De Vlaamse Gids. Jaargang 51

[p. 58]

De fluitketel

De tragiek van de discrepantie tussen het menselijke bestaan en de ons omringende realiteit bracht Teirlinck tot De fluitketel. Gedreven door een niet in het minst afnemende geestelijke waakzaamheid heeft de dramaturg de verschijnselen van zijn tijd met een seismografische exactheid in zich opgenomen. De toneelschrijver duidde hier de als met zijn tijd meegroeiende toeschouwer op de ontreddering die onze maatschappij tot in haar diepste gronden aantast. Door de vrouw van vandaag in het proces van automatisering en technocratisering in te schakelen en haar de gelijke te maken van de man, is men aan haar wezen voorbijgegaan. Dit tragische levensbesef fascineert de moralist Teirlinck. Men heeft de moeder van haar eigenlijke bestemming afgeleid, de historische continuïteit van haar lot werd ontwricht, zij werd op gelijke hoogte gesteld met de man. Volgens Teirlinck is de sociale en culturele vrouwenemancipatie en de daarmee samengaande toenemende onafhankelijkheid slechts aanleiding geworden tot de uniformering van de levensstijl. Daarbij is men aan de vrouw als zodanig voorbijgegaan. Haar specifieke eigenheid eist een erkenning, zegt Teirlinck. En indien het conflict tussen jong en oud zich nu meer dan ooit met een indrukwekkende klaarheid aan ons openbaart, dan moet de oorzaak daarvan in de verhoudingen in het moderne gezin gezocht worden. De jeugdcriminaliteit stelt ons hier voor éen van de meest acute problemen en zolang de binding tussen moeder en kind verbroken zal blijven, zolang de eerste door haar sociale taak wordt opgeëeist, komt hierin geen verandering. Professor Patenier (versta Teirlinck!) vertolkt deze gedachte in een lange monoloog op het einde van het proces dat Willem, de universiteitsstudent en leider van een gang, in verband met een moord voor het gerecht bracht: ‘Zo gij geen nozems wilt kweken, schenk aan het weerloos wicht zijn moeder terug. Geen substituut, geen nurse, geen ersatz, maar de authentieke moeder, door God in de ondoordringbare levensmysterieën ingewijd. Geen moment van de dag mag het kind haar lichaam, haar mond, haar blik, haar stem ontberen. Er is geen andere uitweg. Zo het de beschaving is die het kind van zijn moeder heeft beroofd, dan dient de beschaving de moeder aan het kind terug te schenken... Is het niet normaal dat een moederloze jeugd zijn verlatenheid bevrijdt in een asociale samenscholing, in de misdadige bende, in de gang?’.

Teirlinck heeft met de aanduiding van het teloorgaan van de band tussen moeder en kind echter niets willen bewijzen. De ernst en verantwoordelijkheidszin van de intellectueel hebben hem ertoe aangezet door het toneelbeeld tot de confrontatie te komen die de kwalen van onze tijd in hun onmiddellijke klaarblijkelijkheid openbaart. Zijn diagnose sluit aan bij het Platonische prin-

[p. 59]

cipe dat verwondering kennis brengt. Teirlinck is er niet voor teruggeschrikt om een internationaal probleem aan het geweten van het Vlaamse publiek voor te leggen. Op die manier onderstreept hij de sociale taak die eigen is aan het toneel en die het publiek in kennis stelt van de diepere motieven die het gevoels- en gedachtenleven in hun onberekenbare loop leiden.

Dit gegeven nu heeft Teirlinck in een ruime visie en met grote visionaire kracht in een toneelbeeld omgezet. Daarbij heeft hij zich niet alleen door de actualiteit laten leiden, maar kleedt die actualiteit in volgens het procédé van een alle tijden overspannende algemeen menselijkheid. Verleden en heden vloeien in mekaar bij Teirlinck. Het probleem van een gefrustreerde jeugd is er een van altijd. Toch laat niets toe te veronderstellen dat ondanks de tijdsverschillen de binding tussen de personages zou verloren gaan. Bij Teirlinck worden de typefiguren in hun individualiteit heel dikwijls bijgestaan door een dubbeling die niet alleen de tijdsgrenzen verzet, maar daarbij de karakters met expressieve borsteltrekken tekent. Zo overschaduwt de schim van Baekelandt, de Vlaamse roversaanvoerder uit de sansculottentijd, het gebeuren in het rovershol waar de nozem-bende haar ontmoetingen houdt. Het eerste bedrijf van De fluitketel brengt al onmiddellijk de confrontatie met de verschillende generaties en inzichten. De gerevolteerde Willem, student in de pediatrie en zoon van een eminent hooggeleerde, leren we kennen als een gewetenloos en pretentieus joch. Rond zijn persoon heeft hij een bende jongeren geschaard die zich op allerlei misdadige praktijken toelegt. Willem is er zich van bewust dat hij een misdadiger is, zijn houding verklaart hij echter als de ‘gesublimeerde’ revolte, het logische gevolg van de aliënatie tussen de geslachten: de breuk tussen jong en oud heeft immers slechts het onbegrip en het wantrouwen in de hand gewerkt. Willem kan geen respect meer hebben voor ouders die hun persoon met een arsenaal van gezagscliché's tooien, mede door zijn intelligentie en zijn opvoeding is hij aan het familiaal milieu ontgroeid. De karikaturale pogingen van professor Patenier om meer begrip voor zijn houding aan de dag te leggen, inspireren hem slechts een misprijzend medelijden en hij schrikt er helemaal niet voor terug de professor naar zijn rovershol te laten ontvoeren om hem daar op een brutale manier met zijn overtuiging te confronteren. Het gedwongen onderhoud wordt echter plots door de komst van de gendarmen onderbroken.

Het tweede deel van Teirlincks ‘toneeloptiek’ brengt ons de eigenlijke confrontatie tussen de verschillende geslachten, deze keer wordt deze gedachtenwisseling echter door de ouderen geleid en professor Patenier trekt hierbij zijn conclusies. Teirlinck stelt het voor alsof, na de accidentele dood van Willems vriendin Trezeken en een gendarm, in een proces over het lot van Willem zal worden beslist. In werkelijkheid brengt deze rechtszaak alleen een

[p. 60]

vergelijk van de standpunten en beweegredenen, dat door Patenier in een monoloog tot het publiek wordt gesynthetiseerd. Het verdere verloop van het geding wordt ons niet kenbaar gemaakt en na het schijnbare anecdotisme van het eerste deel wil Teirlinck hier blijkbaar tot een grotere concentratie van zijn opzet komen, waarbij de kern van het gebeuren ook naar dit tweede bedrijf wordt verlegd. De typemensen van het eerste bedrijf vertolken hier het best hun typeïdeeën. De voorzitter en het openbaar ministerie geven hier de directe aanleiding tot deze confrontatie. Reeds weet Willem de feiten te weerleggen zoals ze zich in de voorstelling van de voorzitter van de rechtbank hebben voorgedaan. Toch kan hij geen enkele omstandigheid van vijandigheid tegenover de maatschappij verbergen. Elke ontmoeting wordt voor hem een gelegenheid om een scherp oordeel over zijn omgeving te vellen. Willem ontwijkt in geen enkele omstandigheid zijn verantwoordelijkheid, zijn houding is van een niets ontziende consequentie en weerspiegelt eenzelfde gedragslijn: ‘In een wereld die zich beschaafd noemt, heeft overal een verkalkte orde de jeugd in haar complexen opgesloten. Zij kan er zich niet meer uit bevrijden dan door de orde zelf te breken. Ik ben de exponent van een tragische nood, en zeker niet de oorzaak ervan. Het heeft geen zin naar berouw te informeren’. Professor Patenier wordt er nu als getuige bijgehaald en omschrijft Willems misdadigheid in het licht van een algemene, wetenschappelijke verklaring. Willems vader, professor Scheltema, penseelt een korte schets van de jongste levensjaren van zijn zoon en duidt op de vervreemding die hen beiden steeds meer tegen elkaar dreef. Willem verwijt hem zijn onbuigzaamheid en disciplinaire houding. Hij ziet in deze bijzondere situatie een gelegenheid om zijn drang naar anticonventionaliteit en vrijheid nog eens te laten blijken: ‘De jeugd wil niet langer erfgename zijn. Ze wil zelf veroveren. Laat elk geslacht uitsterven in de naam die het verworven heeft. Kale afdragers passen ons niet. Onze nood ligt in het leven’. Een geschil dreigt de vader tegen de zoon in het harnas te jagen, de rust wordt echter hersteld en de moeder wordt de gelegenheid geboden om voor haar zoon te komen getuigen. Daarmee bereikt het dramatisch gebeuren de pointe van dit levensbeeld; zij wordt in een paar regels weergegeven:

moeder

Behoort mijn moederschap tot de leugens die ge mede wilt verdelgen?

willem

Vermits je er een leugen hebt van gemaakt, ja.’

Willem heeft de vinger op de wonde gelegd, Teirlinck hééft een antwoord gegeven op de vraag naar de belangrijkste verantwoordelijkheid, de kwaal

[p. 61]

werd in haar essentie geraakt. Patenier treedt nu alleen in het licht van de schijnwerpers, hij is weer de universiteitsprofessor geworden, de toeschouwers zijn zijn geduldig publiek. Zijn monoloog wordt slechts door de huishoudster onderbroken, zij onderbreekt zijn intellectuele dromerijen met haar nuchtere commentaar. Hun gesprek kent vlug een einde wanneer de moeder van Willem met de melding komt dat haar man zich doodgeschoten heeft wanneer hij de straf van Willem heeft vernomen. Zij heeft slechts de bitterste verwijten over voor Patenier en ziet hem als de hoofdschuldige, die door zijn misdadige doctrines het hoofd van haar zoon op hol heeft gebracht. Teirlincks satire eindigt met het symbolische beeld van de fluitende ketel, de verwittiging die erger moet voorkomen. En weer ging een veelheid van indrukken aan ons voorbij, de meeste verrassende tegenstellingen hielden het theaterpubliek weer in de ban van Teirlincks fantasie.

Met De fluitketel sluit Teirlinck dan ook de trilogie van de moeder, waartoe ook de Oresteia en Taco behoren, af. In zijn hymne op de zending van de vrouw heeft hij op haar typische positie in de gemeenschap gewezen en de gevaren die haar authenticiteit en daarbij de gehele maatschappij bedreigen voor het oog blootgelegd.