De Vlaamse Gids. Jaargang 38

[p. 123]

Virginie Loveling
door Pieter G. Buckinx

OP 1 December 1953 was het dertig jaar geleden dat de Vlaamse dichteres en romanschrijfster Virginie Loveling te Gent overleed. Al wist zij zich later vooral door haar romans en verhalen op het voorplan te dringen, samen met haar jonggestorven zuster Rosalie publiceerde zij reeds in 1870 een merkwaardige bundel ‘Gedichten’, die beide zusters, niet alleen in Vlaanderen maar ook in Nederland, spoedig in het teken van de literaire belangstelling zou plaatsen.

Van de gedichten die wij op de schoolbanken tot vervelens toe hebben afgedreund, bewaren wij meestal slechts een onaangename herinnering, omdat zij in de eerste plaats ons geheugen op de proef moesten stellen, terwijl de poëtische inhoud ons haast volledig ontging. Slechts nu en dan werden wij getroffen door een diepere klank, die wij niet meer vergeten zouden. Dit was het geval met haast al de gedichten van de gezusters Loveling. Wie herinnert zich niet meer volgend gedicht: ‘Liedje mijner Kindsheid’?

Wat in de kinderjaren
Het harte boeit en tooit,
Blijft eeuwig in 't geheugen,
En men vergeet het nooit.

Als men 't eenvoudig liedje
Van mijne kindsheid zingt,
Dan denk ik aan de liefde,
Waarmede ik was omringd.

Dan denk ik aan de stemme,
Die 't liedje klagend zong,
Wanneer de zonne daalde,
Wanneer het maantje blonk;

Wanneer de sterren schenen,
Wanneer de zwaluw zweeg,
En alles op den buiten
In zachte sluimring zeeg.

[p. 124]

 

Het lied weerklonk zoo troostend,

 

In halve duisternis,

 

Gelijk de zucht van 't windje

 

In 't hangend waterlisch.

 

 

 

Het wiegde 't hart in ruste,

 

Gelijk het zoet gezang

 

Van 't klokje in de verte,

 

Bij zonnenondergang.

 

 

 

O zachte en stille tonen!

 

Gij hebt mij vaak ontroerd,

 

En in vervlogen dagen

 

Van heil teruggevoerd.

 

 

 

O oud, eentonig liedje,

 

Hoor ik u thans niet meer,

 

Toch klinkt gij in mijn harte

 

Zoo helder als weleer!

Eenvoudiger en ongekunstelder kon het haast niet en toch trof dit gedicht ons door de echtheid van de toon en de natuurlijkheid van de uitdrukking. Wij vergaten hierbij alle literatuur, geen enkel van deze woorden was ons vreemd, en heel deze wereld behoorde tot de eigen wereld van het kind.

Dat was het geheim van deze poëzie: zij had ons dadelijk in haar ban, en zij behoefde geen verdere verklaring, zij sprak onmiddellijk tot ons gevoel en onze verbeelding. Toen wij haar voor het eerst leerden kennen leek zij nog in niets verouderd en het verwonderde ons telkens weer opnieuw dat schoonheid en ontroering zich kunnen verbergen achter de meest eenvoudige vorm.

Wanneer wij aan Virginie Loveling denken, dan rijst als vanzelf in onze geest ook het beeld op van haar oudere zuster Rosalie. Beiden hebben in hun jeugd zo dicht naast elkaar gestaan, dat hun werk als het ware uit een en hetzelfde gemoed is gegroeid. Ook in leeftijd verschilden zij weinig van elkaar. Rosalie werd geboren in 1834 terwijl Virginie twee jaar nadien het levenslicht zag. Hun vader, Anton Loveling, was een Noordduitser uit Papenburg, die te Nevele-bij-Gent het ambt van griffier uitoefende bij het Vredegerecht. Hij was de tweede echtgenoot van Marie Comparé, een door en door Vlaamse vrouw die, zoals Maurits Basse getuigde, als moeder en grootmoeder, de stempel van haar begaafde persoonlijkheid gedrukt heeft op geest en hart van een aantal mannen en vrouwen, die de Vlamingen lang niet onverschillig hebben gelaten.

[p. 125]

De politikus Albert Fredericq, diens broer Caesar, de geneesheer en auteur van vulgarisatiewerken, de professoren Paul Fredericq en Julius Mac Leod, evenals de Vlaamse romancier Cyriel Buysse, behoorden tot haar rechtstreekse afstammelingen.

Onder de hoede van een ontwikkelde, literair-aangelegde moeder en van een begaafde vader die bovendien ‘een hartstochtelijke verzamelaar en lezer van boeken was’ groeiden de gezusters Loveling op in hun geboortedorp, waar zij hun eerste privaatonderwijs ontvingen. Zij waren nauwelijks tien en twaalf jaar oud toen hun vader stierf en mevrouw Loveling haar intrek ging nemen bij haar zoon te Gent, waar de gezusters Loveling de vruchtbare invloed ondergingen van een hoogstaand intellectueel milieu van professoren en geleerden.

‘Na enige tijd keerden zij met hun moeder terug naar Nevele, waar zij jarenlang gewoond hebben, te midden van boeren, maar als stedelingen’ zegt Maurits Basse. ‘Van welke machtige invloed de gestadig aanwezige natuur op zulke ontvankelijke gemoederen moet geweest zijn, hoeft niet gezegd. Wat echter de dorpelingen betreft, voor die waren zij de “juffrouwen Loveling” de dochters van een begoede eigenares van zaailanden en hofsteden, die juist daardoor alle gelegenheid hadden om het boerenleven scherp waar te nemen.’

In een oud boek vond ik van de gezusters Loveling een foto uit deze periode. Haast kinderen nog zitten zij ernstig en deftig naast elkaar, in hun lang zwart kleed dat nauwsluitend aan de leest in waaierplooien over hun voeten valt en aan de hals met een wit kanten kraagje is afgeboord. De fijne hand van Rosalie rust op de nog fijnere hand van Virginie. Zij hebben een nog kinderlijke uitdrukking op het gelaat en niets laat vermoeden dat achter deze ietwat boerse voorhoofden en deze rustige, onderdanige blik zoveel gevoel en eruditie verborgen lagen en dat deze eenvoudige dorpsmeisjes in de Vlaamse poëzie een nieuwe toon zouden laten horen.

Het romantisme vierde nog hoogtij toen de gezusters Loveling voor het eerst kennis maakten met de literatuur. Met Hendrik Conscience, de romanschrijver die zijn volk leerde lezen, en met de dichters Ledeganck, Prudens van Duyse en Theodoor van Ryswyck had het romantisme zijn hoogtepunt bereikt en het beleefde reeds zijn neergang, terwijl het langzaam uitgroeide tot een eenzijdige, soms ziekelijke en los van het leven staande gevoelerigheid. Het leek wel een hoog-opgeschoten plant die, bij gebrek aan diepere wortelgrond, haar heil in de hoogte zocht.

Toen de gezusters Loveling hun eerste gedichten schreven hadden Jan van Droogenbroeck, Frans De Cort en Dautzenberg reeds een eerste poging gedaan om los te komen uit de tranerige weekheid die de poëzie van deze jaren kenmerkte, terwijl het fris en helder geluid van Guido Gezelle, dat eindelijk de totale hernieuwing bracht, alleen nog maar in besloten kring vernomen werd.

[p. 126]

De gezusters Loveling waren nog haast kinderen toen ze hun eerste gedichten schreven. Reeds vroeg hadden zij hun lievelingsauteur ontdekt: de Noordduitse dichter Klaus Groth, die het van kleermaker tot professor had gebracht en in zijn lieve, natuurlijke kinderverzen een naturalistische maar ontroerende eenvoud had nagestreefd. De gezusters Loveling dweepten met hun lievelingsdichter, wiens invloed dan ook niet te ontkennen valt.

Dank zij deze invloed bracht hun poëzie in Vlaanderen een nieuw geluid, zodat Potgieter in 1870, bij het verschijnen van hun bundel gedichten, getuigen durfde dat hij de halve nieuwere Vlaamse literatuur cadeau deed voor deze versjes. En een andere grote Nederlander, Busken Huet, voegde hieraan toe: ‘Men staat verwonderd dat uit een dorpje bij Gent verzen en novellen kunnen voortkomen, zo volmaakt als er hier en ginds uit de bundels der dames Loveling aangetroffen worden.’

Al klonk deze lof ietwat te hoog, toch zou het verkeerd zijn de waarde van deze gedichten te onderschatten. Zij zijn eenvoudig en natuurlijk, uiterlijk koel, maar vol ingehouden ontroering. Zelden wordt de persoonlijke emotie rechtstreeks uitgesproken of op de voorgrond geplaatst. En nooit worden deze gedichten wijdlopend of rhetorisch, plechtig of verwaand. Het zijn meestal ongekunstelde natuurtafereeltjes of gemoedelijke verhaaltjes van alledaagse gebeurtenissen, doordrenkt van medelijden met de ongelukkigen en de minderen. Zoals in het gedicht ‘Het Buitenmeisje’ waarin Virginie Loveling op aandoenlijke wijze het verlangen heeft uitgebeeld van het meisje dat in de stad als meid heeft dienst genomen en terwijl het door het raam van de kelderkeuken op straat naar de voeten van de voorbijgangers ziet, terugdenkt aan haar eigen thuis:

Toen dacht zij aan het groene veld,
En aan haar ouders hut:
Daarover waait hoog de populier,
En de vlierboom staat aan den put.

Het geitjen op 't grasplein, ginds verre de kerk,
En de lucht oneindig blauw, -
Haar moeder haspelt aan 't open raam,
En haar vader zit op 't getouw.

De wiedsters in 't veld en de leeuwrik omhoog,
- O lag zij bij hen in het vlas!...
En zat zij te peinzen, toen vroegen zij haar Of zij tevreden was.

Zij waren zoo goed en zoo vriendelijk met haar.
Zij kon niet zeggen: ‘Neen’.
Maar 's avonds, als zij slapen ging,
Toen weende zij alleen.

[p. 127]

Deze voorkeur voor objectieve verhalende poëzie, wees er reeds op dat zowel Virginie als Rosalie Loveling aanleg hadden voor het proza. Na het verschijnen van hun enige bundel ‘Gedichten’ in 1870, hebben zij nog slechts bij uitzondering verzen geschreven, maar uit hun innige samenwerking ontstonden nu korte novellen en verhalen die zowel in Vlaanderen als in Nederland een gunstig onthaal vonden.

En na de dood van Rosalie, die in 1875 op een en veertigjarige leeftijd overleed, zou Virginie zich nog uitsluitend toeleggen op het proza. Naast vele kinderverhalen schreef zij een lange reeks novellen en romans, waarin zij zich met liefde neerboog over het leven van de mindere man, om langzamerhand een realisme te huldigen dat niet langer blind bleef voor de sociale noden en de vrijheidsdrang van het volk.

In haar roman ‘Sophie’ verdedigde zij met overtuiging haar levensopvatting, zodat haar kunst in tendenzwerk dreigde te ontaarden. Met oprechte gloed vocht zij tegen de ruwheid, het bijgeloof en de vaak verkeerd begrepen godsdienstzin van het volk. Zij kwam op voor meer verstandelijke ontwikkeling, voor meer beschaving en voor een grotere vrijheid van geest.

In haar rijpste periode schenkt zij ons een paar romans: ‘Een dure Eed’ en ‘De Twistappel’ die blijk geven van een strenge bouw en van een zuiver psychologisch inzicht in de vrouwenziel, zodat Professor Persijn bij de grootse hulde die haar op 28 April 1912 te Gent werd gebracht, durfde getuigen, dat zij ‘het derde lid was van het gouden klaverblad’ - Conscience, Snieders en Loveling - dat ondoofbaar blinken blijft in onze volksletterkunde’.

Uit het portret van de vijf en zeventigjarige Virginie Loveling spreekt een zelfbewuste kordaatheid, die men alleen bij aristocratische vrouwen aantreft. Het grijs, zacht golvend haar, de ronde, nog regelmatige trekken, de gouden neusnijper en het zwarte, aan de hals nauwsluitend jakje, geven aan dit gelaat het uitzicht van een voorname dame, die haar gevoel beheersen kan en nog steeds met vaste blik in de toekomst kijkt. Al heeft deze actieve en strijdvaardige vrouw zich in de laatste jaren van haar leven steeds meer en meer afgezonderd, op haar zeven en tachtigste jaar, toen de ziekte haar maanden lang te bed hield, legde zij nog immer een onvermoeide belangstelling aan de dag voor het letterkundig leven. Na een lange ziekte, overleed zij te Gent op 1 December 1923.

Al heeft Virginie Loveling heel wat meer verhalen en romans geschreven dan gedichten, toch is het vooral als dichteres dat zij zal blijven voortleven in de literatuur, en, wat meer is, in het hart van ons volk. Wat Karel van de Woestijne bij haar afsterven getuigde heeft ook vandaag, dertig jaar na haar dood, nog zijn volle betekenis behouden: ‘Virginie Loveling heeft niet zo heel veel gedichten geschreven, en die gedichten zijn alle van een zeer bescheiden aard. Maar geen enkel ervan is gestorven; sedert zestig

[p. 128]

jaar zijn al die gedichten in dit Vlaamse land levend gebleven; er is geen Vlaming die ze niet kent: hij heeft ze op school geleerd, bijna alle, en ze zijn hem sedertdien in het geheugen gebleven; wat beter is, zij zijn hem lief gebleven als een zoet bezit; wat het beste is: de gedichten van Virginie Loveling, net als die van haar zuster Rosalie, bleken de volle liefde van gans een volk waardig te zijn.’