De Vlaamse Gids. Jaargang 37

[p. 632]

Frans-Belgische Letteren
Raymond Limbosch, Franz Hellens

OP het ogenblik dat ik Raymond Limbosch' drie laatste, en jongst verschenen werken (uitgegeven door Les Editions De Visscher, Grote Hertstraat, 17, Brussel) begin te lezen, verneem ik dat hun auteur zopas overleden is. Hij smaakte nog even het genoegen zijn boeken gedrukt te zien en begrepen te weten door enkelen... en ook de bitterheid van onbegrip en geringschatting bij anderen.

Ik zit op een bank vóór de zee te Knokke en Limbosch' werken, die thans los van hun schrijver staan, krijgen de betekenis van een uitgebreid geestelijk testament. Geen correcties zijn thans meer mogelijk, verzen en toneelstukken hebben in sterke en zwakke gedeelten nu hun definitieve vorm. ‘Sisyphe’, een lang episch-lyrisch gedicht, ‘Pygmalion’, een beschouwend-vertellend dialoog in de trant van Plato's gesprekken maar toneelmatig gebouwd, en ‘Le Jeu du Roi’, een tragi-comedie, waarin platte volkstaal en hoge wijsheid elkaar raken, werden samen uitgegeven als golden ze een trilogie. Ze mogen ook als aparte stukken worden beschouwd, elk een facet vertegenwoordigend van Raymond Limbosch' kunst, kennis, kunde en kunnen.

In ‘Sisyphe’ bezingt Limbosch (hij was een tijdgenoot van Karel Van de Woestijne) de moeizame opgang van ‘de modderen man’ naar de bewuste mens welke de verschillende vormen van samenleving uitbouwt, te beginnen met de primitieve clan en eindigend met onze moderne machinistische maatschappij. Noch de eerste noch de voorlopig laatste sociale groepsvorm dragen de goedkeuring weg van de dichter die zijn Sisyphus laat gaan, struikelen, vallen en opstaan van het eerste tot het laatste vers. Ik meen dat Limbosch in zijn ‘Sisyphe’ vooral en bijna uitsluitend de stof-mens, de aarde-mens, dus in metafysische zin de vóór-mens, heeft gezien en uitgebeeld. Wél wil Sisyphus zelf boven zijn lotsbestemming uitgroeien, maar de kracht en het genie ontbreken hem. In de twaalf ‘Werelden’, door de dichter opgeroepen in nu eens hortende, dan weer kalm voortvloeiende, doch bijna steeds gejaagde verzen, kunnen we de goed onderscheiden fazes zien van de beschavingsgeschiedenis der Mensheid. Deze gejaagdheid, door allerlei technische middelen gesuggereerd, houdt de tekst zeer levendig en gespannen. De dichter vergeet daarbij niet dat hij eerst en vooral een schepper van schoonheid moet zijn en blijven. Eén voorbeeld: ‘... un arbre flambe, et dans l'ombre épaissie,/Jette au loin, fleur de feu, son pollen d'étincelles’; Limbosch schetst Sisyphus' eindeloze struikelgang met een macht van werkwoorden en substantieven die elkaar schier schijnen te verdringen; in zijn voor mijn smaak wat te sombere

[p. 633]

‘werelden’ flitst nu en dan het licht van zijn spiritualistisch idealisme. In den beginne bestond niets, ‘omdat niets een naam had; Tijd, Plaats, Ding waren niet, want waren nog niet bevestigd geworden’. De eerste wereld heet die van de ‘minerale nacht’ (een nacht die thans vele Westeuropese jongere dichters behekst). In de tweede ploetert Sisyphus in de modder; terwijl in de nog steeds tijdloze derde wereld Sisyphus zijn gelijken, de vrouw en het gevecht leert kennen: ‘De hel bespringt de hel’. In de volgende stadia ervaart en beleeft hij honger en oorlog, geslachtsdrift met tegelijkertijd bevrediging en onvoldaanheid, de sociale leugens, zijn eigen ik, het Niet en de Liefde welke zijn Nirwana dragelijk maakt. In de negende wereld wil hij zijn broeders warm krijgen voor een geloof, een ideaal; maar ze volgen hem niet. In de tiende sfeer heeft de beschaving nog geen cultuur gebracht en ‘la Cité des Sisyphes s'écroule et s'engloutit’. De elfde wereld is die van een tirannieke dictatuur waaraan Sisyphus zelf een einde maakt: de massa vereert hem als een bevrijder en Meester, doch hij ontvlucht allen. In de twaalfde periode gaat hij in het azuur zweven om ten slotte voor de laatste maal te vallen.

Een troosteloos, onweersomber gedicht met fonkelende beelden en diep borende gedachten. Het felst is Limbosch gebeten op de maatschappelijke onvolkomenheden. De hekelende moralist-dichter voelt zich thuis in de nabijheid van Racine en La Rouchefoucauld. Hij spaarde zijn Tijd de roede niet; geen wonder dat Limbosch vaak werd vergeten en verzwegen. Een paar striemende uitspraken: ‘le bien comme lemal se faisait sans grandeur’. ‘Civilisé, on méprisait d'être civil, l'égalité, c'était la dictature du vil’, Limbosch' ‘Sisyphe’: een dichterlijke evolutieleer, waaraan de uiteindelijke revolutie, de schoonmenselijke bevrijding, ontbreekt.

De volwaardige menselijkheid wordt ons gebracht in het volgende werk ‘Pygmalion’. Limbosch' Pygmalion is de volmaakte kunstenaar en volledige mens die schoonheid, waarheid en goedheid tot de hoogste eenheid weet te brengen. Pygmalion leidt drie leerlingen op, die elk slechts een derde van zijn kunst zullen voortzetten: Leptines vervaardigt schoonheid zonder ziel en zonder waarheid; Lycophron negeert voor zijn waarheid al de andere deugden en wordt de gehate tiran Sôsikrates die zelfs de vrienden van zijn meester gevangen laat nemen; Euthymos verkiest gevoel boven geest en wordt niet alleen de perfecte nabootser van Pygmalion doch tevens diens schoonzoon.

Men heeft de indruk Plato-dialogen te lezen, toneelmatig geschikt. Heden en verleden schuiven in en door elkaar. Terwijl iets over het verleden wordt verteld, komt het aanstonds opdagen, wordt het geacteerd, gespeeld. Het heden: Euthymos en zijn zoon Elpias spreken over de dictatuur van Sôsikrates (de vroegere Lycophron). Het verleden: Euthymos vertelt over zijn leerjaren bij Pygmalion, met Leptines en Lycophron. Op het eerste plan: vader en zoon. Op het tweede: de Meester en zijn drie leerlingen. Het tweede plan overheerst in bouw en betekenis het eerste. Na de inktzwarte modder uit Sisyphe doet het roerloze marmer uit Pygmalion weldadig en weldoend aan. Een gedachtenrijk

[p. 634]

leesdrama, dat met zijn wolkige verschuiving van gesprek na gesprek allicht eens bij wijze van experiment zou kunnen opgevoerd worden voor een ideaal publiek, een publiek dat wijsheid boven actie zou verkiezen. Utopie. Maar de kunst heeft fata-morgana's nodig.

Sisyphus: de mens zoals hij groeide en nog is; Pygmalion: de mens zoals hij zou moeten zijn, een levenskunstenaar, een man met stijl. Limbosch kwam tot hetzelfde besluit van Buffon.

Na een romantische ‘Sisyphe’ en een neoclassicistische ‘Pygmalion’, dit fantastisch-realistische ‘Jeu du Roi’. Af en toe heeft het mij aan Shakespeare's ‘Midzomernachtsdroom’ en aan Michel de Ghelderode doen denken; en wat de taalvirtuositeit betreft, aan James Ensor's speeches. Het stuk biedt een rijke afwisseling van mensentypen: sommige treden als uit een sprookje, andere staan van kop tot teen in de werkelijkheid. Dat de auteur meer belang hecht aan het fantastische dan aan het realistische blijkt o.a. uit zijn inleiding, hij doet zelfs beroep op ‘de scheppende visie van de lezer’. Een ernstig stuk met kleurrijke sotternie-momenten in sappige volkstaal. De sociale critiek wordt er niet zo duidelijk geuit, maar in de vorm van velerlei schimpscheuten en steken-onder-water gegeven. Daarnaast dan weer genoeg zuivere wijsheid uit de mond van andere personages. Limbosch' taal werkt hier op twee niveau's: het volks-virtuoze en het aristocratisch-wijsgerige. Het dialoog Bouffoul-Prins Ni illustreert deze tegenstelling het best. Uit hun gesprek blijkt dat zowel de opstandige prins als de sluwe nar lijden aan de ziekten van onze tijd; niet toevallig komt Ni (de alles verneinende geest) zo goed overeen met Bouffoul, de platte materialist, dom maar sluw. Limbosch heeft in dit stuk, vol geestige zetten en rake opmerkingen, zijn verbeelding de vrije teugel gelaten. Elk personage handelt en spreekt naar eigen wet. Maar wat opvalt is het volgende: de eigenlijke sympathieke ‘held’, Prins Fortidour, is voor de lezer de minst belangrijke; de auteur laat hem niets merkwaardigs zeggen.

Deze drie werken van Raymond Limbosch, sterk van elkaar verschillend, zien we liefst elk op zijn afzonderlijke plaats. Maar de omstandigheden hebben gewild dat zij de Trilogie van het Afscheid werden.

Twee houdingen van de auteur hebben me bij de lectuur van zijn werk getroffen: enerzijds een streven om de mens beter te maken, anderzijds een even sterke neiging om de samenleving en haar vormen te hekelen. Beide bewijzen dat Limbosch vooral een moralist was. Maar hij deed het met een zekere wrevel, een zenuwachtige kregeligheid, een koppigheid in het nietaanvaarden. Een Pygmalion die maar niet kon vergeten dat hij Sisyphus bleef. Zie de hardnekkigheid waarmede hij zijn ‘vers oral’ verdedigde.

Ik doe niet mee en ik laat luidop merken dat het mensengedoe me hindert: een houding welke ook die van een andere zuurzoete moralist is welke we allen kennen, onze goede vriend Jan Greshoff. De ware Pygmalions mogen evenwel niet laten merken dat gal en zenuwen ook hen niet sparen.

[p. 635]

Ik doe wél mee en plaats er me boven, nadat ik er Volop in stond: een andere, moeilijker, serene levenshouding en kunstvisie. Ze schijnt me die van Franz Hellens te zijn. Een artist die met beide voeten in zijn tijd staat, hem beleeft en herschept, ja zelfs hem meehelpt zijn aanschijn te geven. Ook hij spaart zijn tijd niet, maar hij behoort tot hen die uit alles honing kunnen halen. Stellig beschikt hij over kalmer zenuwen en een nog groter hardnekkigheid: ‘l'obstination est une des marques de mon caractère’, bekent hij in ‘Un voyant’.

Ik zal het hier hebben over zijn dichtbundel ‘Miroirs conjugués’ (Les écrivains réunis, Armand Henneuse, édit.) en over zijn verhalenboek ‘Les Marées de l'Escaut’ (Edit. Albin Michel, Parijs, 1953).

Poëzie is voor Hellens vooral het uitleven van, het reageren tegen en het sublimeren van het Heden. In zijn romans en verhalen spreekt hij voornamelijk de schatkamers van het Verleden aan.

Luisteren we eerst naar de dichter, een man die Ja zegt tot het leven. Voordeel: kracht en optimisme. Nadeel: op de uiterste grens krijgt de levensaanvaarding een propagandistisch-programmatisch kleurtje. Maar bij Hellens hoeven we daar niet veel voor te vrezen.

‘Mon nom est homme d'aujourd'hui’, verklaart hij. ‘Présent je suis à toi’. Met behulp van de aarde bouwt hij zijn hemel op: ‘Tout ce qui fait la terre, humanise le temps’. Hij neemt deel aan alle moderne stromingen en laat zijn Muze steeds up to date zijn. Maar in zijn beste momenten toont hij zijn ware en grote kracht: alles in zich te hebben opgenomen, sterk en hard, om zichzelf te blijven voor later: ‘purifié par la distance, pétri d'éternité et de silence’. Hij bezit de zeldzame gave om vele tijdelijke details samen te tellen en samen te stellen tot een duurzaam geheel. Hij weet dat vele waarden soms eens ondersteboven worden geplaatst, doch zulks belet hem niet ook af en toe op zijn hoofd te gaan staan. Hij weet ten slotte de onzuiverheden te weren, hij gelooft in zijn krachten, hij is klassiek op zijn manier: ‘Marcher bas/Ou voler haut prennent la même allure/Dans la légèreté d'une âme pure’. De honderden experimenten waaraan hij hier en elders deelnam, hebben hem nooit van het essentiële kunnen afhouden: zichzelf zo sterk mogelijk en evenwichtig uit te spreken. Hij bekent zijn Geluk: ‘ruimte vervuld van Eeuwigheid’ te zijn. Naast de ene, grote zekerheid, daarna de vele, bijkomstige spiegeleffecten die boeien en verrassen. Zonnestralen betoveren ons; maar het weten dat de Zon er is, blijft hoofdzaak.

In ‘Les Marées de l'Escaut’ heeft Hellens verhalen van verschillende soort samengebracht. We kennen sterker prozawerk van hem; maar een verhalenbundel bevat uiteraard zwak naast sterk. Het eerste verhaal, dat het ganse boek zijn titel leent, behoort niet tot de beste. Het roept de tijd van het eerste socialisme in Vlaanderen op, zoals Piet van Akens roman ‘Het Begeren’. Een thema waarmee Cyriel Buysse ons reeds vertrouwd maakte. Hellens ontsnapt niet aan de breedvoerigheid van de impressionistische periode van vóór 1914.

[p. 636]

Hij wijst op de tegenstellingen en overeenstemmingen tussen mens en natuur. Opvallend mediteert hij over de natuur. Hij zegt het trouwens dat hij de Schelde uit zijn jeugd niet kan vergeten. De verschillende personages werden goed uitgetekend, de serene onverschilligheid van de natuur en de symbolische verwantschap tussen de Schelde en haar oeverbewoners systematisch aangegeven. Vanzelf volgt de overgang van realistisch naar vergeestelijkt landschap: denk aan de betekenis van mist en getij in dit verhaal!

Voelen we weinig voor dit langdradige stuk evenals voor het te bloedloze ‘La Mort est une récompense’ (omdat het te livresk is, te veel literatuur en te weinig ‘leven’; litterair weefsel, meer niet), het drieluik ‘Soeursardentes’ getuigt van een meer dan gewone gespannenheid en vormkracht. Ziehier de stof voor drie romans in drie pezige verhalen volledig uitgewerkt. Drie zusters worden elk volgens eigen geaardheid door de zinnelijkheid, het gemeenschappelijke vuur, verteerd. Alle drie, of ze verzaken of toegeven, gehoorzamen aan de wet van hun diepste vrouwelijkheid. Drie figuren die bijblijven, zoals sommige romangestalten van Gerard Walschap. Met deze Vlaamse auteur heeft Hellens hier de exaltatie van het Instinct gemeen; de wijze waarop hij zijn mensen ‘beeldhouwt’ en zijn stof ordent, is echter meer abstraherend, verhelderend, kortom meer Frans. Beiden zijn beeldhouwer en bouwmeester; bij Walschap is de beeldenmaker, bij Hellens de romanarchitect sterker.

Verder wensen we hier ook weer de soepelheid te onderstrepen waarmee Hellens zijn realisme telkens weet op te tillen in de sfeer van een hogere, geestelijk geordende realiteit, waarin de uitgebeelde mensentypen als het ware een zinnebeeldige, een algemeen-menselijke betekenis krijgen. Hetzelfde kan gezegd worden van de twee andere, even knap geschreven als gestyleerde verhalen, ‘Au repos de la santé’ en ‘Seule avec la maladie’. Voor het eerste zou ik zelfs geneigd zijn om de term magisch-realisme te gebruiken. Het inzicht, dat roman en verhaal lange en korte tijdskronieken zijn die met behulp van een strenge levensmathesis berekend en uitgerekend dienen te worden, bezit Franz Hellens in sterke mate. ‘Terrible comme la fatalité’. Hellens en vele Fransen menen het woord te moeten uitspreken: verhelderende methode. Bij Walschap en andere ‘Noorderlingen’ hangt het boven hun verhalen als een dreigende wolk, vaak onuitgesproken: bezwerende verteltrant. Maar dat beide richtingen vaak tot dezelfde bewonderenswaardige of gruwelijke ontdekkingen van schone of rauwe menselijkheid leiden, bewijzen bijv. Hellens ‘Seule avec la maladie’ en Walschap's ‘Celibaat’ (18e hoofdstuk).

Het verhaal ‘Un voyant’, waarin een persoonlijke herinnering aan een schilder (Modigliani?) is verwerkt, hoort veeleer in het mémoire-genre thuis. Mémoire of verhaal, om het even; hoofdzaak blijft de meesterlijke beschrijving en ontleding van een mens.

Jean BAUDOUX