De Vlaamse Gids. Jaargang 50

[p. 21]

In volle vrijheid dromen

‘Ik richt mij alleen tot mensen die mij kunnen verstaan, en die zullen mij lezen zonder gevaar’, zo verklaart markies Donatien-Alphonse François de Sade. Hij geeft daarmee antwoord aan al degenen, die de lectuur van zijn boeken absoluut verboden hebben en blijven verbieden (de meeste werken van de Sade zitten opgesloten in wat men de ‘hel der bibliotheken’ noemt en mogen niet uitgegeven worden). De jonge Vlaamse essayist René Gysen haalt het woord aan in zijn onlangs verschenen studie De slecht befaamde Markies de Sade en dekt zich daarmee tegen al degenen, die ook zijn studie gevaarlijk zouden achten voor de goede zeden. Noch de Sade, noch de studie van Gysen zal men in de handen geven van kinderen of geestelijk ongevormden. Maar zij die kunnen lezen, zullen er heelwat uithalen.

Wat zullen zij uit de lectuur van de Sade halen? Wat staat er te lezen? Aan de hand van René Gysens commentaren zullen wij eerst op de tweede vraag antwoorden, niet zonder er even aan herinnerd te hebben, dat de Franse auteur de Sade een aantal werken op zijn actief heeft staan, die tot de belangrijkste erotische geschriften van de mensheid behoren, dat hij geboren is te Parijs in 1740 en in 1814 te Charenton gestorven is, na wegens zijn wangedrag en zijn geschriften meer dan zevenentwintig jaar in de gevangenis - deze van de koning en deze van de republiek - doorgebracht te hebben. Aan de de Sade hebben wij het woord zoniet het begrip ‘sadisme’ te wijten, dat is het gevoel van genot dat sommige individuen kunnen on-

[p. 22]

dervinden bij het zicht van de pijn van anderen. De ene zijn marteling is hier de andere zijn plezier. Het is een akelig gevoel, waarvan niet mag gezegd worden dat het op een loutere fantasie van de half-krankzinnig gestorven schrijver zou berusten. Integendeel, zowel de Oudheid als het moderne nazi-regime bieden talrijke gruwelijke voorbeelden van dergelijke gedragingen.

De romans zijn er boordevol van, zoals zij boordevol filosofische gesprekken zijn, waarin de eenheid tussen pijn en genot op subtiele wijze uiteengezet wordt. De kern van dit werk is een uitzinnige aanval op het christendom en het humanisme, waar deze twee levensopvattingen in de eerste plaats het geluk van allen, d.i. niet alleen van het Ik maar van het Ik plus de Anderen tot doel heeft. De boeken van de Sade kennen slechts het geluk van het sterke individu, dat het kwaad bedrijft uit principe en de andere vernietigt omdat zijn genot precies schuilt in de destructie van wat het Ik niet is. Al doen sommige beschrijvingen - die gedurende heel de negentiende eeuw in het geheim gelezen werden en niet door de minsten: Baudelaire, Dostoiewski, Nietzsche, Kierkegaard - op den duur wel wat vervelend aan, toch brengen de romans van de Sade ontstellende onthullingen over het kwaad dat in sommigen schuilt. Daar vindt men dan het belangrijkste van wat er bij de Sade te lezen staat: een peiling naar de menselijke demonie zoals voor hem misschien niemand gebracht heeft en zoals slechts Freud ze in deze eeuw aan een wetenschappelijke analyse onderworpen heeft. Met Sade is deze demonie voor het

[p. 23]

eerst op het papier gezet, door Freud is ze omgewerkt tot een geestelijke therapeutiek.

Daarnaast brengen de romans van de Sade ook een experiment, dat slechts in de geest voltrokken wordt maar dat daarom niet minder belangrijk is. Het ‘dérèglement de tous les sens’, waarvan Arthur Rimbaud uiteindelijk een nieuwe moraal verwachtte, eindelijk op de maat van de reële mens en gesitueerd voorbij de boom van goed en kwaad, vindt zijn oorsprong bij de Sade. Hier wordt voor de eerste maal een onverschrokken prospectie gedaan naar het wezen van wat men gedurende eeuwen de Duivel, Satan of de geest van het kwaad had genoemd. En ook dit is een analyse die in onze heftigheid met grote nadruk wordt voortgezet, niet alleen in de romans van een eveneens verboden auteur als Jean Genet, maar vooral in de godsdienstige en terzelfdertijd psycho-analytische studies van C.G. Jung. Laat dit dan, zeer summier samengevat de inhoud zijn van de boeken van de Sade, met hun sterk erotische beschrijvingen, hun wijsgerige uitweidingen en hun dolle fantasie, dan ligt hun diepere betekenis toch nog op een ander plan. Die betekenis zal ons het antwoord brengen op de hoger aangeduide vraag: wat is er te halen uit de Sade zelf, wat uit de studie van René Gysen? Enerzijds komt men dan tot de constatering, dat de Sade wel een fantastisch erotomaan was, maar dat hij, buiten enkele sexuele vergrijpen die thans veel minder afkeurend zouden beoordeeld worden, slechts gepijnigd heeft in zijn verbeelding. Hijzelf blijkt integendeel een man geweest

[p. 24]

te zijn, die tijdens de republiek de aristocraten van de guillotine gered heeft die hij kon redden en die zelfs eenmaal zijn leven in de weegschaal geworpen heeft om een kind te redden dat door een op hol geslagen paard dreigde verpletterd te worden.

Nogmaals zijn sadisme was er een van de verbeelding, hetgeen men niet kan zeggen van figuren zoals Caligula of Himmler. En door de verbeelding was de Sade een mens die voortdurend boven zichzelf wilde uitstijgen, aan zijn aardse betrekkelijkheid trachtte te ontsnappen door het bedrijf van een kwaad dat eindelijk een absolute was. Er ligt een mystiek van het volledige en het totale aan de basis van de wildste verbeeldingen van de Sade en precies die mystiek maakt de transcendentale schoonheid uit van zijn geschriften. Ontroerend worden de werken van de Sade wanneer men ze beschouwt als de hardnekkige inspanning van een mens om door het wild-uitslaande spel van zijn dromen boven zijn aardse contingentie uit te stijgen en meer te worden - al was het slechts door de geest - dan hij is.

Dit verlangen om zichzelf voorbij te steken wordt door René Gysen met een grote kennis van zijn onderwerp en een aanstekelijke geestdrift ontleed. Daar ligt dan ook de voornaamste betekenis van zijn essay. Geen volwassen mens zal er na de lectuur van deze studie aan denken zelf de sadist te willen spelen. Maar iedereen zal met eerbied opkijken naar het leven van een man die alles veil heeft gehad om in volle vrijheid te mogen dromen.