gegeven het feit dat het geven van een voorbeeld de eenvoudigste vorm van beperking is, en gegeven het feit dat we waarschijnlijk niet meer voldoende tijd bij elkaar zullen zijn om nog meer voorbeelden ter illustratie aan te halen, stellen wij als uiteenzetter voor dat voortijdig zou worden overgegaan van de fase van de uiteenzetting naar de fase van het debat. Zelfs indien we niet meer voldoende tijd bij elkaar zouden zijn om de fase van het debat tot een goed einde te brengen, zal de fase van de uiteenzetting voor iedereen leerzaam zijn geweest. Het behoort tot de taken van de uiteenzetter om na de fase van de uiteenzetting de fase van het debat in te leiden. Daar wij als uiteenzetter tot taak hebben de fase van het debat in te leiden, stellen wij, bij wijze van inleiding, de vraag: heeft iemand van de aanwezigen een vraag te stellen?

Ivo Michiels