De Vlaamse Gids. Jaargang 37

[p. 611]

Adriaan van der Veen
(Lucie B. en C.W. van der Hoogt-prijs 1953 voor ‘Het wilde feest’)

IN het geheel van onze nieuwe Nederlandse litteratuur neemt de thans 37-jarige Adriaan van der Veen een eigen plaats in als romancier, terwijl hij een belangrijke functie vervult als redacteur voor de afdeling letteren aan de Nieuwe Rotterdamse Courant. Karakteristiek evenzeer voor de geest van zijn scheppend werk, als voor de richting waarin zich zijn kritische arbeid beweegt is zijn oriëntatie op Amerika: zijn romans, met name ‘Zuster ter Zee’ (1949) en het thans met de Van der Hoogt-prijs bekroonde ‘Het wilde Feest’ (1952), danken er een grote bewegelijkheid en een moedig realisme aan, zijn letterkundige kronieken in de N.R.C. hun heldere en zakelijke stijl. Natuurlijk vloeien deze eigenschappen van Van der Veen's werk uiteindelijk voort uit zijn eigen wezen; echter stimuleerde zijn contact met Amerika, waar hij van 1940-1946 verbleef, stellig juist die kanten van zijn persoonlijkheid. En op de achtergrond van al zijn werk blijft altijd aanwezig die andere wezenstrek van deze schrijver: een fijngenuanceerd gevoel, een neiging naar de droom, een sterk verlangen enerzijds ‘vrij’ te blijven en zich nimmer bindend vast te leggen (zijn eerste roman: ‘Wij hebben vleugels’ van 1946 is daarvan het duidelijke getuigenis), maar daartegenover een zeer sterk verantwoordelijkheidsgevoel, - en juist daarvan is nu zijn laatstverschenen en dus nu bekroonde roman ‘Het wilde Feest’ een even boeiend als voortreffelijk ‘bewijsstuk’.

In deze roman immers grijpt Van der Veen een der gruwelijkste symptomen aan van de telkens weer aan den dag tredende dierlijke ‘drift’ van de mens: het anti-semitisme. En de schrijver, die door dit sociologisch-psychologischbiologisch probleem aan de orde te stellen zijn maatschappelijke verantwoordelijkheid aanvaardt, heeft door de ver-beeld-ing van zijn visie zijn kunstenaarschap niet alleen getoond, maar ook de ernst en de diepte er van bewezen. Het ligt niet op de weg van deze litterair-kritische beschouwing verder in te gaan op Van der Veen's formuleringen over het anti-semitisme, welke overpeinzingen in deze roman dus de hoofdfiguur (een Hollandse jongen die in Amerika van een Joods meisje gaat houden) vervullen. Stellig zijn er tegen verschillende zijner overwegingen en uitspraken dezelfde bezwaren aan te voeren als tegen Sartre's ‘Portret van een anti-semiet’; zo onder andere de onjuiste antithesen die verscheidene malen worden gesteld (Jood tegenover Christen; Jodin tegenover Nederlandse). Gezien in het totaal zijn dit tóch ondergeschikte fouten, aangezien het uiteindelijk gaat om het feit van het poneren van een antithese tussen mensengroepen op aarde en dus ‘Jood’ op deze wijze symbool wordt van elke gediscrimineerde klasse of ras: Jood, neger, Indiaan, Armeniër, proletariër, koelie... Van der Veen's maatschappelijk verantwoordelijkheidsgevoel nu dwingt hem telkens weer tot partij kiezen, - vóór de ‘underdog’

[p. 612]

uiteraard! Maar juist omdat zijn diepste aard (en is dat nu juist de kunstenaars’-kant van de mens, de ‘dichter’ in de ‘burger’, de ‘vagebond’ in de ‘gezetene’...!), intens verlangt ‘vrij’ te blijven, wordt het schrijven voor deze romancier een diep verontrustende bezigheid. Zijn schrijven is (zoals bij elk groot auteur): verantwoording afleggen van zijn leven, en al schrijvende, mits een eerlijk mens aan 't woord is, - gaan de eigen diepste onderbewuste afgronden open. Dan worden wensen en driften zichtbaar, die anders maar liever ‘toegedekt’ worden gehouden. En één van deze is in dit geval van ‘Het wilde Feest’, maar dan vermomd onder een rechtschapen masker, een soort rancune tegenover de ‘underdog’ èn tegenover de minder scrupuleuze ‘bovenliggers’- nevenmensen. Immers: in zekere zin is dus de verdrukte de gelukkigste, - althans gelukkiger dan de niet-verdrukkende ‘ras’- of ‘klasse’-genoot van de verdrukkers, aan wie immers, - tégen zijn zin: hij wil vrijblijven! - door de schuld van zijn gewetenloze groepsgenoten een strijd en een probleem worden opgedrongen, waaraan hij niet kan ontkomen tenzij hij het alternatief: een kwellend schuldgevoel over het weigeren zich te offeren, aanvaardt...

De hoofdfiguur in ‘Het wilde Feest’ nu moét kiezen: de auteur laat hem geen uitweg, door hem strikt persoonlijk en voor 100% te ‘engageren’ in deze tragische problematiek. Hij heeft zich aan het Jodinnetje Vera gebonden en komt in Amerika nu tot onverbiddelijke confrontatie met de gevolgen van zijn keuze: want, op wélke wijze ook, alle kennissen en vrienden blijken in de grond: anti-semiet. Nergens gaat deze jongeman nu om het probleem heen, nimmer ontwijkt hij de consequenties. Alle facetten worden afgelast. Het is de auteur, de ernstige mens én kunstenaar Van der Veen die zichzelf ook in zijn vroegere werk nimmer spaarde, en die wederom zelfgericht houdt zonder iets te verbloemen. En daardoor wekt hij reacties in de ernstige lezer, bijval veelal, verzet ook meermalen, - en zo brengt de auteur door zijn verbeeldings-talent de mensheid (voor zover zij... goede boeken leest!) in beweging, telkens en telkens weer. Welke andere functie zou kunst anders in een organische samenleving kunnen hebben? Het is juist het bewijs dat een menselijke ordening afgestorven is, wanneer de kunst er geen organische functie meer bezit doch louter versiering is geworden. Daarom alleen al is ook elke ‘experimentele’ richting in poëzie of beeldende kunst altijd, cultureel-sociaal-humaan gezien, ‘belangrijker’ dan welk rustig epigonendom ook.

Juist doordat Van der Veen het motief: het anti-semitisme tot symptomatische inzet kiest van het veel wijder liggende probleem van groepsdiscriminatie, - een feit dat de commissie voor toekenning van de Van der Hoogtprijs iets te weinig accentueert, - wordt dit boek zo belangrijk en bovendien de titel zinvol en duidelijk. Het is pijnlijke ironie, die de auteur deze titel ingaf; immers: in de straten van New York wordt op de dag van Duitslands capitulatie een ‘wild feest’ gevierd: de stompzinnige mensenmassa uit allerlei hoeken van de maatschappelijke wereld is losgebarsten, en wat blijkt de massa anders dan een conglomeraat van domheid en drift, wanneer de remmen zijn wegge-

[p. 613]

nomen? En vanuit het open venster van zijn kamer in het persbureau waar hij werkzaam is, staart de hoofdpersoon neer op deze tierende, brullende mensentroep éérst... en daarna op de vreselijke foto's van de Jodenkampen, de eerste berichten uit Europa, juist binnen gekomen. Foto's van gruwelen door in wezen gelijksoortige horden met dezelfde instincten bedreven. En hier appelleert de kunstenaar direct aan wat in ons, lezers, ‘toegedekt’ was gebleven, uit angst, uit gemakzucht, uit verlangen naar eindelijk met rust gelaten te worden. Want ook ik (en wie niet?) heb met schrik, verbazing en afschuw in die eerste twee, drie dagen na de bevrijding staan staren naar die etalages in de kale winkels, waar die vreselijke foto's met afgemartelde en tot op de botten vermagerde mensen, op hopen, als afval, saamgepakt, te kijk hingen, terwijl op de ruit er naast biljetten waren geplakt die ‘bevrijdingsbals’ aankondigden, en het waren dan ook de ‘wilde feesten’ wel.... Plotseling wederom opgeschokt te worden en verzonken, neen uit traagheid verdrongen beelden uit het verleden te zien terugkomen, - dàt is de ‘zuivering’, de katharsis welke goede kunst teweegbrengt in de mens; dat was wat Aristoteles bedoelde in zijn ‘Ars Poëtica’, dat was wat Jolstoy voorstond, dat is, wat elk verantwoordelijk auteur, en dus ook Van der Veen zoekt te doen. En dat zal zo blijven... ook al verzet de burger zich tegen de ‘schokkende’ experimentelen!

Ter oriënatie volgen als slot hier enkele bijzonderheden over de auteur.

Adriaan van der Veen werd op 16 December 1916 te Venray (Limburg) geboren en heeft zeer veel te danken aan de leiding die Jan Greshoff hem gaf toen de jonge auteur in Brussel als correspondent werkzaam was. Hij kwam daarna als redacteur bij ‘Het Vaderland’, - waar Ter Braak de litteraire leiding had. Gedurende die tijd verschenen van Van der Veen korte verhalen en schetsen in ‘Groot Nederland’ (toen door Greshoff juist zo vitaal geleid en vernieuwd), in ‘Werk’, het maandblad dat hij met Hoornik één jaar (1939) redigeerde, en in ‘Criterium’, het tijdschrift dat in 1940 de jongeren om zich schaarde en in 1945 opnieuw uitkwam (met o.a. Van der Veen in de redactie) tot het in 1949 in ‘Libertinage’ opging. Na zijn New-Yorkse jaren aanvaardde hij zijn critische functie aan de N.R.C.

Hij debuteerde met verhalen in suggestief surrealistische vorm, welke eerst (1938) onder de titel ‘Oefeningen’ werden gebundeld en in 1947 vermeerderd herdrukt in de bundel ‘Jacht in de diepte’. Vestdijk, Ter Braak, Du Perron, Marsman en Greshoff prezen zijn werk zeer, en in heel zijn verder oeuvre (‘Wij hebben vleugels’ komt nu in de ‘Salamander’-reeks uit; ‘Zuster ter Zee’ en ‘Het wilde Feest’ verschenen eveneens bij Querido, Amsterdam) toont hij zich een gevoelig nazaat van de ‘Forum’-geest, op wie echter ook Van Schendel veel invloed had. Zowel zijn scheppend als zijn critisch proza munten uit door sobere eerlijkheid, heldere begrijpelijkheid en soepel intellect.

W.L.M.E. van LEEUWEN