De Vlaamse Gids. Jaargang 38

[p. 68]

Maurice Nadeau en de nieuwe critiek
door Richard Declerck

EEN der meest opvallende verschijnselen van de nieuwe naoorlogse Franse literatuur is de steeds toenemende invloed van het essayisme ten overstaan der andere takken van de letterkundige bedrijvigheid. De taak der critici en de tentaculaire uitstraling van hun magnetisch veld hebben zich in de loop der tijden in geometrische progressie uitgebreid. Van marginalisten en glossatoren hebben zij zich gaandeweg ontwikkeld tot werkelijk geleidende elementen. Het is dan ook geen toeval dat bij de jongste heropleving van het tijdschriftenwezen van Jean Paulhan tot Maurice Nadeau de drijfkracht der Franse periodieken in grote mate in de handen gespeeld werd van critici veeleer dan in deze van imaginatief-scheppende kunstenaars. Dit ligt trouwens in de logische lijn van een tijdsverband waarin zowel de gevestigde als de schommelende waarden voortdurend in opspraak worden gebracht. Noch de romanschrijver, noch de dramatische auteurs, noch zelfs de dichters hebben zich buiten de problematiek van deze tijd vermogen te houden. Dit is zowel het gevolg van hun innerlijke aandrang als van de belangstelling vanwege het lezende publiek. Dit laatste wordt voor zo veel beangstigende vragen geplaatst dat het onverbiddelijk geaimanteerd wordt naar de geestelijke productie die deze problemen stelt, zoniet ze beantwoordt.

Er is wellicht nooit een tijd geweest waarin de schrijvers naar zo uiteenlopende uitdrukkingswijzen en -vormen hebben gegrepen. De auteurs zijn niet zeldzaam die zowel het gebied der romankunst als dit van het toneel en niet het minst van het essay hebben betreden. De behoefte aan betogen en overtuigen, de drang naar richting geven blijkt zo intens te zijn dat ook de fictie ervan doordrenkt wordt. Het directe contact dat het orakelen van op het theaterplan verwezenlijkt is een verzoeking geworden die getuigt van de onverdringbare wil de nieuwe boodschap in de meest onmiddellijke vorm naar voor te brengen.

Dit strekt de literatuur overigens ter ere; er is een tijd voor het vrije, lichtende spel, voor wat Rainer Maria Rilke eens heeft geheten het zich behagelijk voelen in een zijden zetel als na het bad; maar er is ook een

[p. 69]

tijd waar de opstekende storm het rustig dagdieven ongezellig maakt en het zelfs uit de mogelijkheden wegschakelt. De grote verdienste gaat dan niet zozeer naar hen die lijdelijk de zich wijzigende barometrische drukkringen der atmosfeer ondergaan, maar naar diegenen die zich te weer stellen om het getij te helpen keren en de horizonten naar menselijk vermogen te helpen opklaren.

De zo omstreden ‘littérature engagée’ heeft in haar wezenskern geen andere betekenis dan dat ze de meest pregnante uitdrukking is van dit afstemmen op een actief ingrijpen in het hedendaagse chaotisme. A fortiori hebben de zuiver speculatieven, die de omweg van de roman en theaterfictie ontgaan, een ernstige kans om door het essay en de critische beschouwing de denkende lezer te binden.

Maurice Nadeau is één diergenen die er in geslaagd zijn op korte tijd de oren te doen spitsen van de op het literaire geluid afgestemden; al klinkt zijn stem niet voor allen even profetisch, al brengt zijn kordate luidspreker voor sommigen wel eens overdonderende wanklanken naar voren, ‘il a l'oreille’; voortaan moet met het groeiend gezag van deze jonge kracht worden gerekend.

Nadeau is zich pas gaan veropenbaren na de bevrijding. Hij is reeds in 1945 redacteur geworden van het dagblad ‘Combat’ waar hij alras de leiding van de literaire rubriek heeft genomen samen met een ploeg jongeren waarvan een aanmerkelijk deel de staf uitmaakt van het tijdschrift ‘Les Lettres Nouvelles’, dat sedert Maart 1953 in het gelid treedt om de ontluikende talenten naar voor te brengen.

Albert Camus heeft reeds in zijn bundel dagbladartikelen ‘Actuelles - Chroniques 1944-1948’ op punt gesteld welk het deel illusies en vergissingen is dat, naast de eeuwige zekerheden en de bestendige hoop, het lot geworden is van dit blad ‘Combat’, een der schoonste zij het ook kortstondige avonturen die het in de weerstandspers der bevrijding heeft medegemaakt. Onder Pascal Pia en Albert Camus, en later onder Claude Bourdet heeft het de ‘gageure’ willen verwezenlijken een formule van critisch journalisme te huldigen die aan de geldmachten niets verschuldigd was. Het Franse volk een orgaan bezorgen dat door zijn toon en zijn waardigheid het publiek tot een hoogte wilde brengen van het beste dat in hem is; de snelheid der berichtgeving ondergeschikt maken aan de juistheid ervan; de geest van critiek doen overheersen boven de geest van gemakkelijkheid: dit waren de grondpijlers van een idealistisch streven dat helaas uiteindelijk voor de bittere werkelijkheden van het affairisme is bezweken.

Maar er is uit dit Parsifal-avontuur van ‘reine dwazen’ dan toch bij enkelen een geest van zelfrespect en waarheidsdrang overgebleven welke insgelijks in een deel van het literaire kamp zijn sporadische vruchten heeft nagelaten.

[p. 70]

Wanneer Nadeau er in 1952 toe overgegaan is een aantal zijner critieken, in ‘Combat’ en elders verschenen, te bundelen onder de titel ‘Littérature Présente’ (Editions Correa), heeft hij in limine een proef van zelfinkeer en auto-critiek geleverd waartoe het geestelijk en moreel klimaat van ‘Combat’ (eerste richting) hem had voorbereid.

Men voelt zich onmiddellijk sympathiek gestemd wanneer men bij iemand, die als literair criticus bijna automatisch gedoemd is om over veel mensen en dingen de plak te zwaaien, zo veel ootmoedigheid vindt als in de verklaring: ‘Je voudrais me ranger parmi ceux qui connaissent leurs limites sans trop en souffrir, les limites d'un métier qui, au regard de la création véritable est le plus humble de tous: celui de la femme de charge dans un intérieur bien tenu’. Weliswaar zal men bij nader toezicht wel ervaren dat het beoefenen der deugd van nederigheid ook bij Nadeau wel eens zwaar valt. Hij erkent zelf dat er een ‘critique d'humeur’ bestaat: men kan moeilijk van iemand vragen de sereniteit zo hoog op te drijven dat zijn temperament zich nooit vergaloppeert en dat hij alleen uit het luchtledige van een verafgelegen Sirius ga beoordelen.

Maar zoveel heeft de generatie van Nadeau uit deze na-oorlog en uit de algemene evolutie sedert 1900 toch geleerd dat een massa gangbare waarden die met een eeuwigheidsstempel doordrenkt schenen, op lange termijn zeer precair zijn gaan blijken. Bij elke herwaardering weet zij voortaan dat met de relativiteit ervan dient gerekend. Het is in het licht dezer relativiteit dat Nadeau dan ook de rol der critiek aan nieuwe toetsstenen heeft onderworpen.

Onmiskenbaar heeft de critiek in de moderne tijd een sleutelstelling ingenomen. Meer dan ooit te voren dringt de noodzakelijkheid zich op te midden der reuzenproductie onzer dagen, het goede gewas van de woekerplanten, het vruchtbare element van het steriele te onderscheiden. Het is een vreselijke taak geworden die mutatis mutandis met de ontginning van een oerwoud kan vergeleken worden. Naast de gaven van onderscheidings-vermogen en goede smaak stelt het probleem bij de criticus een grote dosis menselijkheid en verantwoordelijkheidsgevoel voorop. De moderne techniek heeft de mogelijkheden van het critisch ingrijpen vertiendubbeld: radio en televisie dragen voortaan het hunne bij tot de beoordeling en de verspreiding van de boekenmarkt.

Roger Stéphane heeft in ‘L'Observateur’ naar aanleiding van ‘Littérature Présente’ de maatstaven ontleed van wat hij, de titel van een roman van Malreaux transponerend, ‘La Condition Critique’ heeft geheten. Aan de hand der beschouwingen die enkele der toonaangevende critici van heden, zoals Etiemble, Sartre, d'Astorg en Nadeau zelf, aan de beginselkwestie der critiek hebben gewijd, laat hij blijken hoe moeilijk het is tot een gemene deler te geraken bij het bepalen der beoordelingscriteria. De enen, geïnspireerd door de complexenleer van de psycho-analyse, herleiden

[p. 71]

het mysterie der letteren tot de summa der obsessies, nevroses en psychoses van de schepper alsof het werk alleen aan de schrijver toebehoorde en aan zijn tijdsverband en aan de geschiedenis kan worden ontrukt. Anderen leggen als waardemeter een klassegeest aan die naar Marxistische inspiratie (mijns inziens door een verkeerde en verstarde uitleg van Marx) enkel sociale tegenstellingen als basis der geestelijke productie zou kennen. Sartre daarentegen verruimt het terrein: ‘l'oeuvre doit mettre en question l'homme tout entier’; maar in zijn opvatting dient de probleemstelling tot het huidig tijdsgewricht zelf beperkt te worden, wat dan als een raccourci mag gelden van zijn theorie der ‘littérature engagée’.

d'Astorg, alhoewel van andere praemissen vertrekkend als Sartre, zet voorop dat de literatuur onmogelijk geworden is indien ze zich houdt aan een vroegere voorstelling van een betrekkelijk harmonievolle mens; naar zijn inzicht moet de huidige schrijver getuigen over de ontbinding en over de uiteenrukking van de moderne mens.

Een objectieve ontleder der literaire verschijnselen ontsnapt niet aan de steeds meer omvang nemende vaststelling dat tegen al deze verengende opvattingen van de taak der literatuur en der critiek een ernstige reactie aan het groeien is. Het is een teken des tijds dat in 1953 drie nieuwe tijdschriften in verscheiden vormen maar met een aanmerkenswaardig parallelisme pleiten voor een literatuur die slechts aan haar eigen wetten heeft te beantwoorden. Zowel de heropgedoken ‘Nouvelle Revue Française’ (Jean Paulhan - Marcel Arland) als ‘La Parisienne’ (Jacques Laurent) en, last but not least, ‘Les Lettres Nouvelles’ (Maurice Nadeau) gaan van deze vooropstelling uit. Wat niet zeggen wil dat deze tijdschriften op elkaar gelijken, integendeel doordien ze de basis der literatuur zelf willen verruimd zien, bieden ze een zeer grote diversiteit aan. Maar dit is een andere geschiedenis... Om het dan speciaal bij Nadeau te houden, men gelieve uit die mindere ‘geëngageerdheid’ niet te moeten besluiten dat in het nieuwe eclectisme alles door de beugel gaat. Eerste voorwaarde voor een waardebetekenende literatuur is dat zij een ‘littérature de mise en question’ zou zijn. Deze literatuur moet iets ‘op het tapijt’ brengen, een discussie zijn van de auteur met de hem omgevende wereld, hetzij op het sociale, op het morele, op het politieke plan; ze moet telkens opnieuw het probleem stellen van de algebraische equatie tussen de mens en de wereld hetzij de wereld waarin hij leeft, hetzij de wereld die leeft in hem. Nadeau zegt: ‘un ouvrage qui laisse le lecteur en l'état où il l'a trouvé et dont on devine qu'il n'a pas modifié en quoi que ce soit son auteur, est un livre inutile’. Vanaf het ogenblik dat een boek aan deze voorwaarden beantwoordt heeft het recht op de belangstelling van de criticus onafgezien of het met zijn persoonlijke opvattingen of doctrine overeenkomt. De criticus heeft nooit persoonlijk in het debat te ‘interfereren’. Een literair werk is tenslotte als een brug tussen de schepper en de lezer opgeslagen. Maar niet elk

[p. 72]

ziet ze en het is de taak van de criticus niet alleen er het bestaan van te veropenbaren maar ze op een solide wijze aan de twee oevers vast te klinken: aan de oever van de schrijver door op te speuren wat hij heeft voortgebracht en wat hij heeft willen voortbrengen, aan de oever van de lezer door hem duidelijk voor ogen te brengen wat hij de diepere betekenis van het gewrocht acht.

Wellicht zou deze tussenkomst van de criticus nutteloos kunnen zijn. Er bestaat een kans dat de schrijver en de lezer elkaar uiteindelijk toch zouden vinden maar de samenloop der twee elementen wordt door de criticus verhaast.

Men zou het wellicht aldus kunnen voorstellen dat in het reusachtige rangeerstation van het literair verkeer de criticus er zich mede belast de opwachtende wagons aan de locomotief vast te koppelen. Het grootste risico dat hij kan oplopen is dan dat hij de uiteenlopende ladingen in verkeerde richtingen en op averechtse sporen zou sturen... Maar het is juist in het ontwijken van de verkeerde bestemming dat de grote kundigheid van de criticus naar voor komt.

Bij de beoordeling van de criticus (wij gaan al meer en meer naar een gevestigde critiek van de critiek zelf als nieuw literair genre) gaat Nadeau wel niet vrij uit ten overstaan van de maatstaven die hij principieel voor een degelijke critiek vastlegt. Hij is te temperamentvol om niet bij gelegenheid ook aan ‘critique d'humeur’ te doen. Wie kan er tenslotte aan ontsnappen, bij het betreden van een zo omvangrijk domein als de internationale literatuur dezer eeuw, niet die paden te begaan voor dewelke hij, zij het onbewust, een gunstig vooroordeel heeft. Nadeau heeft in het weekblad ‘L'Observateur’ samen met Roland Barthes (een jong criticus die met ‘Le Degré Zéro de l'Ecriture’ reeds de aandacht op zich trok) een enquête gehouden over het probleem van het bestaan en van de tendenzen ener linkse literatuur. Het stellen van dit probleem zelf wijst op een natuurlijke neiging ten voordele ener literatuur die aan de sociale aspecten niet vreemd is. Dit zal dan wel uitleggen waarom hij bij voorkeur grasduint bij de opstandige Noord-Amerikaanse romanschrijvers en bij de Italiaanse sociale realisten van het slag van Ignazio Silone en Carlo Levi. Aan dezelfde bronaders van geestelijke vrijheid en non-conformisme ontspruit zijn uitgesproken herwaardering dier ‘âmes damnées’ die Macchiavelli en Markies de Sade heten en wier rehabilitatie één der karakteristieke symptonen is van het wisselende historische inzicht.

Het mag als een veelbetekenend verschijnsel gelden voor zijn prospectiewerk dat Nadeau, zonder het Frans domein te verwaarlozen, in de laatste tijd een grotere voorkeur aan de dag legt voor het onder de loupe nemen van vreemde schrijvers. Wat impliciet schijnt in te sluiten dat hij de Franse productie van heden spijts haar veelvuldigheid niet de grote voorrang geeft die ze in grote literaire perioden heeft mogen opeisen.

[p. 73]

Naast de losse critieken die Nadeau heeft gebundeld, heeft hij zich reeds een duurzame literaire titel verworven door de diepgrondige studie die hij aan het surrealisme heeft gewijd (Histoire du Surréalisme. Ed. du Seuil).

Deze beweging met hare veelvuldige, geestelijke, literaire, picturale vertakkingen ligt nog zeer dicht bij ons; haar verre uitlopers werken nog steeds na, zodat het als een waagstuk kon gelden er thans reeds de geschiedenis van vast te leggen. Nadeau zelf heeft persoonlijk het surrealistisch experiment niet medegemaakt en wellicht heeft deze omstandigheid er toe bijgedragen om hem de geestelijke ‘recul’ te geven die de tijd nog niet heeft verleend. Hij heeft daarenboven zeer dankbaar gebruik kunnen maken van de ‘levende documenten’ die daar zijn enkele van de protagonisten uit de heldentijd van het surrealisme zelf. Aldus is dit werk uitgegroeid tot de eerste waardevolle synthese over een experiment dat, naast zijn eigen letterkundige en vooral picturale resultanten, op zo talrijke nevenverschijnselen van het moderne geestelijke leven een onuitwisbare invloed heeft gehad. Het lag natuurlijk buiten het bestek van Nadeau na te gaan in wat al richtingen de cyclonen en anticyclonen van een bewogen tijd het bevruchtende stofmeel van het surrealisme hebben uiteengestrooid en hoe deze confuus-verspreide elementen hun eigen groeikrachten zijn gaan ontwikkelen op literaire en geestelijke proefvelden waar men hun bestaan allerminst zou vermoeden. De dadaistische voorgeschiedenis van het surrealisme, zijn spoedige opbloei, zijn krachtenconcentratie in zijn periode van hoogconjunctuur, zijn diaspora onder invloed van zeer uiteenlopende politieke, morele en vanzelfsprekend ook persoonlijke factoren, dit alles vormde reeds een voldoende som van heterogene bestanddelen om de ganse aandacht van Nadeau op te eisen en op te slorpen.

Nadeau heeft de openingen op het surrealisme niet langs de enge poort van een scherpe critische geesteshouding benaderd; hij heeft de brede alleeën genomen die doorzond zijn met een onverholen sympathie. Dit legt uit hoe hij een aantal absurd-lijkende begeleidingsverschijnselen van het surrealisme als noodzakelijke luchtzuiverende elementen beschouwt die node uit de beweging zelf mogen gedesintegreerd worden. Een bekend staatsman heeft eens ten koste van tegenstrijdige reacties gezegd: ‘Je suivrai mon parti jusque dans ses folies’, aldus toegevend aan de verzoeking der getrouwheid die één der gewetensproblemen is van de partijmens; en het was, geloof ik, Clemenceau, die vooropstelde dat men de Franse Revolutie spijts haar ontaardingen moest aanvaarden als één blok. De partijkiezing van Nadeau voor het surrealisme mondt uit gelijkaardige monolitische beschouwingen. Aldus heeft hij niet gemeend de mantel van Noë te moeten gooien over de schamele naaktheid van zekere surrealistische uitspattingen; zijn geschiedenis heeft er aan volledigheid en oprechtheid bij gewonnen.

De vraag of het surrealisme tot de geschiedenis behoort en derhalve als een voorbij phenomeen dient te worden beschouwd beantwoordt Nadeau

[p. 74]

negatief. Hij schrijft: ‘L'Etat d'esprit surréaliste, il vaudrait mieux dire: le comportement surréaliste, est éternel. Entendu comme une certaine disposition, non pas de transcender le réel, mais de l'approfondir, de prendre une conscience toujours plus nette en même temps que toujours plus passionnée du monde, (André Breton: Qu'est ce que le Surréalisme?) but de toutes les philosophies qui n'ont pas seulement pour objet la conservation du monde tel qu'il est, soif éternellement inapaisée au coeur de l'homme. C'est dans ce sens que Breton a pu dire qu' ‘Héraclite est surréaliste dans la dialectique..., Lulle dans la définition..., Baudelaire dans la morale..., Rimbaud dans la pratique de la vie, et ailleurs’.

Men voelt zich geneigd om deze opvatting over het eeuwige moment van het surrealistische aanvoelen te onderschrijven. Op vele tijdperken heeft de open krater die uitgeeft op het ondergrondse van de menselijke ziel de abyssale opborrelingen vrije lucht gegeven. Maar het valt niet te betwijfelen dat de grote eruptie waarvan de lava noch versteend noch afgekoeld is zich situeert tussen het einde van de eerste wereldoorlog en het uitbreken van de tweede. Nooit was de beweging zo intens, zo globaal, zo aanhoudend en zo systematisch.

Het ging er deze keer om een dubbel revolutionnair opzet: het omvormen van de wereld en het wijzigen van het leven door wat Nadeau heeft bepaald: ‘une objectivation du désir, force toute-puissante et capable de susciter tous les miracles’.

Nadeau gelooft niet dat het surrealisme in zijn opzet geslaagd is. Hoe zou dit ook? Het behoort nu eenmaal tot de lotsbestemming van elke menselijke beweging dat zij in haar verre gevolgen ruimschoots afwijkt van de oorspronkelijke doelstellingen, ook nog dat zij in zichzelf de kiem draagt van versplinteringen en ontbindingsprocessen die elk levend wezen aantasten. Op een breder plan hebben zowel het christendom als het liberalisme en het socialisme deze middelpuntvliedende en vervormende elementen gekend die hun historisch beeld hebben gewijzigd en de droom een onvoorziene werkelijkheidsgestalte hebben gegeven. Zo menig maatschappelijk en geestelijk hervormer mag te later ure voor zichzelf het ontgoochelde woord hernemen toegepast op een romanheld van Tolstoï: ‘Alles was zo vreemd, zo verschillend van wat hij had gehoopt’. Maar dit onvolmaakte aan het menselijke gebeuren eigen, neemt niets af van de duurzame waarde, van de levenuitstralende kern die de verrechtvaardiging zijn van elke grootse poging.

Het is wellicht daarom dat Nadeau voort blijft geloven in het surrealisme, ook al wordt aan de eeuwige Prometheus, aan de eeuwig lichtzoekende en lichtbrengende mens door de machten der duisternis steeds voortgeknaagd. De dubbele vaststelling van de nederlaag en van de verrechtvaardiging van het surrealisme kan men bezwaarlijk krachtiger omlijnen dan met zijn slotbeschouwing: ‘Le surréalisme n'a rien d'une entreprise religieuse. Il

[p. 75]

est pourtant le seul capable de donner à l'homme ce que lui ont promis toutes les religions: la liberté totale de l'être dans un monde libéré.

Solution possible, évidente, ne dit pas solution facile. Et les surréalistes ne sont point parvenus à la terre promise. Ce n'est que dans ce sens qu'on peut parler de leur échec. Mais que se taisent ceux qui continuent à aligner des vers et à barbouiller des toiles, sans tenir compte de cette expérience sans précédent, car il y aura toujours plus de grandeur dans le vol de l'aigle foudroyé pour s'être trop approché des orages que dans le tortillement assuré du ver de terre’.

In dit eresaluut ligt in een grote mate de tol van dankbaarheid die Nadeau zelf aan de studie van het surrealisme verschuldigd is. Men ontsnapt bij de lezing van zijn werk niet aan de gewisheid dat hij zich aan de uit de diepte komende bronnen van het surrealisme rijkelijk heeft gelaafd. Niet enkel heeft hij er nieuwe te ontginnen aders van geestelijke verruiming in blootgelegd en voor zichzelf uitgebaat. Maar het vermoeden ligt niet ver dat hij er voor zijn schrijfstijl zelf veelvuldige inspiratiemogelijkheden heeft gehaald. André Breton geldt reeds als één der grote stylisten van deze tijd. Het valt te hopen dat ook deze erkenning Nadeau uiteindelijk te beurt zal vallen. Er is een beeldspraak die bij de stijlvorming het karakter aanneemt van nutteloze bovenopgeplakte rococo-ornamentiek. Er is een beeldspraak die eenvoudig als verklaring dient of als uitbreiding van een gedachtenontwikkeling. Het komt mij voor dat de beeldspraak van Nadeau een schepping is op zichzelf die uit de baaierd van het menselijke onderbewustzijn nieuwe grondstoffen ophaalt tot verrijking van de zoekende geesten.