De Vlaamse Gids. Jaargang 50

[p. 25]

Twee soorten mensen

Twee brieven - twee confessiebrieven - hebt gij mij gezonden en tot hiertoe heb ik ze nog altijd niet beantwoord. Ik kan daarvoor alleen ter verontschuldiging aanvoeren, dat ik heel wat werk heb gehad met het tijdschrift, mijn nieuwe roman, ons derde kindje, en op de krant, zodat ik bijna alle correspondentie heb moeten verdagen en echt niet in staat was om het even wie te antwoorden. Gij zult dat misschien als geen aanvaardbaar excuus beschouwen, en inderdaad, mensen die meer steeds gebrek aan tijd voorwenden, vertrouw ik over het algemeen niet. Er was misschien wel een andere reden. Er was misschien ook de reden, dat uw brieven zowat om hulp vroegen, en ik sedert lang niet meer geloof, dat de ene mens wat zou kunnen doen voor de andere. Op dat gebied ben ik volledig nihilistisch aangelegd: de mens staat alleen en blijft alleen. Niemand kan hem helpen, zolang hij zichzelf niet helpen wil, zolang hij niet zelf bij u naar de middelen zoekt om zich te helpen. En wat hij bij u vindt als mogelijke steun, ligt meestal meer in het voorbeeld van een leven dan in het licht van een geschreven woord.

Toch wil ik vanavond trachten u te antwoorden op uw beide brieven. Ik heb er lang genoeg over nagedacht om ten minste iets te kunnen zeggen.

Wat Remy C. Van Kerckhove eigenlijk door ‘classicisme’ bedoelt weet ik niet. Ik denk, dat hij zich in het debat heeft laten meeslepen om een affirmatie naar voren te brengen, die hij veel genuanceerder

[p. 26]

had moeten kunnen zeggen om ze werkelijk op overtuigende wijze uit te spreken.

Klassiek is een kunst, geloof ik, wanneer een volledige eenheid tussen vorm en inhoud bereikt werd, en wanneer die eenheid terzelfdertijd terugslaat op een zeker evenwicht, een zekere sereniteit in het gemoed van de schrijver. De eenheid van het kunstwerk en de sereniteit van de schrijver, brengen in ons een gemoedstoestand teweeg, die men niet beter kan bepalen dan door het Franse woord ‘plénitude’. Het is het gevoel van een mens die plotseling voor de zee staat, gepakt wordt tot in de nieren, diep ademt, zichzelf plots vertienvoudigd voelt leven.

Onze neo-klassiekers zijn echter van mening, dat die gebonden kunst en die geestelijke sereniteit alleen te bereiken zijn langs de geijkte en traditionele wegen, langs de wetten die men in de Poëtica's aantreft. Het is duidelijk, dat zulke stelling volledig verkeerd is. Er is een klassiek hoogtepunt weggelegd voor alle kunstvormen: Racine en Shakespeare bereikten het, hoewel zij zover van elkander verwijderd stonden op het gebied van de inspiratie, de persoonlijkheid en de vorm. Maar ik denk dat gij op dit gebied volledig akkoord zijt; waarom er dan nog meer over schrijven?

Er is echter één vraag, die ik maar steeds zou willen stellen aan die heren: wat is kunst zonder leven? En hoever gaat het leven niet voor op de boekjes, de versjes en toneelstukjes die wij schrijven? Ons, leven, en dat van de anderen rondom ons.

[p. 27]

Maar het leven is slechts een ontwikkeling. Aan het eind van L'Espoir van Malraux zult gij gelezen hebben, dat Malraux een van zijn personages laat zeggen: er zijn negen maanden van smart nodig geweest om deze mens op de wereld te brengen. En één kogel heeft op één seconde met hem gedaan gemaakt. Het personage van Malraux voegt hieraan toe: Maar iedereen weet, dat zulks niet waar is. Een mens wordt op geen negen maanden maar op zestig jaar voltooid. Eerst als hij aan de term gekomen is, mag hij zeggen, dat hij een mens is in de volle zin van het woord. Dan is zijn tijd gekomen om te verdwijnen...

Er ligt al een zekere ontwikkeling van leven tussen u en mij. En daarom valt het ons soms moeilijk om met elkander te spreken, hoewel wij het toch eens zijn over de grondvesten. Gij en ik, wij weten wel, dat de hoofdzaak hierin ligt: als ik dood ga, moet de wereld enigszins van aanschijn veranderd zijn, hij moet iets of wat beter geworden zijn, anders heeft mijn leven zijn doel gemist. Wat is de wereld? De mensen, en de kennis die wij hebben van de mens, van de natuur en van God.

En dan komt, geloof ik, de geweldige vraag: wat moet ik doen op de wereld? Van Gogh zei het al: ‘Je sens que je dois servir à quelque chose... mais à quoi? A quoi suis-je bon, moi?’

Op het kruispunt van deze vraag staan twee soorten mensen: de opstandelingen en de opstandigen, les révoltés et les révolutionnaires. De enen komen in opstand, zonder meer. Zij zijn de eeuwig ontevrede-

[p. 28]

nen, verbitterden, moedelozen, afbrekers, machtelozen. De anderen zoeken hun weg en gaan die op, en aanvaarden al de consequenties van hun vertrek. Zij stellen zich het probleem op heldere wijze en trachten het op te lossen. Mislukken zij, tant pis! Zij zullen ten minste iets geprobeerd hebben.

Nu denk ik dat de overgang tussen beide stadia juist tussen onze leeftijden ligt. Van zijn drieëntwintigste tot zijn dertigste jaar moet men de weg vinden of men is verloren. In die spanne tijds moet men weten wat men wil, wat men doen wil, welke richting men wil inslaan, zo niet valt men terug in de burgerlijkheid of blijft men hangen in de doelloze opstandigheid.

Als gij mij dus vraagt in uw eerste brief: wat denkt gij over mij, dan kan ik alleen antwoorden: de basis is excellent; maar de uitkomst is er nog niet en daarom is er in u een ongeduld, een misplaatste opstandigheid, een hoogmoedige nederigheid, een doelloosheid en tevens een ernst en een honger, die tot een oplossing moet komen, willen ze niet verzuren als melk.

Ik heb over u niets meer te zeggen. Uw karakter of uw intellectuele waarde ken ik niet. Ik zie alleen dat gij een vrij zenuwachtige hunkering zijt en dat deze hunkering gevaar loopt in een tamelijk zinloos criticisme te ontaarden.

Gij zegt dat uw vertrouwen in mij niet heel zuiver was. Ik dank u om die oprechtheid. Alleen twee mensen die volledig oprecht zijn met elkander, kunnen een hechte vriendschap onderhouden.

[p. 29]

Ik zou mij toch enigszins willen verklaren, in zoverre een mens zichzelf verklaren kan. Ik spreek van doel en weg. Gij zult mij zeggen: welke zijn zij dan voor u en hoe komt het, dat gij zo normaal en kalm kunt leven als ge toch een revolutionair meent te zijn en dat af en toe doet geloven aan de radio?

Sta mij toe zeer kort te zijn. Ik laat u raden wat ik niet zeggen kan. Maar ik meen, dat noch mijn maatschappelijke positie noch mijn fysiek mij toelaten een andere weg in te slaan dan deze der gedachten. Denken, helpen om de mens een nieuwe geestelijke armatuur te geven, trachten het mysterie van het toeval of van God of van de geest of van de genade op zeer bescheiden wijze te helpen oplichten, het is de droom van uw dienaar. En dat pogen uit te drukken is het enige wat door het woord invloed heeft op de mens: de mythe.

Om te doen wat ik doen wil, moet ik denken en schrijven. Er wordt, op het vlak dat ons bezig houdt althans, voorlopig, weinig meer van mij gevraagd. Misschien komt er later wel wat anders. Nu is er dat nog niet.

Om te denken kon Kant een brave en goedzakkige inwoner van Koenigsberg zijn. Wat hij heeft geschreven, heeft niettemin de wereld op zijn kop gezet. En zou Marx wel ooit aan politieke betogingen deel genomen hebben? En Socrates was heel oud, weet gij, toen hij verplichte zelfmoord pleegde. En zijn dood had dan nog zo weinig uitstaans met zijn gedachten.

Soms voel ik de lust om al wat ik durf te verbergen achter een mas-

[p. 30]

ker van bonhomie en vriendelijkheid. Zoals die moordenaars van Georges Simenon, die de gemoedelijkste maatschappelijke mensen zijn, die men zich indenken kan.

Maar gij hebt wellicht begrepen.

Nu nog een laatste woord, maar kort dan: ik sprak in het begin over de sereniteit, die zekere schrijvers kenmerkt en waarneembaar is in de eenheid tussen hun inhoud en hun vorm. Ik geloof niet, dat dergelijke sereniteit ooit door ons zal bereikt worden. En ook onze zonen zijn al te onrustig en te weemoedig opdat ze nog ooit sereen zouden worden. Onze tijd vraagt werkers, geen schouwers. Dat heb ik de andere keer bedoeld aan de radio.

En nu wacht ik op uw bezoek of op uw brief en zal ik in lange tijd niet meer spreken over al die ‘hoogstaande zaken’. Uw Jan.

(Brief aan Adolf Merckx)