De Vlaamse Gids. Jaargang 43

[p. 730]

Ferdinand Bordewijk: beheersing van de angst
door Adriaan van der Veen

FERDINAND BORDEWIJK is in het geheel van de Nederlandse literatuur niet gemakkelijk in te delen. Deze schrijver van vele fantastische verhalen en grotesken, evenals van een aantal romans uit de zakenwereld, debuteerde in 1919 op 35-jarige leeftijd als verteller met de eerste van drie bundels Fantastische vertellingen. Men heeft hem wel eens een Jeroen Bosch van de Nederlandse literatuur genoemd. Zijn werk is verder dikwijls vergeleken met dat van Edgar Allan Poe. De realiteit wordt in Bordewijks verhalen meestal op een grotesk-fantastische manier opgeblazen tot ze demonische proporties bezit. Naar zijn verhaalstof en zijn stijl, die koel, hard en zakelijk is, zou men hem het best als een expressionist kunnen karakteriseren, wanneer een catastrofale stemming inderdaad typerend is voor deze literaire stroming van na de eerste wereldoorlog.

In Bordewijks werk bevindt men zich midden in de catastrofe. Zijn verhalen voeren ons het klimaat binnen van de angst, zoals die bijvoorbeeld ook voelbaar is gemaakt in de kunstscheppingen van de zogenaamde magisch-realistische schilders. Bordewijks kunst leeft geheel van de spanning tussen de angst en de tucht die noodzakelijk is om aan die angst niet in de chaos onder te gaan. Makaber is Bordewijk desondanks geen ogenblik. Er is bij hem geen suggestie van hysterie als bij de veel morbider Poe. Ondanks zijn soms ongebreidelde fantasie maakt Bordewijks werk een nuchtere indruk. Men beseft dat hij de angst aanvaardt, weet dat er in een wereld, waarin we nu eenmaal leven moeten, ons hinderlagen worden gelegd. Het komt er alleen op aan, deze angst, een essentieel feit van onze existentie, te leren beheersen. Dat is een levenstaak.

Bordewijk is, naar uit zijn werk blijkt, kennelijk in de eerste plaats zich bewust van het mysterie inherent aan iedere menselijke communicatie. Niet dat hij tracht dit geheim te doorgronden. Bordewijk is geen mensenverbeteraar. Over de perfectionering van de wereld maakt hij zich evenmin illusies. Hij legt zich neer bij alles wat geheimzinnig, soms ontstellend en vaak angstaanjagend is in de relatie van de mensen met elkaar. Het is nu eenmaal niet anders. Zijn enig streven is, ten eerste de ondergrondse verban-

[p. 731]

den tussen de mensen op te sporen, ten tweede een modus vivendi te vinden: geen verzoening, geen verlossing, maar een wapenstilstand, die hij vindt in het bedwingen van de essentiële, altijd aanwezige angst door middel van een strenge discipline. De legers staan bij Bordewijk altijd in slagorde tegenover elkaar. De toestand is uiterst gespannen. Chaos en vernietiging zijn angstaanjagende mogelijkheden. Zolang de beide machten echter even sterk zijn wordt ondergang voorkomen. Natuurlijk is de verstoring van dit evenwicht vaak de inzet van Bordewijks verhalen en romans.

In Rood Paleis bijvoorbeeld, de ironiserende geschiedenis van een Amsterdams bordeel, gaat, als het grachtenhuis in vlammen opgaat, de 19de eeuw ten gronde aan de verstoring van het evenwicht tussen de verslapte ‘herenwereld’ en de zich naar voren dringende nieuwe zakelijke wereld, van een matriarchaal karakter, als vertegenwoordigd in de krachtige figuur van de bordeelhoudster, Mevrouw Doom. Oude en nieuwe tijd botsen in Rood Paleis, zoals in Bint, een roman die in de wereld van de school speelt, waar oude en nieuwe pedagogische methoden tegenover elkaar worden gesteld. Deze roman met zijn persiflerende, satirische kanten, is tegelijk wat men zou kunnen noemen een ernstig spelen met de gedachte van de beheersing door tucht van de kinderwereld. De concentratie op de kinderziel is gevaarlijk, haalt de verslapping en de chaos binnen. In deze gedachtengang is het zich buigen over het kind fataal. De wereld dient er een te zijn van despotische leraren, niet van ‘begrijpende’ pedagogen. Met de cultivering van het begrip voor de ander stort de orde ineen. Bint, de dictator van het onderwijs, kon zijn systeem echter niet handhaven, omdat hij geen rekening had gehouden met ‘kleine fouten’, met wat altijd zal blijven storen, ieder systeem, iedere orde bedreigt: het menselijke in de mens.

Pas als het menselijke in de mens is opgeheven, zo voelt men in Bordewijks werk, kan hij zich handhaven. Dan is de angst niet uitgeschakeld, maar die blijft tenminste alleen maar als een donkere wolk stil aan de hemel hangen. Met grote verbetenheid tracht Bordewijk in zijn verhalen, zowel naar de stijl als naar de inhoud, dit menselijke onder druk te zetten, weg te denken, ongevaarlijk te maken. Zijn mensen maakt hij tot monsters van krankzinnig grote proporties, lichamelijk of geestelijk, ze lijken op machines, op huizen, op dieren, op duivelse gedrochten, op alles liever dan op herkenbare menselijke wezens. Bordewijk gaat in deze deformatie het verst in zijn verhalen van een overwoekerende taalfantasie. Zelfs in zijn romans van een sterker realistisch karakter, treedt er echter altijd een grote, sterke machtsfiguur op, die zijn omgeving onder druk zet, in wie angst en tucht samengaan. In Karakter (1938) bijvoorbeeld tracht een vader zijn zoon om zijn bestwil maatschappelijk en geestelijk te vernietigen, dat wil zeggen: te harden, in een harde pantserhuid te persen, te redden door de onmenselijkheid.

Vaak denkt men bij zo'n figuur aan een slang die een vogeltje van angst doet verstarren, die echter niet toebijt, misschien omdat een sterker,

[p. 732]

angstuitstralend wezen, hem in bedwang houdt. Verstarde angst is bij Bordewijk een soort orde, de status quo waarop zijn wereld berust. In Eiken van Dodona, een roman waarin o.a. de relatie tussen angst en kunst wordt geëxploreerd, zet een geheimzinnige rentmeester, Leeuwenkuyl, een koepel van angst boven het landgoed Dodona. Door deze angst wordt de wereld klein, benauwd, maar hanteerbaar. Binnen die koepel maakt Okko, een schilder, nachtmerrieachtige schilderwerken, waarin de vrees voelbaar is gemaakt. Fokkert, een pianist komt tot een nieuwe opvatting van zijn spel, waarin hij de onnoembare angstvoorstellingen van de tijd briljant vertolkt.

De wereld van Bordewijk heeft dikwijls de bloedrode kleur van de apocalypse. Zelfs zijn meest positieve creatie, Bloesemtak (1955), zijn jongste roman en in menig opzicht een roman van dankbaarheid gewijd aan een vrouw, bezit de zware spanning en beklemming die het resultaat is van het gevecht om het tegen de angst uit te houden. In dit boek gebruikt Bordewijk oncontroleerbare laster, vulgaire burenruzie, maar zo verhevigd ondanks zijn nuchtere verhaalstijl, dat men een gevecht tussen duivels denkt bij te wonen. De bevreemding over de wereld blijft als een zwarte rookwolk de zon verduisteren.

Bordewijk heeft steeds weer, in elk van zijn romans, de reus of reuzin nodig, van nauwelijks menselijke proporties, die door zijn invloed een precaire van angst stijfstaande orde kan handhaven. Zo iemand is Aga bijvoorbeeld, een hoofdfiguur in Noorderlicht, een roman uit het leven van vijf kinderen uit een gezin van fabrikanten. Bordewijk wordt ook hier geïntrigeerd door de zwaartekracht die de ene op de andere mens uitoefent. ‘Die kracht kon groot zijn’ en in het gezin dat Bordewijk beschrijft ‘was zij enorm. Zij vijven dreven als bollen naast elkaar’, zo gaat hij verder, ‘zij vulden de erkerkamer tot in de verste uithoeken. Zij wentelden om elkaar en de een beïnvloedde de ander. Maar daar bewoog een kleine en zeer zware, die hen allen stoorde en bijeenhield, die hen bedwong met een vermogen dat nauwelijks meer was van de mens, die doorstootte in hun ijle structuur omdat zij wispelturige, slecht samengevoegde mensen waren. Die ene, kleine, was heel anders, gedrongen van een ontzaglijke gravitatie, en haast lichtloos. Aan de storingen die zij teweegbracht was zij eerst ontdekt.’ ‘Deze kleine en zeer zware’, Aga, is een typische Bordewijkse figuur, thuishorend in zijn familie van titanen, die zijn boeken bevolken en die storen, angst aanjagen, dictatoriaal heersen om de wereld voor chaos te bewaren en van de mens met zijn ijle structuur, zijn desastreuze ‘fouten’ te redden.

Bordewijk heeft het duidelijkst aangetoond wat hem bezighoudt, welke particuliere op angst gebaseerde mystiek in zijn werk aanwezig is, in zijn roman Het doopvont, waarin de gedachte wordt ontwikkeld, dat de mens paar is. Aan dit grondthema wordt een uiterst geschakeerde en vergaande uitleg gegeven. Deze paarvorming beperkt zich niet tot de relatie man en

[p. 733]

vrouw. De mens is paar door een gelijke aantrekkingskracht die van twee elkaar verwante of juist vijandig tegenover elkaar staande mensen uitgaat, door gelijksoortige ‘storingen’, die beiden in elkaars omgeving verwekken. Doel alweer is een evenwicht te scheppen, een modus vivendi te vinden. Deze ondergrondse invloeden, die de ene op de andere mens uitoefent, kunnen soms van een bijzonder vreemd karakter zijn, zoals de band tussen Sara en een zekere mevrouw Ulius. Sara laat zich geld afpersen, hoewel zij in het geheel niets misdaan heeft. Deze chantage, mogelijk door een volkomen absurde angst, schept toch een evenwicht, maakt een zeker soort van leven mogelijk.

Ferdinand Bordewijk heeft zich zijn gehele leven lang in hoofdzaak beziggehouden met de leiding van een druk en groot advocatenkantoor. Zijn literaire oeuvre bouwde hij in vrije uren op, 's avonds of in zijn vakantie. Zijn literaire werk heeft veel gewonnen door zijn grondige kennis van allerlei milieu's, zijn volledige beheersing van de wereld van geld en zaken. Het is echter niet moeilijk om te zien welke functie zijn advocatenpraktijk heeft en welke die is van zijn literaire werkzaamheid. Er is een duidelijke relatie tussen beide bezigheden. Zo houdt hij zich in evenwicht. De persoonsverdubbeling: advocaat en schrijver in het leven van Bordewijk doet even denken aan een superieure Jekyll en Hyde. Bordewijk heeft echter zijn leven gewijd aan de taak de een het niet van de ander te doen winnen. Ademloos denkt men aan de ijzeren wil, de krampachtige zelfbeheersing die er nodig was in een lang en arbeidzaam leven om dit evenwicht te kunnen handhaven, de chaos buiten de deur te houden, de angst de baas te blijven.