De Vlaamse Gids. Jaargang 51

[p. 54]

Taco

Daar het reeds lange jaren geleden was dat Teirlinck nog een volledig uit de eigen fantasie geboren toneelstuk had voortgebracht, werd nu ook met spanning naar de nieuwe schepping die hij voorspeld had uitgekeken. Menigeen verwachtte een grandioze finale, een poëtische synthese als bekroning op het werk van zo'n rijke inspiratie. Maar de man zonder leeftijd gaf zich zo gauw niet gewonnen en schreef een scenario - hij zelf noemde het een ‘overgangsstuk’ - dat moeilijk als éen van de belangrijkste kan geklasseerd worden. Dit valt in hoofdzaak aan het heterogeen karakter van dit stuk toe te schrijven, Teirlinck vertoont zich hier nog eens in het ornaat van zijn volledige persoonlijkheid: beurtelings maken wij kennis met de dichter, de moralist, de ziener en de filosoof. En indien wij hier naar een samenvatting willen zoeken, dan vinden we die het best in de formulering van zijn inzichten omtrent het leven. Die barokke ondertoon is de Hollandse toeschouwer - Taco kende in november 1958 zijn creatie in Rotterdam - niet ontgaan. De dramatische binding en het monumentaal karakter leden onder de diversiteit van de actie, die heel wat reminiscenties opriep, maar geen integraal spelbeeld vermocht te scheppen. Zo herinnerde Taco meer dan eens aan een Hamlet die in zijn handelen door een Freudiaans complexenschema geleid werd; bovendien kon de retoricale taalrijkdom niet in het spel geïntegreerd worden. Teirlinck, die steeds meer van zijn acteurs vroeg, is er hier niet in geslaagd door de opvoering tot het minimum van geloofwaardigheid te komen dat bij elke toneelvoorstelling nodig is. Een sfeer van weifelmoedigheid beheerste de gehele actie en Teirlinck zelf heeft dit ingezien. Volgens hem hadden de acteurs te veel naar het woord gespeeld en niet geïnterpreteerd. Dit was dan ook een van de hoofdoorzaken waarom de spelduur hier zo ingekort was.

Taco is ingedeeld volgens twee bedrijven, waarbij de dramatische kern weer door de verhouding tussen de zoon en de moeder aangeduid wordt. Taco, de zoon van de verongelukte vorst van Frankenland, is na tal van jaren uit verafgelegen gebieden naar de hem vertrouwde burcht teruggekeerd. Jarenlang heeft hij het beeld van het oog dat, omringd door zwart bloed, uit de gekloven schedel van zijn stervende vader stak, als de voorstelling van zijn haat voor de koning gekoesterd. Zonder zijn vader in diens strijd tegen de dood te helpen, is hij op een laffe manier de bergen ingevlucht om er de oude goden te eren. Noch zijn liefde voor Gerda, noch de koningskroon hebben hem terug naar Metz gelokt. Sterker banden zijn het geweest die een koningszoon naar de bakermat van zijn bestaan terugbrachten. De jonge dromer wordt door de liefde voor zijn moeder onweerstaanbaar bewogen,

[p. 55]

overal ziet hij het verraad dat haar persoon belaagt. Terwijl de obsessie van de liefde de jonge Oidipoes naar zijn moeder drijft, achtervolgt het beeld van de dode koning hem als de onverbrekelijke wig die hem van Bertrude, de koningin, scheidt. Hoedoer, de blinde herder met wie Taco zijn bestaan in de bergen deelde - hij is de personificatie van het blinde instinct - zet de jonge prins aan om aan zijn liefde gevolg te geven en wijst op de tijd die voortspoedt. Een ogenblik van ontspanning volgt wanneer Siegbert, de hertog van Boergondië, Taco ter verdediging van zijn grondgebied tegen de binnenvallende Noormannen oproept. De jonge prins ontwijkt steeds elke moedige daad: ‘Ik zoek mijn evenwicht in het uitstel... Hoedoer, verbeeld je, ik onderscheid geen verschil meer tussen het voornemen en het besluit, het besluit en de daad’. Gerda wil zich in haar liefde voor de prins geheel aan zijn wil onderwerpen. Haar oprechtheid aanziet hij echter voor verraad, haar onschuld is voor hem het toonbeeld van haar onvolmaaktheid (‘Je bent alleen bekwaam om kuis te blijven’). Zijn geest blijft in de band van de idee van de ideale vrouw die haar man begrijpt en met hem kan communiceren in de heroïsche opgang van het leven. Hij raadt Gerda dan ook aan het wereldlijk bestaan op te geven en in een klooster te gaan.

Wanneer Bertrude de ziekelijke liefde van haar zoon heeft ontdekt, stort zij neer en vlucht weg in het gebed. Taco, die zijn moeder de hertog van Boergondië en aanvoerder van het vaderlandse heer tegen de Noorse plunderaars zag omhelzen, blijft als door een verdoving overmand alleen achter. Zijn moeder tracht hem tevergeefs tot de realiteit te brengen.

Het tweede deel van het toneelbeeld opent tegen de achtergrond van de zege, die door de beierende klokken van de kerken van Metz wordt aangekondigd, met de tragiek van Taco's geestelijke aftakeling. Door de onmogelijkheid van zijn liefde is hij tot op de uiterste grens tussen dood en leven gedreven; een waanzinnig plan zal hem van zijn kwelling bevrijden. Hij zal toestemmen in een huwelijk met Gerda van zodra een echtverbintenis van zijn moeder met Siegbert door een list verijdeld wordt. De eerzuchtige Grimoald, de vader van Gerda, wordt in de chantage betrokken. Reeds weerklinkt de Frankische zegekreet, het triomferende heer heeft reeds de stadspoorten bereikt. Stemmen lichten de gebeurtenissen nu toe. Een ogenblik schijnt Siegbert uit het zadel gelicht te worden, toch bereikt hij het vorstelijk slot, waar de edelen hem opwachten. Taco, die zijn plan verijdeld ziet, verwijt Grimoald zijn verraad. Toch ontvangt hij de hertog met de hem verschildigde eerbied. Een plechtige heildronk wordt op de overwinnaar uitgebracht en reeds knielen Siegbert en Bertrude opdat nu ook de trouwgelofte van de koningin bezegeld zou worden. Het moordende gif zet echter een punt achter de verwachtingen van het paar. Siegbert stort neer en Grimoald doet zijn stem gelden. Toch

[p. 56]

weigert Taco de overeenkomst na te leven. Bertrude erkent haar verblinding, toen zij dacht dat haar zoon herboren was uit de as van zijn vroegere instincten. Door de haat bewogen vervloekt zij haar moederschap; slechts de zelfvernietiging biedt nog een oplossing. Zij ontneemt Taco, die door de onmogelijkheid van zijn liefde naar de dood is gedreven, de dolk waarmee hij zich van het leven wou beroven. Haar offer alleen kan het vaderhuis van de ondergang redden, haar dood is de grote voorwaarde voor het geluk van haar zoon.

Sint-Elooi sluit het drama af met een epiloog en vertolkt de les en het verdere verloop van het gebeuren (‘Wij zullen nooit gelukkig zijn dan in het raam van onze menselijke beperktheid’). Een enkel ogenblik uit de opgang van het geslacht der Merovingers werd ons in zijn tragische rijkdom voor ogen gehouden.

Teirlinck heeft hier, zoals in de Oresteia, nogmaals de verhouding tussen moeder en zoon in het licht gesteld. Deze verhouding wordt opnieuw uitgewerkt vanuit het gezichtspunt dat de primitieve roerselen aan de basis van ons handelen liggen. De tragiek van beide thema's ligt in het door de hogere machten ingegeven paradoxale optreden tegenover de moederfiguur. Zij wordt in beide stukken nog scherper omlijnd door de nieuwe verhouding van de vrouwelijke hoofdpersonen tot hun geliefde (Aigisthos-Siegbert) en de verhouding van de jonge helden tot hun vader (liefde-haat) en moeder (haat-liefde). Taco blijft voor ons echter de door het instinct gedreven twijfelaar, die in de richting van een door de christelijke wereldordening niet toegelaten liefde wordt voortgestuwd. Orestes staat daartegenover als een man uit éen stuk, een geroepene die het blinde noodlot gehoorzaamt en slechts zijn bovennatuurlijke taak wil uitvoeren. De haat leidt zijn gedachten en handelingen. Taco's paganisme staat diametraal tegenover Orestes' fatalisme; beide leidende gedachten vinden hun synthese in het besef dat ook de meest sublieme uitingen van de mens door eenzelfde beklemmend determinisme worden geleid. Dit wordt onderstreept door de climax, die in het dramatisch gebeuren van beide treurspelen op het einde valt. Het offer van de moeder wordt hier telkens terwille van de liefde van de zoon voltrokken. Teirlinck heeft de moed gehad om met zijn kaleidoskopische verbeelding een schema op te bouwen dat zijn inspiratie weer eens in de diepste plooien van de menselijke ziel heeft gevonden. Het gegeven alleen reeds getuigde van een grote visionaire kracht, de opvoering bracht hiervan de bevestiging.

Toch bleek de creatie, die te Rotterdam met de medewerking van enkele jonge acteurs van de k.v.s. en oud-leerlingen van Teirlinck plaatshad, die hoopvolle belofte tegen te spreken. Wij wezen er reeds op hoe Teirlinck zelf toegaf dat de eisen die aan de acteurs gesteld waren, niet gerealiseerd werden

[p. 57]

en ondanks de luister die deze vertoning werd bijgezet (zij gebeurde in het kader van de Belgisch-Nederlandse culturele uitwisseling) en de beleefde lof die uit sommige Hollandse kranten weerklonk, bleef het hier weer bij een experiment, dat door zijn subjectivisme niet vermocht te overtuigen. Toch zet Taco dezelfde lijn verder die Teirlincks toneel met de toekomst verbindt en hierdoor alleen eist het onze aandacht op.