De Vlaamse Gids. Jaargang 37

[p. 737]

Een noodzaak

HET internationaal paedagogisch Congres, dat onlangs te Gent gehouden werd, heeft de noodzakelijkheid doen inzien van een behoorlijke paedagogische vorming van de toekomstige leraars van het Middelbaar en het Technisch Onderwijs. In België wordt vooral sterk gevoeld het gemis van een voldoende theoretische en practische beroepsopleiding van diegenen die in aanmerking wensen te komen voor het ambt van leraar (lerares) in de Athenaea en Lycea. Dat is het gevolg van een onverantwoordelijke administratieve maatregel. Te Luik bestond sedert meer dan een halve eeuw de ‘Ecole Normale Supérieure des Humanités’, gevoegd bij de aldaar gevestigde Rijksuniversiteit. In 1882 werd een gelijkwaardige Hoger Normaalschool, als Germaanse Sectie, aangesloten bij de Faculteit van Wijsbegeerte en Letteren van de Rijkshogeschool te Gent. Beide uitstekende inrichtingen, bestemd om bevoegde leerkrachten voor het Middelbaar Onderwijs (hogere graad) te bezorgen, werden in 1890 door de Katholieke Regering onmeedogend afgeschaft. De deuren werden wijd opengesteld voor de doctors in de Wijsbegeerte en Letteren om als leraars te fungeren zonder dat enige waarborg van een grondige opvoedkundige bekwaamheid bepaald werd. De Minister van Binnenlandse Zaken, die ook het Openbaar Onderwijs tot zijn bevoegdheid had, vaardigde bij de vleet voorschriften uit, liet programma's opmaken, die meermaals wijzigingen en aanvullingen ondergingen. Geen baat! De sporadische hulpmiddelen waren niet bij machte aan de voorkomende eisen te voldoen. Geen wonder dat de stijgende nood leidde tot voornoemd Congres, dat een luide weerklank vindt. Afgevaardigden van regeringsvertegenwoordigers en hoogleraars van vijf en twintig landen namen er aan deel. Het muntte uit door degelijkheid en practische zin. De voorname bijeenkomst, belegd met het oog op de uitwisseling van inlichtingen over het paedagogisch werk aan de Universiteiten, heeft de overtuiging gesterkt, dat de hoogleraren in de opvoedkunde een grote verantwoordelijkheid voor de toekomst van de samenleving te dragen hebben. Het problema moet, mijns inziens, echter op een meer uitgebreid plan gebracht worden. Het onderwijs in alle graden is er in betrokken. Midden in de woeling, die de ganse wereld beroert, stijgt de bekommering niet alleen om de intellectuele ontwikkeling, maar ook om de volledige opleiding van de jeugd. Die kunnen alleen verzekerd worden door de aanwerving van in alle opzichten flinke bezielende leerkrachten. In de cursussen in de paedagogiek in de Universiteiten en evenzeer in de Lagere- en Middelbare Normaalscholen worde de studie van de psychologie en de methodiek door beter en meer uitgebreide practische toepassingen en proefnemingen doeltreffend gesteund. Zo b.v. geldt het de leiders van de jeugd het belang te doen inzien van de zelfwerkzaamheid van de hun toevertrouwde leerlingen. De overdreven actie vanwege de leraar of de onderwijzer dient vermeden. Het drillen en ‘bemoederen’ bij het aan-

[p. 738]

brengen van nieuwe leerstoffen veroorzaken onzelfstandigheid en passiviteit van de aankomende geslachten. Hoe onhandig soms te werk gegaan wordt, blijkt uit een typisch voorbeeld. Een jong onderwijzer, pas aangesteld in een gemeenteschool, trachtte uit te munten door ijver en nauwgezetheid. Aanhoudend was hij aan het woord om de jeugdige toehoorders in de nieuw aangebrachte kundigheden in te wijden. Aanmoedigende uitslagen deden zich niet voor. De schoolbestuurder gaf de onervaren ‘meester’ de raad minder te onderwijzen, maar de leerlingen er toe te brengen zelf meer te leren door op eigen krachten te steunen. De gedweeë onderhorige nam een proef. Hij liet de kinderen van zijn klas een uur aan henzelf over. Zij brachten niets terecht van de toegestane gunst. Zij wisten niet wat met de tijd beginnen. Sommige kwamen zelfs vragen wat zij doen zouden. Wilskracht en ondernemingsgeest ontbraken volledig. De onderwijzer heeft gelukkig ingezien dat eigenlijk hijzelf schuld had aan de hulpeloosheid van zijn leerlingen. Voortaan zou hij de gebreken, die zijn methode onvruchtbaar maakten, te keer gaan. Het hoog begrip van het Lager Onderwijs had hij verloren of het werd hem tijdens zijn studiën in de Normaalschool niet of onvoldoende aangebracht. Dat is een patent feit, dat ongelukkig zich wel meermaals voordoet. In het huidig school systeem wordt te veel getraind. Een der eerste vereisten is het ontwikkelen der individualiteit. Froebel, Pestalozzi, De Croly, Mevrouw Montessorri wezen op stelsels, die toe te passen zijn al naar gelang van de leeftijd van de leerlingen. Deerlijk wordt daarvan afgeweken. Van het 1ste studiejaar der Lagere School af gaat over het algemeen het drillen zijn gang. De jeugd wordt, hoe hoger zij in leeftijd vordert, hoe meer volgepropt met kundigheden, die vooral steunen op geheugenwerk. Meer wordt gelet op het kennen, dan op het kunnen. Weinig wordt gedacht aan karaktervorming, aan het wekken der vreugde van eigen arbeid, aan het aanzetten tot lust om moeilijkheden te overwinnen, aan het sterken van het zelfvertrouwen. Dat zijn nochtans belangrijke factoren om later de strijd om het bestaan zegevierend te voeren tot eigen baat en tot nut van de gemeenschap.

De school is de miniatuur van het leven.

‘Die Erziehungsoll nicht sein ein Ziehen und ein Zerren, sondern ein Leiten an unsichtbarer Hand der Weisheit’, leerde Arndt in zijn paedagogiek voor het kind. Het past de dorrende schoolwijsheid te schuwen, de natuurlijke gaven van de leerlingen niet te dringen binnen de enge grenzen van eigen opvattingen. De school mag de scherpe kritiek niet meer oplopen, die Goethe de opvoedingstelsels toeslingerde: ‘Schule und Prinzipium fesseln alle Kraft der Erkenntnis und Tätigkeit; der böse Genius ermordert echte Menschen im Vorhof der Geheimnisse’. De wereld heeft behoefte aan heldere geesten, knappe, wilskrachtige durvers, ijverige, volhardende werkers, trouwe dienaars van Land en Volk. Zij moeten in staat gesteld worden met opofferende zin en drang naar samenhorigheid hun nationale en sociale plichten te vervullen en daarbij universeel te kunnen denken en handelen.

[p. 739]

Hoe te werk gaan?

Het Nederlands tijdschrift: ‘Valcoogh’, dat kort na de oorlog zijn afleveringen staakte, had volkomen gelijk, toen het in een artikel over algemene paedagogische beschouwingen er op wees, dat ‘in zake opvoedkunde er slechts één vaste regel is, nl. dat er geen vaste regel bestaat.

Zij, die zich halsstarrig aan een eenmaal gevolgde werkwijze vasthouden, zijn geestelijk ten dode opgeschreven.

Zij hebben geen ander uitzicht meer. Paedagogiek is groei. Paedagogiek is leven.’

De waarde van de opvoeder komt hoofdzakelijk in aanmerking. Het volstaat niet dat hij, die in het onderwijs treedt, zich op de hoogte van de wetenschap houdt. Nodig is het dat hij zich lenig kan bewegen volgens zijn eigen aard en volgens de omstandigheden, die zich voordoen in de jaarlijkse afwisseling van de leerlingen-groepering, waaraan hij tot gids strekt.

Vrijheid betekent niet losbandigheid.

De af te leggen weg worde nauwkeurig afgebakend. Methodisch zij het onderricht, methodisch de wijze waarop de ervaren hand de jeugd leidt en voortsuwt, terechtwijst en aanmoedigt. Het hoe worde overgelaten aan de meester, die het terrein behoorlijk verkent, zich duidelijk rekenschap geeft van de middelen, waarover hij beschikt, en wel weet welk aandeel hij aan te brengen heeft tot het voltrekken van de op te richten bouw.

Moedig, volhardend, geestdriftig verricht hij zijn werk. Het arbeidsveld ligt wijd open. Zelfstandigheid en persoonlijk initiatief geven in het leven de doorslag. In de Verenigde Staten werd dat goed begrepen. Voor de morele opleiding b.v. waren in de vorige eeuw de onderwijsmannen overtuigd, dat het kunnen lezen van de Bijbel en het Gebedenboek het beste middel aan de hand deed voor dat onderricht.

Dat soort van opvoeding bleek na vele ontgoochelingen niet doeltreffend. Het opdreunen van gedichten in de trant van: ‘Jantje zag eens pruimen hangen’, dat jaren lang in onze scholen gewoed heeft, het gebruik van verhalen met een zedenles, die de leesboeken vóór 50 jaar kenmerkten, waren een stap voorwaarts; maar ook dat bleek onvoldoende. In de Verenigde Staten kwam de onrechtstreekse methode voor de zedelijke opvoeding met meer succes aan de beurt. Ze wordt thans algemeen toegepast. Wel worden toespraken over Bijbel en Godsdienst geregeld gehouden, maar moraal wordt niet meer door middel van lezingen en boekenwijsheid stelselmatig ontwikkeld.

Die opvoeding worde beschouwd als een uitvloeisel van de handelingen en gedragingen der leerlingen zelf.

Al de vakken van het schoolprogramma dienen om occasioneel de morele vorming in de hand te werken.

Ze verschaffen ruim gelegenheid de leerlingen aan orde, reinheid, stiptheid, spaarzaamheid te wennen, ze aan te zetten tot handelen op eigen verantwoordelijkheid, tot het behoorlijk gebruik van het schoolgerief en het hanteren

[p. 740]

van gereedschappen, tot inachtneming van het wederzijds dienstbetoon. Ze leren geredelijk bevelen ontvangen en er ook aan gehoorzamen, hinderpalen te boven komen, in coöperatie met anderen werken en het genot smaken van eigen ontdekking met eigen middelen in een prettige omgang met de raadgevende en waakzame meester.

Werklust, eerlijkheid, oprechtheid, vriendschappelijkheid zijn de duurzame vruchten van die methode.

De Amerikaanse paedagoog, Dr. Felix Adler, gaf de sterkste impuls tot de ‘ethical culture’-beweging. Hij mocht terecht aan de gevel in zijn modelschool: the Fieldstonschool te New-York, de gedenkplaat met het volgend opschrift laten aanbrengen: ‘Dit gebouw is niet alleen een opvoedingstempel om leerlingen op te leiden voor hun loopbaan, maar ze vormen voor het leven, het groeiende leven in de wereld. Wij richten hier een altaar op gewijd aan het goddelijke, dat in de mensheid leeft’.

Het ontdekken en tot ontwikkeling brengen van de verborgen schatten in hart en geest van het kind maken het onderwijs tot een apostolaat voor de opvoeders, die zich als uitverkorenen moeten laten gelden.

Onderwijzers en leraars zijn geen ambtenaars als anderen. Ambtenaars nemen een ambt waar; onderwijzers en leraars vervullen een zending: rondom zich een wereld te scheppen, badend in het licht der schoonheid en wijsheid, met de stichtende, opbeurende, sterkende invloed, die van hen uitstraalt. Dit kan slechts, wanneer de klas niet het stijve, stoere uitzicht heeft van een streng bedwongen groep schijnbaar aandachtig luisterende leerlingen, maar een schaar bevat van leerlustigen, voor wie het onderwijs een aanhoudende opwekking van eigen inspanning is.

De Duitse wijsgeer en opvoedkundige Herbart stelde daarenboven als eis, dat de klas aantrekkelijk zou zijn. Niet uitsluitend wordt de uiterlijke verzorging van het lokaal daarbij bedoeld; de klas moet het blijde uitzicht vertonen van leerlingen, die in een vrolijke stemming hun ingeboren neiging tot werkzaamheid volgen.

Het beeld van ‘Het Kromme Boompje’, dat J.P. Heye in het gemoedelijk gedicht van die titel oproept, spookt hier voor de geest. Waar moet men heen, zo men de jeugd tomeloos laat voorthollen? Die angstvolle vraag ware gewettigd, indien niet de meester naast de leerling stond om de uitbundigheid op handige wijze te remmen en ten goede te leiden, zodat niet de neerdrukkende last van de te dicht aaneensluitende breidel gevoeld wordt en de productieve natuur, die in ieder normaal mens schuilt, tot uiting komt.

Geen ordeloze pret noch buitensporig jolijt in de school, maar vreugde, die de jeugd ondervindt om aan de stuwing naar groei en kracht in physisch, moreel en intellectueel opzicht te voldoen.

De tucht wordt verzekerd door de liefderijke, tactvolle wijze, waarop de meester, als een vriend, een raadgever, een gids de weg baant en verheldert, die leidt naar de behoorlijke voorbereiding tot het werkelijk leven.

[p. 741]

Te verbannen is het stelsel der overtallige klassen; de bevolking der klassen worde derwijze bepaald, dat het onderricht in zijn gewichtig streven niet gedwarsboomd zij. Dan wordt nuttig werk verricht. Dan komt voor velen, later, de school niet meer in herinnering voor als een verdorde akker, maar wel als een rijke beemd, vol helder licht en reine lucht, met heerlijk bloeiend gewas, waar steeds nieuwe zaden kiemen en gedijen tot versterking van kennis en karakter, tot vaster grondlegging van een waardevolle toekomst.

De internationale paedagogische vergadering te Gent leidde tot een reeks besluiten, waarvan enkele als volgt luiden:

‘Het Congres

- stelt naast gelukkige verwezenlijkingen een algemeen erkend tekort vast, zowel in de theoretische als in de praktische opvoedkundige vorming;

- stelt met spijt vast dat de toekomstige opvoeders onvoldoende voorbereid zijn op hun taak, daar zij onvoldoende bekend zijn met de vraagstukken die verband houden met de zielkunde, de schooloriëntering en de moderne opvoedkunde;

- wenst dat de internationale conferentie van het Openbaar Onderwijs, die te Genève in Juli 1954 zal doorgaan, een ontwerp zal uitwerken en voorleggen aan de ministers van Onderwijs volgens hetwelk aan de toekomstige opvoeders een onderwijs zal worden verschaft, aangepast aan de huidige stand van de opvoedkundige wetenschappen en de kennis van de psychologie der studerende jeugd.’

Moge die gezaghebbende stem niet de ‘vox clamans in deserto’ zijn, maar zonder verwijl leiden tot de doeltreffende maatregel in de duidelijk aangewezen zin.

O. VAN HAUWAERT