De Vlaamse Gids. Jaargang 38

[p. 202]

Hulde aan Lode Baekelmans
door Maurice Gilliams

HET moet lang geleden zijn, ongeveer 53 jaar, dat Lode Baekelmans zijn eerste bundel proza-schetsen en verhalen ‘Uit Grauwe Nevels’ (1901) naar de drukker bracht. Die drukker was mijn vader. Mensen wandelen en ontmoeten elkaar. Vandaag, ter gelegenheid van Lode Baekelman's 75ste verjaardag, is het de zoon van zijn eerste drukker die hem in de naam van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde hulde brengt. Het weze me vergund, in deze vergadering, enkel tot de gevierde het woord te richten.

Vereerde en geliefde Collega Lode Baekelmans,

Uw litterair debuut bracht een jong auteur op de voorgrond. Zijn verhalen hadden een moderne toets ofschoon hij zich niet veel moeite had gegeven om de moderniteit van zijn proza, naar het recept van die dagen, te accentueren. Met het voorbeeld van uw verre en eerbiedwaardige stadgenoot Domien Sleeckx voor ogen, had men zonder voortvarendheid kunnen voorspellen: dat gij een schrijver van Antwerpen zoudt worden. Doch zonder uitstel meen ik er aan toe te moeten voegen: gij waart méér en raker tot waarnemen bestemd dan uw voorganger; en ge hadt méér gevoel.

Het is onbegonnen werk àl uw publicaties, sedert 1901 tot op heden, in een korte toespraak te vermelden of er een scherp geformuleerde karakteristiek aan te wijden. Gij hebt véél geschreven in de halve eeuw die achter ons ligt: verhalen, romans, litterair-historische studiën, mémoires, etc. om over uw opstellen en richtlijnen betreffende het bibliotheekwezen het stilzwijgen te bewaren. Laten we de omvang van uw litteraire bedrijvigheid samenvatten in de eerbiedvolle vaststelling: dat ge hard voor Vlaanderen gewerkt hebt. Want zó mogen wij het vandaag wel uitdrukken, al schijnt het de sentimentele of romantische kant uit te gaan. Doch waarom, te dezer gelegenheid, er niet aan herinneren dat ge tot een generatie behoort, aan het woord gekomen onmiddellijk na de tweede Van Nu en Straks-periode; een generatie die nog àlles doen wou, litterair en cultureel, om de Vlaamse geest te verruimen en te adelen. De leuze van August Vermeylen ‘goede Vlamingen

[p. 203]

zijn om goede Europeërs te worden’ heeft zich immers in onze literatuur op beslissende wijze doen gelden. En we hoeven er ons niet om te schamen, deze leuze getrouw, wanneer we het resultaat van 50 jaar Vlaamse literatuur overschouwen.

Eugeen de Bock, in zijn meditaties over ‘De Vlaamse Letterkunde’, avoueerde: dat Antwerpen ‘een hard werkende maar misschien minder denkende stad’ mag heten; dat de Antwerpenaren ‘zich als alle harde werkers kostelijk kunnen amuseren’; dat ze ‘een bijzonder talent bezitten voor leugenverhalen’. Ik spreek hem niet tegen.

Antwerpenaren bezitten een eigen nationaliteitsgevoel. Ze lijden aan zelfbespotting. Ze laten in de luxe-steden de auto'tjes lustig rijden; het klatergouden speelgoed van de parvenus brengt ze niet gauw van hun stuk. Men kan ze enkel door een stevig gebouwd, zeewaardig schip tot bewondering nopen. Hun handelskantoor is hun ministerie, de Beurs hun parlement. De haven is hun open poort op de wereld. Onze intellectuelen en kunstenaars hebben in hun jeugd, van ver of dichtbij, met een handelskantoor, met de beurs en de haven te maken gehad.

Wanneer het over Antwerpenaren gaat, dan meen ik met de vereiste sereniteit te mogen herinneren aan de ernstige figuur van schilders als Henri Leys en Henri De Braekeleer; aan de keurige figuur van Burgemeester Jan van Rijswijck; aan de geleerde en onrechtvaardig vergeten figuur van Max Rooses; aan de delicate en verheven dichterfiguur van Max Elskamp; aan de eerlijke figuur van toondichter Lodewijk Mortelmans. Ik denk aan de figuur van de gebroeders Franck (Louis, de politicus, en Frans, de artistieke fijnproever, agitator en mecenas die James Ensor en Jakob Smits ontdekte en lanceerde). Ik denk aan de figuur van een lettré de chambre als Arthur Cornette; aan de figuur van een dichter en essayist als Paul van Ostaijen. Ze waren van Antwerpen, harde werkers, doch bezwaarlijk kan men zeggen: dat ze niet diep konden denken.

Lode Baekelmans, gij zijt van Antwerpen. Gij hébt kostelijke leugenverhalen geschreven. De havenkant is uw vaderland. Gij houdt van feiten, van handeling in uw beste bladzijden. Reeds in uw eerste verhalen gaaft ge blijk van een eigenaardige gevoeligheid voor de vreemd klinkende naam van zeilschepen en stoomboten; gij hadt een zwak voor de poëzie der uithangborden van de der uithangborden van de zeemanskroegen. In onze letteren waart ge de eerste om een heimweevol effect te toveren uit de Engelse of Duitse naam van een zeekasteel of een taveerne. Twintig jaar later zullen jonge dichters pas dit middel ontdekken om de litteraire kleur van hun verzen te verhogen en men zal hun vondst voor hyper modern houden.

In uw eerste proza was iets vaal en triestigs, zoals er iets vaal en triestigs over de haven hangt. Schepen, dokken en stapelhuizen; wind- en regenvlagen, sneeuw- en hagelbuien: ze zijn immers ‘onze’ achtergrond, te Antwerpen.

[p. 204]

Een stad zonder haven, hoe groot of waar ter wereld, heten wij een provinciaal gat om van verveling om te komen. Lode Baekelmans, gij hebt, in uw beste werk, die achtergrond niet op litterair anecdotische wijze beschreven; uw personages dragen die achtergrond met zich mede; hij maakt deel uit van hun menselijke natuur.

Gij hebt de kleinburgerlijke luidjes recht doen wedervaren èn ge hebt ze aardig gecaricatureerd (denk maar aan die beminnelijke ‘Mijnheer Snepvangers’: hij heeft u met een proces bedreigd!). Doch men zou zich ergerlijk vergissen, moest men de deernis met uw personages niet àchter uw woorden lezen. Want, hoe dan ook: er schuilt een weemoedige trek in uw karakter. Nooit werdt ge bitter, al hebben mensen en toestanden u ontgoocheld; ge bezit een weemoedige neiging tot mildheid. Als de keuze er u toe dwingt, houdt ge méér van de mensen dan van de boeken. Sommigen mogen de mening zijn toegedaan, dat dààr uw zwakheid als literator in schuilt. Maar wie durft volhouden, dat ge in uw keuze gelijk of ongelijk zoudt hebben? Want als uw ogen glunder kijken, dan is het in der waarheid niet altijd om datgene wat u vermaakt of belachelijk voorkomt. Uw glunderheid is wel eens uiterlijke schijn; in uw binnenste wringt en prangt er iets om de kleine, hulpeloze wezens die van hun dodelijke onbeduidendheid nooit genezen. En op een totaal verschillend plan dan het plan van de literatuur heeft uw aangeboren weemoed om het zieke mensdom, in benarde tijden, een waardig en gewichtig woord gesproken waardoor ge velen aan u verplicht zult hebben.

En toch: zij die niet àlles van u gelezen hebben, vinden u oppervlakkig, zonder ethische of aesthetische problemen wellicht, zonder tragische sociale achtergrond. Ze vinden u grappig, een prototype bijna van de legendarische Vlaamse grappigheid. Een Hollands criticus, och lang geleden, heeft u de Ulenspiegel van de Vlaamse letteren geheten. Het was vóór de komst van Ernest Claes en Felix Timmermans; we hadden toen geen moderne heimatliteratuur die in het buitenland furore maakte.

In de beste bladzijden van ‘Mijnheer Snepvangers’; in sommige verhalen uit ‘De Idealisten’, uit ‘Mensen’ en ‘Het Rad van Avontuur’. in het fijne boekje ‘Robinson’ hebt ge, in het hart vertederd, met een bijzonder soort van humor geschreven over de sukkels-zonder-geschiedenis, over de eenzamen-zonder-geestelijk-verweer. Is die houding, die vertedering onbeduidend in de literatuur? Zijn Charles Dickens of Marc Twain onbeduidend omdat ze doorheen hun tranen konden lachen?

Evenmin als ‘Wrakken’, de roman van Emmanuel de Bom, is ‘Tille’ een echte roman van de haven; beide werken brengen, op een verschillend niveau, de uitbeelding van een drama in de kleinburgerlijke wereld. Bij De Bom werden er enkele scènes aan de havenkant gesitueerd; de eigen, gigan-

[p. 205]

tische sfeer van de haven, de haven als bestendige aanwezigheid in het levenslot van de mensen, gevoelt men in ‘Wrakken’ niet. In de roman ‘Tille’, het roemloos avontuur van een onbeduidende dochter uit een herberg, is er wèl iets van de havenlucht waar te nemen. Toch beschrijft Lode Baekelmans de maritieme bedrijvigheid niet rondom het huis van Tille: ze is er op vanzelfsprekende wijze, gelijk velden en weiden rondom een boerenhofstede. Avontuur, verlangen, misrekening en ontgoocheling, heimwee naar elders dan waar men is, eindeloos komen en gaan van schepen en mensen: men wordt alles gewaar doorheen het verhaal en er is geen ontkomen aan. Voor dit alles hebt ge, Lode Baekelmans, een toon gevonden. Het is een humane toon waarin de deernis te vernemen valt waarmede ge u ontfermt over het willoos, zielig bestaan van een jonge vrouw.

Alle literatuur verslijt. In alle literatuur broeit een soort van bederf, al werd ze door Shakespeare of Racine geschapen. Wat zouden we er een andere waarheid op nahouden, we zijn immers geen maniakken van de litteraire roem. Maar de toon van ‘Tille’ zal zijn auteur voor een spoedig verval behoeden. En dezer dagen ‘Tille’ herlezend, ging mijn verbeelding naar die reeds verre tijd van 1912 toen het boek verscheen. Gij waart in uw mannenfleur. Charles-Louis Philippe had enkele jaren geleden de romans van Dostojewsky ontdekt. Naar het voorbeeld van de ‘heilige’ Rus zochten de op innige menselijkheid afgestemden in de donkere, nachtelijke straten en gaten van de grootsteden in Europa naar de fascinerende Sonja uit ‘Schuld en Boete’. Marcel Schwob had gehoopt er ene te ontmoeten; hij schreef het symbolisch meesterwerkje ‘Le Livre de Monelle’ met het onvergetelijk eerste hoofdstuk waarin hij de schim van de Engelse opiumroker Thomas de Quincy en zijn liefje Anne oproept. Charles-Louis Philippe had ‘Bubu de Montparnasse’ gezocht en gevonden; ietwat naïef en sentimenteel verheerlijkend werd hij ontroerd door het beproefde, povere zieltje van de kleine prostituée. Een breed opgevatte Christelijke schoonheid en moraliteit, een zich ontfermen over de droefheid en gebrokenheid van het gestigmatiseerde mensenkind had aan sommige literatuur een bijna mystisch schijnsel verleend. In Tolstoï's roman ‘Opstanding’ werd de sociale verworpenheid, de morele en physieke vernedering geschilderd, met aan het einde de opbeurende reiniging van het geweten. Deze roman had een volle orgelklank die ver in de Europese landen werd gehoord. En er waren nog Gorki en Karel-Joris Huysmans om met overgave naar te luisteren.

Bij ons, op een bescheiden plan, ontmoette Emmanuel de Bom, in zijn roman ‘Wrakken’, het barmeisje Elly; de ontmoeting had plaats ergens in het havenkwartier te Antwerpen, en zijn leven lang kon de auteur zich niet van de herinnering, van de obsessie aan die vrouw verlossen. Altijd keerde hij weer, bij nacht en ontij, naar de buurt waar het menselijk tekort, de menselijke vernedering zich aan zijn verbaasde hart geopenbaard had.

[p. 206]

Lode Baekelmans, gij hebt u over ‘Tille’ ontfermd. Wat zou het decorum thans ouderwets aandoen, zoals een voortvarende knaap durfde beweren? Het decorum van leven, liefde, en dood is enkel de oprechtheid. Doch wie de oprechtheid wil bewijzen, bewijst niets. Er zijn oorzaken en gevolgen om in de literatuur een hoge mate van oprechtheid te bereiken; doch ze schuilen diep in het complexe wezen van de auteur. Ze op te sporen is vandaag onze taak niet. Wij lezen, wij aanvaarden de oprechtheid waar ‘Tille’ van getuigt. Wij zijn u dankbaar om datgene wat onder uw schrijvende hand schoonheid en goedheid is geworden. Wij kunnen u slechts hulde brengen door uw boeken te lezen of te herlezen.

In de naam van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde wens ik u, collega Lode Baekelmans, een lang en voorspoedig leven.

Rede uitgesproken op de Academische Zitting ter gelegenheid van de Lode Baekelmans-huldiging te Antwerpen op Zondag 31 Januari 1954.