De Vlaamse Gids. Jaargang 38

[p. 155]

Zure zondag
door Frans de Bruyn

EEN dier droeve Zondagen zoals er veel zijn. Er is zelfs geen enkele ster.

Vanuit mijn werkkamer op de eerste verdieping vermoed ik het zwarte water van de rivier. Ver zuidwaarts gloort een zwakke grijze schijn tegen het lage wolkendek. Nu en dan tasten schijnwerpers de hemel af en tegen de klaarte rijzen plots de kruinen der kale canada's ginds achter de dijk.

Daarstraks hebben huilende vliegtuigen over de baan gescheerd om voertuigen te beschieten. Mijn vader riep dat ik naar beneden moest komen. Ik wist dat hij tijdens de rest van de dag zo langdradig mogelijk zijn ervaringen zou vertellen over het vernielen der bruggen door de Fransen destijds. Daarom bleef ik liever boven.

Ik richtte nochtans niets bijzonders meer uit. Ik doodde de tijd met in een paar cursussen wat titels en belangrijke gedeelten met rode inkt te onderstrepen.

Toen ik na het avondmaal terug boven kwam, was het reeds donker. Ik stond even te kijken naar de schijnwerpers, die mekaar kruisten, ineenschoven tot brede bundels en dan weer uiteenvielen.

Uit de bunker naast het bruggenhoofd schoten vuurgensters langs de korte schouwpijp. Ik vermoedde dat soldaten bezig waren met papieren te verbranden. Buiten blafte ergens een hond. Iemand met een blauwe zaklamp verliet de bunker.

Ik verduisterde het venster en draaide het licht aan. Dan nam ik een boekje van Aristoteles om te trachten de opwindende psychose van het onmiddellijk gebeuren te verjagen.

‘Over het wezen van de gelukzaligheid is men het niet eens en de massa verklaart het anders dan de wijze. De enen houden ze voor iets grijpen zichtbaars, zoals lust, rijkdom en eer, de anderen voor wat anders volgens het tijdstip: de zieke vereenzelvigt ze met gezondheid.’

Kan ik mezelf beletten te denken aan de gevangene en de vrijheid, de soldaat en de vrede?

En wat zei die Franse officier weer, die zoveel jaar terug een nacht bij ons heeft geslapen?

[p. 156]

- Après vingt ans de paix tout le monde désire la guerre, mon cher monsieur.

- Oui, antwoordde mijn vader grinnikend. Et après deux décades de mariage le démon de midi entre sans sonner.

Maar dit heeft allemaal geen zin. Ergens speelt muziek. Mijn broer is zeker weer bezig met zijn fono. Ik ga naar beneden. Er zitten enkele vrienden van hem in het salon te roken.

Louis Armstrong speelt ‘On the sunny side of the street’. En allen slaan ze de maat mee met een hand of een voet. Ik denk even aan de gelukzaligheid volgens het tijdstip, de leeftijd.

- Ten slotte is dat zijn beste plaat niet, zegt één der jongens. Maar ze charmeert toch altijd. En hij neuriet enkele maten mee, terwijl hij met zijn hoofd knikt op de maat der muziek.

- Wist je het al? De Duitsers hebben het gerechtshof in brand gestoken.

- Neen, zeg ik. Nonsens. Zo een hoop stenen brandt toch niet.

- De stenen niet. Maar de dossiers van de grote collaborateurs en zo. Dit is het laatste bedrijf.

- Nonsens.

- Armstrong's eenvoud van conceptie, zegt mijn broer, en daarbij de soberheid van de melodische structuur laten hem toe een innerlijke spanning uit te drukken op een wijze...

Ik ben al terug buiten en laat hen ‘On the sunny side’.

Als ik even de voordeur open, zie ik dat de straat leeg is. Ginds brandt een zwak groen licht. De deuren van de bioscoop staan open. Het is acht uur Maar er gaat niemand binnen.

Er stapt een eenzame man voorbij met hoog opgetrokken schouders. Ik ken hem niet.

Aan de andere zijde van de straat komen twee vrouwen in tegenovergestelde richting. Is dat de weduwe niet die ginder nabij de houten brug tegenover de brouwerij woont, samen met haar halfgare dochter? Ik geloof het wel. Al jaren lopen ze elke avond naar de soldatenbarakken hier achter bij de nieuwe brug.

- Voor een grijs brood en twee mark, zegt onze werkvrouw altijd.

Ik sluit de deur en ga terug naar boven. Naar Aristoteles. In het salon hoor ik Armstrong zachtjes voor de tweede keer brommen: ‘On the sunny side of the street’.

‘Eenzelfde onbestendigheid vindt men in de opvattingen over de goederen, vermits velen er hun ondergang door vinden. Want meer dan één kende zijn einde door de rijkdom, velen zijn omgekomen door hun moed.’

Mijn vader heeft geroepen dat ik naar beneden moet komen, want dat de bruggen elk ogenblik kunnen springen.

[p. 157]

- Laat ze springen, zeg ik. Ik ben in een hoek ver van het raam.

- We zijn beter bijeen, roept hij terug. Ik heb de jonge snaken ook naar huis gezonden.

Ik wil niet antwoorden dat ik liever alleen ben, zelfs indien alle bruggen der wereld springen. Daarom doe ik alsof ik hem niet meer hoor en sluit de deur.

Ik vraag me af wat er nu van Anton geworden is. Hij zegde tientallen keren dat hij niet meer rookte en gaf me telkens een pakje Turmac min enkele sigaretten. Hij las al de boeken die ik bezat en hij speelde meer op mijn piano dan ikzelf. En hij luisterde zonder te lachen naar de sonnetten, die ik schreef voor José en Simonne.

Toen we gingen zwemmen en we per fiets voorbij het oude fort reden, waar gevangenen in versleten legerplunjes de koepels ontmantelden, zegde ik:

- Daar kom je ook nog terecht als je niet ophoudt met die dwaasheden. Zie je die stakkerds met een kalkstreep en een nummer op de rug, de kruiwagens door het mulle zand sjorren? En die ongeduldige bloedhonden met hun zwarte laarzen? Het schijnt dat men er op de binnenplaats met de zweep op losgaat. En dat er een folterkamer is voor de ondervragingen.

- We zijn goed georganiseerd, zegde Anton. En als ze ons ooit snappen, dan brengen ze ons niet naar hier. Ons zullen ze dadelijk naar Duitsland voeren.

- Het is nutteloos. De oorlog wordt gewonnen in de laboratoria en de fabrieken.

- We werken als de memel. We boren duizend kleine gaten en ten slotte valt het Duitse leger uiteen als een oud meubel.

- Als je de memel maar niet in je eigen knoken krijgt, ergens in een kamp.

- Hou op. Dit is mijn vrije dag. Je komt ook nog wel in de organisatie. Vanavond kom ik Debussy voor je spelen. Om je nuchtere geest wat te beroeren. En de mijne eveneens. Want in de grond heb je gelijk. Maar als iedereen zo redeneerde. Point n'est besoin d'espérer.

En plots begon hij luid te zingen, dat het wijd over de velden galmde:

- Amour sacré de la patrie, rends nous l'audace et la fierté.

's Avonds speelde hij ingetogen Debussy voor mij. ‘Les sons et les parfums tournent dans l'air du soir’, ‘Pour évoquer Pan’.

Hoog boven ons huis ronkten vliegtuigen. Eindeloos lang. Tientallen, honderden vliegtuigen met gelijke tussenpozen altijd westwaarts.

- Ze vliegen altijd naar het westen, zei ik.

- Eens zullen er ook oostwaarts trekken.

- En dan later weer naar het westen. Er komt nooit een einde aan. Zoals aan de beweging van een reusachtige slinger. Van links naar rechts. Van rechts naar links.

[p. 158]

- Ja, zei Anton. Er komt nooit een einde aan. Tenzij voor de piloten die vannacht niet weerkeren.

- Wat zou Debussy nu componeren, als hij piloot moest zijn? ‘Les moteurs et les bombes tournent dans l'air de Londres’ of zo iets in die aard?

- Dat had je niet mogen zeggen, antwoordde Anton. Je hebt geen zin voor verhouding.

Ik begreep eigenlijk niet goed wat hij bedoelde. Hij zat een ogenblik stil te kijken naar enkele muggen, die om de lampekap dansten.

Dan speelde hij ‘Pour un tombeau sans nom’ en ‘Pour que la nuit soit propice’.

Er was geen vliegtuiggeronk meer.

Enkele dagen later bracht hij een sluikblaadje.

- Nu is het gedrukt en voorzien van enkele illustraties. Je mag geven wat je wil.

- Ik zie je 's avonds niet meer, zei ik. Is Debussy met zijn vliegtuig omlaag gestort boven Londen?

- We hebben het druk. Je moest ook meedoen. Het is een ongewoon opwindend avontuur. En al de vrienden zijn volledig te vertrouwen. Ik ben er in geslaagd een plan samen te stellen met alle luchtafweerposten in het gewest. Nu heb ik ook de volledige plannen van de bruggen met de bunkers en de versterkingen der streek.

Hij trok zijn overjas open en toonde een bundel papieren, die openvouwden als een harmonika.

- Ik heb de oorspronkelijke documenten gekregen van mijn neef, die bij Bruggen en Wegen is.

- Denk je waarlijk dat de Britten hun tijd zullen steken in al je papieren?

- Waarom niet? Meen je soms dat we zo maar wat doen? We voeren bevelen uit. Volgende Donderdag hebben we een vergadering bij Raymond. De bevelhebber van de sector ten zuiden van de rivier komt voor de verdere organisatie van onze groep. Ik nodig je uit om mee te gaan. Ik zal je voorstellen. Je zou prachtige inlichtingen kunnen verschaffen over de brug en het verkeer.

- Je zegt dat je al de plannen hebt.

- Zeker. Maar we hebben bergplaatsen nodig voor onze wapens. En ruimte om desnoods iemand te versteken. Je hebt hier achter de oude brouwerij met kelders vol bakken en allerlei rommel. Er zijn ook zolders met trappen en luiken.

Toen Anton vertrokken was, maakte mijn vader een geweldige scène. Hij stak dadelijk het sluikblaadje in de kachel en dreigde me op te sluiten als ik niet zwoer dat ik nooit naar één van die bijeenkomsten zou gaan.

- Ik heb krijgsgevangenen als honden zien vechten voor een rotte aardappel. Als men die knapen ooit snapt, dan vliegen ze dadelijk naar een

[p. 159]

concentratiekamp. Met een strepenpak en een nummer op de rug. Lees ‘Mein Kampf’ en buig voorlopig als een soepel riet.

De volgende Vrijdag werd de ganse organisatie door de Sicherheitspolizei opgerold. Anton speelde piano in het salon, toen een zwarte Mercedes stopte voor zijn huis.

Ik zag hem nooit weer, tenzij die ene keer toen men hem een halve dag losliet om de begrafenis van zijn vader bij te wonen.

Het regende ongenadig. Ik wachtte tot de tram voorbij was om de straat over te steken. In de aanhangwagen veegde iemand de waterdamp van de ruit. Ik zag het grauwe gelaat van Anton. Zijn lange witte hand wuifde me toe.

Korte tijd daarna stierf zijn moeder. Men liet hem die keer niet meer vrij.

- Kom naar beneden, roept mijn vader. De bruggen kunnen elk ogenblik springen.

Later heb ik gehoord dat hij ergens veroordeeld werd als spion en samenzweerder tegen de veiligheid van het Rijk. Hij werd gestraft met twee jaar dwangarbeid, omdat hij nog zo jong was. Men vertelt wel eens dat hij na de uitspraak vroeg of hij dan naar huis mocht. Want hij zat al langer in voorarrest. Maar dat niemand zijn vraag scheen te begrijpen.

Hij keerde nooit weer. Er bestaat geen enkel bewijs dat hij dood of levend is.

Anton, telkens ik muziek van Debussy hoor, is mijn dag verloren. Die avond heb je voor me gespeeld. Die avond toen er zoveel vliegtuigen waren. ‘Pour que la nuit soit propice’.

En welk magisch voorgevoel dreef je ertoe ook ‘Pour un tombeau sans nom’ te spelen?

In de verte gromt het kanon.