De Vlaamse Gids. Jaargang 37

[p. 677]

Harry Mulisch
Of op zoek naar een nieuw ‘punt van uitgang’ voor leven en kunst

WE niet totaal verstard is binnen het gewordene, wie niet bevreesd is uit zijn veilige rust gestoten te worden, hem moet het dag na dag duidelijker worden dat er een wereld van tot voor betrekkelijk weinig jaren nauwelijks betwijfelde waarheden, waarden, waarderingen en gevoelens bezig is ineen te storten. Stellig heeft de mens in vroeger eeuwen deze situatie al meermalen beleefd: ‘critische’ perioden als de onze kent de geschiedenis onder meer bij de kanteling van klassieke Oudheid naar Christelijke middeleeuwen; bij de overgang van dit feodale tijdperk in de burgerlijke maatschappij sinds de Renaissance; in de decenniën vanaf de Franse revolutie tot na de Napoleontische tijd. We moeten hier buiten beschouwing laten één der grootste problemen der historie: of namelijk deze wendingen in de ontwikkeling der mensheid veroorzaakt worden door stoffelijke of door geestelijke factoren, m.a.w. of economie en techniek dan wel ideeën de mensheid leiden. Een feit is het in elk geval dat op de grensvlakken der grote, rustige historische perioden de geestelijke crises optreden in de denkende en scheppende individuen. Zij, de niet-verstarden, de niet bevreesden, zij beseffen als eersten: ‘de oude wegen zijn platgetreden, wij moeten ons nieuwe banen!’

Iedere tijd overschat zijn eigen betekenis en tegen het jaar 1000 vreesde en verwachtte men de ondergang van wereld en mensheid zeker even stellig als de grote pessimisten van onze levenstijd. Maar zelfs als men de factor der overdrijving elimineert uit ons huidige wereldbeeld, kan men onmogelijk ontkennen - tenzij men zichzelf met leuzen in slaap wil sussen - dat de hoop van Darwin heeft plaats gemaakt voor de wanhoop van Sartre, dat het 19de eeuws vertrouwen in de toekomst is gevolgd door de paralyse van de angst, dat de mens, geestelijk èn stoffelijk, ook thans weer in een critische situatie verkeert en Oswald Spengler 30 jaar geleden niet zo heel ver van de waarheid was toen hij van ‘de ondergang van het avondland’ sprak.

Herlees een aantal destijds bewonderde boeken van toch ongetwijfeld grote schrijvers vóór 1940 - ge zult er van versteld zijn, hoeveel ge nu ondergaat als: ‘tóch voorbij’. En hoé vreemd, irriterend, zot ge wellicht veel der modernste poëzie, proza, schilderijen, beeldhouwwerken, muziek moogt vinden - tóch zult ge, na de ons letterlijk ont-stellende gebeurtenissen der laatste decenniën, van talrijke eens niet alleen aanvaarde, maar ook graag bewonderde kunstwerken nu zeggen: neen, dat doet me toch niet veel meer, die rustige verzen, die verhalen met of zó beperkte horizon óf zo levensvreemde fantasie,

[p. 678]

die vriendelijke landschappen, die fraai-afgewerkte beelden, die schoolse composities. Dat wil geenszins zeggen dat wat we nu als ‘voorbij’ gevoelen, zijn eigen waarde heeft verloren: die kunstwerken blijven de belangrijkste en schoonste verschijningsvorm van die tijd - maar die tijd, ‘het burgerlijk tijdperk’ ligt achter ons. En de vormen van leven en kunst van die periode zijn daarom als creatieve factoren voorbij - hoè innig en melancholisch wij ouderen ze ook liefhadden en nóg liefhebben.

Maar: de jongere denkende mens en scheppende kunstenaar, als hij waarlijk lèèft, staat heel anders tegenover deze materie. Temidden van de chaos van de crisis, bedreigd door een samenleving waarvan hij het uiterst labiele evenwicht heel goed doorziet, alle traditionele waarden betwijfelend en alle schijnvormen en mooie woorden wantrouwend - dag aan dag voelt hij zich bekocht - ziet hij als zijn taak: een nieuw punt van uitgang te zoeken voor leven en kunst. En zo begint hij bij de meest algemeen menselijke elementen: zijn naakte bestaan als zintuigelijk, willend en voelend wezen. Ik zeg opzettelijk niet: denkend wezen, want - evenals in vroegere critische perioden der historie -: deze opnieuw beginnen willende jonge mens is anti-rationeel ingesteld; hij is - of hij het wil erkennen of niet - romanticus en dus - ik meen naar een woord van Friedrich von Schlegel - heeft hij sterk de behoefte het onbewuste in de mens niet door redenering te verstoren. Maar daar lezer of kijker altijd allereerst de neiging heeft zijn verstand te gebruiken, staat hij tegenover de kunstuitingen der jongste generatie onwennig, niet-begrijpend en daardoor dan weer koel, dan weer afwijzend en soms (uit ergernis over eigen tekortschieten) geërgerd. Terwijl juist allereerst een zich-openstellen noodzakelijk is tegenover al deze nieuwe waarden zoekende en daarom in nieuwe vormen ‘experimenterende’ schilders en schrijvers. Zij wantrouwen immers de verschaalde oude expressie-beelden... zij geven om met de jonge prozaïst Bert Schierbeek te spreken: ‘andere namen’.

Maar het is de moeite waard naar hen te luisteren: want, hoewel zij door hun meedogenloos onthullen van de naaktheid des levens de schijn tegen hebben, deze jonge kunstenaars zijn idealisten (zoals zo vele romantici): en Schierbeek roept zijn lezers toe: ‘Ik ben een reisgids, kinderen, leer mij lezen’. Harry Mulisch, de 25-jarige begaafde prozaïst, geeft aan het eeuwig zoeken van de mens, aan zijn drang naar uitkomst (tegen beter weten in, als het ware), vorm in zijn symbolische ‘Oneindelijke aankomst’, onlangs met een andere prozaschets (‘Chantage op het leven’) verenigd in een bundeltje, dat aan laatstgenoemd verhaal zijn naam ontleent (‘Chantage op het leven’, uitg. ‘De Bezige Bij’, Amsterdam, 1953).

Het schema van de vertelling ‘Oneindelijke aankomst’ is zeer simpel, hoe vreemd ook: de hoofdpersoon - aangediend onder de eigen naam van de auteur! - krijgt bij het uitvoeren van zijn befaamde schroef-hoogtesprong in het Haarlemse zwembad een ontzettende klap tegen zijn schedel en komt onder

[p. 679]

de bodem van het zwembad in de machinekelder terecht, die hij met moeite langs de minst afschrikwekkende koker weer verlaat, waarna hij in het hem vreemd geworden oude Haarlem als wezenloos terugkeert en ‘in afwachting’ bij het station blijft rondhangen. De symboliek in deze schets is vrij duidelijk, maar ook wat schematisch. Maar kenmerkend voor de mentaliteit van deze nieuwe experimentele generatie, waarbinnen Harry Mulisch stellig een der belangrijkste litteraire kunstenaars is, is de probleemstelling: de jonge mens van thans is ‘uit de wereld geschokt’ en zoekt een weg om op een nieuw, hoger niveau daarin terug te keren. Dit ‘losgeslagen’ zijn is een verschijnsel onder de jongere generaties dat al na de oorlog van 1914-1918 duidelijk aan de dag trad. Nu, na 1940-1945, wordt deze geestelijke situatie bij de Noord-Nederlandse auteurs zichtbaarder acuut. Factoren van sociale, locale, geestelijk èn theoretische aard werken momenteel samen: Taine's theorieën over de invloed op de mens van afstamming, plaats, opvoeding en tijdsbestek blijken wederom bijzonder houdbaar. De wanhoop, die zich baanbreekt in de harten, is groter bij wie eens het christelijk geloof bezaten, dan bij diegenen die opgroeiden in het uit de Renaissance zich ontwikkelend burgerlijk-humanistisch milieu. En het is nu eenmaal zo, dat de Noord-Nederlandse auteurs van Spieghel tot Ter Braak in het algemeen stammen uit dat milieu. Zij leefden veelal vanuit door henzelf geschapen menselijke waarden. Deze jongste generatie echter verloor èn het geloof in God en dat in de mens. Zij voelen zich geworpen in dit leven, naar Sartre's woord, maar daarmee dikwijls als ‘verworpenen’. En echter: zij tonen anderzijds een ‘idealistisch’ vitalisme: met Camus zoeken zij ‘malgré tout’ in hun leven naar ‘een houding in de tijd’: hoè moet de mens leven om aan zijn wezenlijke mens-zijn te beantwoorden zonder welk geloof ook aan te hangen, naar een ‘nieuw humanisme’, een ‘tragisch humanisme’ dus toch, waarvan Sartre spreekt. En in hun kunst zoeken zij naar een vorm, een stijl die dàt levensgevoel volkomen kan uitdrukken. Dat kan geen rationalistische stijl zijn, het moèt een stijl in beelden, in associaties wekkende aanduidingen zijn: een symbolische stijl.

De man in de zwembadkelder, duister, in ‘een holle kern van een oneindig blok gevangen’ - de uit de wereld der vaste heldere waarden naar het verborgen onderbewuste ‘geschokte’ mens - vraagt zich af: ‘Waarom ik hierna toch weer doorliep, en niet voor altijd als een roerloze stalagmiet bleef staan, dank ik misschien aan mijn hoopgevoel, dat mij nooit zal verlaten, mijn hoopgevoel, dat altijd iedere absurditeit zal doorkruisen: absurder dan absurd naast een inzicht in het absurde, en daardoor de absurditeit een late zin gevend’. - Hier ligt het nieuwe ‘punt van uitgang’ dat Harry Mulisch zoekt. Nieuw? O, ik weet het: ‘credo, quia absurdum’ is een oud woord. Maar - laten we momenteel in elk geval niet altijd achterom kijken: er zijn belangrijker daden te doen, en Harry Mulisch heeft in zijn interessante, dichterlijke en tragische roman ‘Archibald Strohalm’ - in 1951 met de Reina Prinsen Geerligs-prijs

[p. 680]

bekroond en uitgegeven door ‘De Bezige Bij’ te Amsterdam, - deze reactionnaire houding (letterlijk: tegen de actie in werkend) afdoende gepersifleerd in de steeds achteruitlopende heer H.W. Frets.

Maar het ‘punt van uitgang’ zien is iets anders dan van daaruit de nieuwe weg te gaan: de goede weg leidt door de diepste afgrond, de onmogelijke weg leidt naar een ondoorgankelijk ideaal-lichtpunt - en zo kiest de man uit de kelder dan wel de derde en kortste weg terug, maar vindt dan ook ‘het nieuwe Haarlem’ niet en beseft: ‘Ik heb mijn verantwoordelijkheid bedrogen’. Dit tekortschieten - het is de menselijke kant van deze novelle, die juist daardoor te sterker ontroert.

Tekortschieten - het is de ‘condition humaine’ bij uitstek; kón de mens volmaakt handelen en zijn, hij zou niet (behoeven te) bestaan. ‘Doch sein höheres Streben ist ein schöner Zug’ luidt het in de ‘Dreigroschenoper....’ Van deze problematiek is ‘Archibald Strohalm’ vervuld. Een werk alweer vol symbolen (die zelfs wel wat àl te ver worden uitgewerkt wat hier en daar doffe plekken veroorzaakt). Strohalm belooft zijn daad ter geestelijke bevrijding) van de mens te stellen tegenover de traditionele phraseologische ‘poppenkast’ - maar de nieuwe ideeën overstelpen hem: hij ziet geen kans de ‘idee-eieren’ allen op te vangen - ze vorm te geven. Hij schrijft nu in plaats van te handelen - dat is zijn ‘tekortschieten’, maar meteen het boeiend-menselijke in hem. En dat alles beschrijft nu weer Harry Mulisch - en dit lukt hem alweer ‘onvolmaakt’, wat dan juist de lezer ontroert. Zodra Strohalm eindelijk gaat handelen en zijn poppenkast ‘laat spreken’ - komt er wartaal en voor hèm het einde....

Er zijn grandiose vondsten in dit boek, waarvan de woorden over de Haarlemse Sint Bavo: ‘de Gothische kerk, een versteende Hollandse regenbui’ maar een der vele mooie kleinere vondsten is, en de volgende regels van een Marsmanniaanse luciditeit zijn:

‘Wakkerwordend, en met de droom nog in zijn hoofd, loopt hij naar het raam, dat hij opengooit, wijd open naar de dag. Hij lacht en steekt zijn hoofd in de blauwe schaal van de ochtend. Dan is de dag een wapperende vlag voor een feest, de wereld een jongensboek in het raam, groot open bladzij zonlicht avontuur. Uit zijn haren straalt het licht, vingertoppen spitsen vuur; op zijn oren zitten merels... Zo waaiert dan voor archibald strohalm de dag open uit de kommen van de nacht, waaiend zaaiend met lange bamboevingers door de klaarte...’

Het is, in deze prozaregels, precies dezelfde prilheid als in de verzen der nieuwe experimentele dichters en in de composities der nieuwe beeldende kunst. En is het in zijn ‘vreemdheid’ niet juist verrassend prachtig?

Prilheid: onverzadigd van en teleurgesteld door het denken óver de dingen, zoekt de jonge mens het ding weer te leren kennen èn zichzelf daaraan te

[p. 681]

genezen, door het zintuigelijk contact er mee: hij hoopt weer een boom to zien en niet maar alleen ‘een boom’. En ontroerend is het tastend strelen met de vingers, waar Archibald Strohalm de oeroude boom Abram in de Haarlemmer Hout toespreekt. Opnieuw beginnen - ook Gorter deed dat in zijn ‘Mei’, maar hij leed niet aan die wanhopige ‘nervositeit tot in de vingertoppen’.

Ik zou nog veel kunnen zeggen over die andere novelle, ‘Chantage op het leven’, waarin de sfeer van het tot walgens toe lichamelijk sterven en verrotten direct raakt aan de sfeer van hemelse visioenen - mystiek proza, maar met meesterlijke versmelting van realisme en symboliek (als bij E. Th. W. Hoffmann in de tijd der ‘oude romantiek’); en over het voortreffelijk stille en aangrijpende verhaal ‘Tussen hamer en Aambeeld’ (N.V. Arbeiderspers, Amsterdam, 1952) - relaas van een Russisch soldaat die slachtoffer wordt van politieke machinaties en gelaten zijn terechtstelling ondergaat: de wereld acht ‘de mens’ niet, dat begrip is leeg; er moet iets persoonlijks, tastbaars zijn: ‘Vertel de wereld dat ik blauwe ogen heb, Kaganowitsch! Vertel haar dat ik blauwe ogen heb!’, zó Ifuistert hij tegen de oude gevangenbewaarder.... -

Maar ik moet eindigen. Natuurlijk zijn er aanmerkingen te maken op het werk van deze jonge auteur: een te verre doorvoering der symboliek, hier en daar iets te veel bravour. Maar zwijgen wij daar voorshands over en constateren wij liever dat Harry Mulisch een belangrijk nieuw prozaschrijver is, die iets te zeggen heeft èn het - en in welk rijk gevarieerd register! - zeggen kàn.

W.L.M.E. VAN LEEUWEN