De Vlaamse Gids. Jaargang 37

[p. 650]

Is rechtsonwetendheid een verantwoording?

IGNORANTIA JURIS NOCET, de rechtsdwaling is zonder uitwerking; zij doet de verantwoordelijkheid niet verdwijnen. Dit is een beginsel, dat in het strafrecht een bijzondere rol heeft gespeeld. Het werd eveneens door de wetenschap, de wetgeving en de rechtspraak in talrijke landen overgenomen. Om dit beginsel te verantwoorden halen zijn voorstanders de traditie en practische beschouwingen aan.

De geschiedenis kan anderzijds geen levende bron van het recht in het algemeen en het strafrecht in het bijzonder zijn. Het strafrecht is een practische wetenschap die rekenschap moet houden met de tegenwoordige voorwaarden en omstandigheden, met het dagelijks leven en niet met het verleden.

Buiten deze beschouwing om, hebben de opzoekingen bewezen, dat elke periode in de ontwikkeling van het strafrecht beïnvloed werd door de rechtsonwetendheid. In het Romeins recht eveneens werd dit beginsel niet volledig over het hoofd gezien. De voorstanders van deze gedachte gebruiken dit feit trouwens als argument. Het Romeins recht voorzag o.m. uitzonderingen voor zekere categorieën mensen evenals voor de gevallen waar de voorschriften van de wet niet duidelijk genoeg waren en zodoende aanleiding gaven tot allerlei verklaringen.

De practische argumenten kunnen in twee categorieën gerangschikt worden: deze gehaald uit de strafrechtelijke politiek en degene die uit het strafrechtelijk proces afgeleid worden.

Sommigen beweren, dat het aanvaarden van dit beginsel een volstrekte noodzakelijkheid is voor de veiligheid. De politieke veiligheid hangt er van af en de aanvaarding van de rechtsonwetendheid zou de macht van de Staat verlammen; het zou bovendien een erge fout tegen de Staat uitmaken. Het privaat belang kan er misschien onder lijden doch het dient ondergeschikt te worden aan het openbaar belang: de uitwerking van de gemene wil mag niet afhangen van de wil of de nalatigheid van sommige enkelingen.

De vraag is te stellen of dergelijk standpunt in overeenstemming kan gebracht worden met het hedendaags gevoel van rechtvaardigheid. Daarna moet uitgemaakt worden of het strookt met de huidige gedachte van de Staat en zijn bevoegdheid.

Ongetwijfeld geeft het aanvaarden van dit beginsel aanleiding tot te strenge en soms onrechtvaardige straffen. Het beginsel zelf is echter reeds in strijd met de idee van gerechtigheid daar zij de onrechtvaardigheid onderstelt.

Daarom kan het ook niet aanvaard worden aangezien in het recht de gerechtigheid en de nuttigheid aan elkaar verbonden zijn.

Wanneer wij de Staatsidee beschouwen, zien wij dat de theorie van de volstrekte en uitsluitende Staatsmacht sinds geruime tijd niet meer bestaat. Het publiek recht werd gedemocratiseerd onder de invloed van de Amerikaanse

[p. 651]

en de Franse verklaringen van de rechten van de mens. De enkeling, eigenaar van onaantastbare rechten, komt zich te plaatsen tegenover de Staat. De souvereiniteit van de vorst wordt vervangen door de overheersing van de natie. De enkeling kan niet meer als middel gebruikt worden voor het behartigen van een doel door een ander gesteld. Hij mag dus niet opgeofferd worden aan het openbaar belang.

Een belangrijke vraag dringt zich echter op: is het beginsel, dat de rechtsonwetendheid verwerpt, een voorwaarde tot gerechtelijke of politieke zekerheid?

Men beweert dat, zo men voor elk geval een bewijs voor het bewustzijn van de onwettigheid van een gepleegde misdrijf eiste, het recht met onmacht, zou worden getroffen daar een groot aantal schuldigen aan een verdiende straf zouden ontsnappen onder voorwendsel van rechtsonwetendheid.

De moeilijkheid schuilt dus in het bewijs van de kennis van het recht. Van hier uit ontstaan alle redeneringen voor het verrechtvaardigen van het beginsel uit naam van de juridische orde of le Staatsveiligheid.

In het strafrechtelijk proces moeten steeds talrijke vraagstukken opgelost worden waarvan het bewijs gewoonlijk zeer moeilijk is - werd het feit vrijwillig of onvrijwillig gepleegd? welke is de waarde van de aangewende reden, waarvoor kan de dader schuldig gesteld worden? Aan al deze vragen dient een oplossing gegeven. Het openbaar leven eist niet alleen de bestraffing van de misdadiger doch ook, en vooral, de vrijspraak van de onschuldige. De vertegenwoordiger van de staatsbelangen bij een strafrechtelijk proces, de procureur, is dan ook verplicht de in vrijheidstelling van de beschuldigde te vragen indien de feiten zijn onschuld bewijzen.

De moderne strafrechtspleging leidt uit dit beginsel het vermoeden van onschuld (Praesumptio boni viri) af.

Een vraag: maakt het in aanmerking nemen van het beginsel van rechtsonwetendheid werkelijk een gevaar uit voor de juridische orde? Bestaat er gevaar voor, dat de schuldigen aan de straf zouden ontsnappen indien men hen toelaat beroep te doen op de rechtsonwetendheid?

Het kennen van het recht is een natuurlijk vermoeden dat betekent, dat deze kennis slechts dan dient bewezen te worden wanneer de rechter twijfelt aan de rechtsonwetendheid van de beschuldigde. Misbruik van dergelijk verdedigingsmiddel moet niet gevreesd worden. Het publiek geeft zich heden ten dage zelden rekenschap van het bestaan van het beginsel dat trouwens even zelden in rechte wordt aangehaald. Het aanhalen van de rechtsonwetendheid wordt niet gebruikt in de belangrijkste gevallen waar het gepleegde feit reeds door de moraal wordt veroordeeld. Men haalt het beginsel van rechtsonwetendheid meestal aan wanneer het een ingewikkelde juridische toestand betreft ofwel wanneer de wet formeel is, d.i. wanneer het feit om bijzondere redenen bij de misdrijven werd gerangschikt.

In het huidig strafrechtelijk proces dat geleid wordt door een stelsel van overtuigingsbewijzen, kan men niet aannemen dat het onderscheiden van de

[p. 652]

werkelijke en geveinsde onwetendheid een voor de rechter te zware taak is.

Het staat buiten twijfel, dat in erge gevallen, waar het misdrijf klaarblijkelijk is, dergelijke verdediging niet baat. Mocht de rechter die aangehaalde reden dan nog als waarschijnlijk achten, op grond van bijzondere omstandigheden, - wat slechts gebeurt bij politieovertredingen, - dan zou de juridische orde daarom nog niet aangetast zijn.

Mocht men het beginsel ‘ignorantia juris nocet’ verwerpen, dan zou de onwetendheid van een gepleegde inbreuk niet steeds als rechtvaardiging kunnen dienen. De rechtsonwetendheid is dikwijls het gevolg van een vergissing of onvoorzichtigheid en dan moet de dader niet volledig onschuldig geacht worden. In deze gevallen zal de straf slechts uitgesproken worden wanneer de fout (culpa) voldoende zal geacht worden om de strafrechtelijke verantwoordelijk te doen uitschijnen. In de meeste politieovertredingen wordt dit beginsel aanvaard; men noemt ze dan ook dikwijls ‘onvoorzichtigheidsmisdrijven’.

Het niet volledig van buiten kennen van de ontelbare politieverordeningen levert niet zulk een groot gevaar op: wanneer men een bepaald beroep uitoefent, is men strafbaar zo men de voorschriften die er mee verband houden, niet naleeft.

De argumenten die tegen het beginsel ‘ignorantia juris nocet’ opkomen, worden gehaald uit het moderne strafrecht.

De ontwikkeling van het strafrecht werd vooral gekenmerkt door het naar voor brengen van de subjectieve waarde van het misdrijf, door het in aanmerking nemen van de dader en niet uitsluitend van de daad. Een stelregel werd uit deze ontwikkeling afgeleid: geen straf zonder schuld, wat neerkomt op een overwicht van de morele verantwoordelijkheid.

Wij beweren, dat het beginsel ‘ignorantia juris nocet’ niet in overeenstemming kan worden gebracht met de morele verantwoordelijkheid.

Wij moeten de vraagstukken, aangehaald door de rechtsleer, hier niet oplossen: onderstelt het plegen van een fout het bewustzijn van een onwettigheid, of van een strijdigheid met de bestaande normen (Binding) of is de dader er zich bewust van dat hij een belang, door de wet gewaarborgd, schaadt, of slechts aan zijn plicht als mens niet voldoet? (Mayer)

In elk geval onderstelt de gedachte van schuldigheid een slechte wilsuiting. Zij is ontegensprekelijk de uiting van een kwade bedoeling, de bedoeling een daad te stellen waarvan de dader weet dat zij verboden is. Het criminele inzicht bestaat dus wanneer de dader er zich bewust van is, dat hij een misdrijf begaat.

Het zou tegenstrijdig zijn aan te nemen dat hij verantwoordelijk is die vrijwillig de juridische orde heeft verbroken wanneer hij niet weet dat deze orde bestaat.

Men moet eerlijk zijn: zo men van oordeel is dat het beginsel ‘ignorantia juris nocet’ dient bewaard om bepaalde redenen, moet men anderzijds bekennen, dat het beginsel van de morele verantwoordelijkheid er door aangetast wordt. Dit zou de terugkeer betekenen tot een verantwoordelijkheidsgedachte

[p. 653]

waarbij men weeral de dader zal verwaarlozen. Het beginsel van ‘ignorantia juris nocet’ kan niet samen gaan met het begrip ‘straf’, en kan ook niet verrechtvaardigd worden door zijn nut.

Het begrip straf ligt in de beteugeling: het is een wraak. Van dit standpunt uit bekeken mag hij alleen gestraft worden die vrijwillig en opzettelijk het kwade heeft gedaan. Zo komt het, dat de huidige straf geen blinde reactie meer is doch wel een rechtvaardige wraak die een leed uitmaakt voor de bewuste overtreding van de wet, voor het kwaad waarvan de misdadiger niet alleen de physische oorzaak was doch vooral de morele oorzaak.

Het doel van de straf kan bestaan in de verbetering, de vreesaanjaging, in de verdediging van de maatschappij of het voorkomen van herhaling.

De straf, als verbetering, mag niet toegepast worden op degene, die onvrijwillig de juridische orde heeft gestoord. Want in die gevallen gaat het gewoonlijk niet om morele stoornis noch om verdorvenheid en er kan dus geen sprake zijn van verbetering.

Schrikaanjaging wordt reeds bereikt door de uitvoering van de straf of eenvoudig door dreigen.

De schrikaanjaging door uitvoering van de straf is gewoonlijk overbodig omdat deze individus de wet onvrijwillig hebben overtreden. Daarom hoopt men, dat zij geen inbreuken meer op de wet zullen maken wanneer zij ze zullen kennen. Men moet dus meer trachten hen in te lichten dan hen te straffen.

Degenen, die het beginsel willen verdedigen van het standpunt uit van schrikaanjaging door dreiging, stellen zich bloot aan een natuurlijke tegenstrijdigheid. Hoe kan inderdaad een niet gekende dreiging vrees verwekken? Hoe kan het leed, veroorzaakt door de uitvoering van de straf, het nodige tegenmiddel brengen om een nieuw misdrijf te verhinderen, wanneer de dader er niet van overtuigd is een misdrijf te hebben gepleegd?

Wanneer wij aannemen, dat de straf tot doel heeft de maatschappij te vrijwaren en het buiten gevaar stellen van de misdadiger onderstelt, stellen wij eens te meer vast, dat het toepassen van een straf op iemand, die de wet overtrad zonder ze te kennen, niet verrechtvaardigd is.

In dit opzicht mag de straf slechts toegepast worden als de negatieve waarde van de dader bewezen is. Alleen degene, die gevaarlijk is voor de maatschappelijke orde mag door de straf getroffen worden. Het misdrijf in dergelijke omstandigheden gepleegd levert geen bewijs op.

Deze redenering komt ook op tegen de veiligheidsmaatregelen die, volgens de Italiaanse positivistische school de straf zouden moeten vervangen in dergelijke gevallen. Want hier ook is de schadelijkheid de toepassingsvoorwaarde van die maatregelen. De positivistische school is van oordeel, dat de maatregelen dienen toegepast rekening houdend met de wettelijke verantwoordelijkheid. Men moet rekening houden met de graad van het gevaar.

Er dient eveneens op gewezen, dat de aanhangers van het beginsel ‘ignorantia juris nocet’ de invloed van dit beginsel beperken tot het strafrecht

[p. 654]

en dus de vergissing op andere gebieden wel aanvaarden. Dit is vooral het standpunt van de Duitse en Oostenrijkse rechtspraak. Dit verschil, dat in de geschiedenis niet voorkomt en door de wetgevingen, - zelfs de Duitse, - niet wordt aanvaard, is onlogisch en brengt in de practijk oplossingen mee, die strijdig zijn met de gerechtigheid zelf.

De aanhangers van het beginsel maken nog een ander onderscheid. Zoals von Savigny stellen zij de dwaling in rechte tegenover een vergissing van klassering, d.i.: een valse toepassing van de wet in een concreet geval. Deze vergissing stemt voor hen overeen met een dwaling omtrent de feiten, die wel verrechtvaardigd kan worden. Het is moeilijk te begrijpen waarom dergelijke dwaling niet als dwaling in rechte zou beschouwd worden. Want hier vergist de enkeling zich eveneens omtrent de inhoud van de wet. Indien het een dwaling in rechte is, begrijpt men werkelijk niet waarom zij op verschillende wijzen zou behandeld worden.

Indien de verschillen, die wij aangestipt hebben, geen logische noch juridische uitleg vinden, kunnen zij nochtans psychologisch verklaard worden: zij werden gemaakt uit vrees voor de strenge gevolgen van het beginsel ‘ignorantia juris nocet’.

De mededigers van dit beginsel begrijpen wellicht de eigenaardige gevolgen er van. Zij hebben getracht ze te verzachten of te beperken. Dit streven was onlogisch en kon dan ook niet in overeenstemming worden gebracht met de gedachte van gerechtigheid.

Wij zien dus, dat het beginsel ‘ignorantia juris nocet’ niet kan verdedigd worden. Het stemt bovendien niet overeen met de moderne tijden, daar de huidige wetgeving aan de jurist niet toelaat duidelijk uit te maken wat toegelaten en wat verboden is. Daarom zijn de moderne wetgeving en de laatste strafwetten ook veel minder streng: verscheidene wetten zullen trouwens de rechtsonwetendheid of de dwaling in rechte aannemen (b.v. het nieuw Zwitsers Strafwetboek, art. 20).

Wij hopen, dat de rechtsonwetendheid en de dwaling in rechte op dezelfde wijze zullen behandeld worden als de dwaling omtrent de feiten.

Stefan GLASER