De Vlaamse Gids. Jaargang 37

[p. 596]

Radio en poezie
Of: een zegenrijke verbintenis van twee muzen

ENIGE overwegingen over de zegenrijke verbintenis van de twee muzen Radio en Poëzie komen hier te pas nu de figuur van de Radio uitslaat in twee vleugelen: de klankradio en de beeldradio. En de radio is zeer zeker een muze, zij is immers een beschermgodin van kunsten en wetenschappen en luistert de maaltijden op niet van de goden alleen maar van volk en dichters.

Het is vanzelfsprekend een der roepingen van de radio-omroep dat hij schoonheid en poëzie dient, wij weten allen met welke verlokkelijke middelen hij dit doet, hoe bestendig, en voor welke universaliteit en verscheidenheid van toehoorders.

Terwijl wij zien welk een barbaars gebruik er van radio soms wordt gemaakt merken wij toch hoe zij o.a. de poëzie weer een bestemming kan geven voor een grotere gemeenschap, een bestemming die zij daarbuiten geheel heeft verloren, het was immers beter en erger dan scherts wanneer ons aller vriend Bertus Aafjes enige tijd geleden zei dat de dichters nog alleen dichten voor de dichters en voor vrouwen die er toch nooit iets van begrijpen.

Het is één van haar roepingen een menselijke stem te geven aan de bladzijden der dichtbundels. Het is vanzelfsprekend een der roepingen van de radio dat zij de poëzie dient en haar verspreiding bevordert, zij revaloriseert de dichterlijke teksten wanneer die voortreffelijk en gevoelig worden voorgedragen voor een publiek van enige honderdduizenden of van enige millioenen, en werkt aan herstel en rehabilitatie van de poëzie wanneer zij haar bijvoorbeeld weer doet dienen om een feestelijk geluk op een bepaalde dag op te wekken bij het gemengd gehoor of bijvoorbeeld wanneer zij op haar korte of ultra-korte golven de Nederlandse poëzie in haar tijdeigen vormen en klanken doet kennen over verre archipels, in vurige Zuid-Amerikaanse landen, in de tropen en andere grote werelden en zelfs aan de scheepvarenden op verloren verre zeeën.

Men moet zich in onze vreemde tijd vooral weinig verwonderen en de gedaantewisselingen aanvaarden met rustig gemoed en sober leed en als het kan zelfs met vreugde. En zo ook moeten wij rekening houden met de mogelijkheid dat in onze jaren nog slechts een gering aantal dichtbundels zal verschijnen maar dat het in de zeden en gewoonten doordringt dat de radio de poëzie zal reciteren en dan verder dat de radio steeds meer van de poëzie zal kunnen gebruik maken.

Het eerste behoort tot het recitatief in de radio-omroep, het tweede behoort tot een omwerking van de taak van de dichter zelf.

De recitatieven van de oude en nieuwe dichterlijke teksten in de radio zijn veel beter dan de gedrukte verzen en even duurzaam als het papier nu, benevens de vervolmaakte wasplaat, de glasplaat en de film, de magnetofoonband is uitgevonden. Men zal dus de goede dichterlijke teksten altijd weer kunnen

[p. 597]

herhalen met de accenten en zielsintonaties uit de tijd van de dichter. En men zal gewoon worden aan de verhalers van poëzie die men zal horen tussen voortreffelijke muzikale uren, deze verhalers zullen de gedrukte poëzie grotendeels vervangen. Zo is de weg van de tijd: eenmaal heeft de uitvinding van een technische zaak, de drukkunst, de oude recitanten van hof, burcht, markt en huiskring verstoten, men ziet nu hoe zij op een andere hoogte door een technische verovering weer terugkeren. Er is geen aanleiding om daarover te blijven treuren.

Er is een gangbare opvatting dat de radio een boodschap is: ‘radio veut direunebonne nouvelle’. Men heeft haar schutsengelen gegeven en het boek der apocalypseopengevouwd waar Joannes in de vizioenen ‘op het eiland genaamd Patmos’ waar men meent te verstaan dat de man Gods spreekt van de golven in de lucht ontstaan die dienen om de geest over de wereld te dragen, en daar waar hij spreekt van de stemmen uit de hemel als een stem van vele wateren en als een stem van een grote donderslag, ‘en de stem die ik hoorde was als van citherspelers die op hun cithers spelen’. En zij zingen een nieuw gezang vóór de troon en vóór de vier dieren en de grijsaards.

Het is overbodig een ontleding te geven van de steeds nieuwe mogelijkheden welke het geduldig en ijverig beoefenen van de radio ons heeft geleerd, maar nodig is een opwekking tot de dichters opdat zij uit hun engheid en beperktheid zouden treden, zouden ophouden de uiting van poëzie te beperken tot de mededeling in de vorm van vers en rijm en enige vlijtige aandacht wijden aan de middelen waarmede de radio de schoonheid kan dienen en waarmede de poëzie in de wereld kan treden.

Ergens in de aanvang van ‘Sous le Soleil de Satan’ spreekt Georges Bemanos van het uur in de avond, van een grote wolk die de valavond inluidt waarop de stilte begint te vloeien. Dit is dan het uur van de dichter, die in zijn hart het leven deed gisten ‘om er de geheime, welriekende maar giftige essentie uit te trekken’. De dichter die in zijn hart het leven doet gisten, hij kan dat leven mededelen aan de menigte door het werktuig van de radio die zichzelf steeds meer vervolmaakt om nauwgezetter haar boodschap te kunnen brengen, een einde stellen aan zijn aristocratie maar een begin maken met een groot werkmanschap. Want dat gisten van het leven is de onderneming van de radio. Er is meer poëzie in een luisterspel dan in een toneelwerk, het leven van een lijdend mens, dat van een held, een heilige, een struikrover, een wereldontdekker, een misdadig krijgsman, een bange vrouw, wordt intenser poëzie, en toch even zuivere poëzie denk ik, wanneer zij vertolkt wordt in de radiotaal, dit wil zeggen met de radiomiddelen.

In de meeste Europese radio-instituten ziet men de verheerlijking van de dichter, men spreekt over hem en zijn verzen, men leest uit zijn verzen, men laat hem zelf zijn verzen lezen, maar wat ik hier aanprijs is eenvoudig dat de dichter zou werken voor die vele vormen van radioprogramma's waarin behoefte is aan poëzie die de vakmanschap adelt en bezielt. Ik richt mij dus tot U, gij

[p. 598]

dichters, vereenzaamden, bedroefden in de wereld; het poëtisch materieel is onveranderlijk maar hebt dan de vreugde de nieuwe middelen aan te grijpen en de omwentelingen te volgen.

Radiomontages, sommige actualiteiten zelfs, luisterspelen, bezielde kronieken, zijn in zekere zin nieuwe vormen der poëzie zoals de gesproken nieuwsberichten en de verscheidene vormen van radio-reportages erkend zijn als nieuwe vormen van journalistiek en dagbladwezen. De Televisie die komt zal de mogelijkheden buitengewoon verwijden: het gelaat van de vertolker en dan het rijke domein van de natuurlijke en geestelijke landschappen en van de gestalten welke de dichterlijke tekst kunnen begeleiden. In Televisie kan het dichterlijk werk, het poëem, de tekst, door het mirakel van het licht, tot een veelvuldig kunstwerk uitgroeien, een kunstwerk niet voor de eenzame alleen maar voor de duizenden kleine gemeenschappen in de huiskamers over het gehele gebied door TV overstraald.

Hebt gij er aan gedacht hoe diep dit het leven zal veranderen? In uw huiskring krijgt gij nieuwe beelden, de wereld zal zonder sluiers vertoond worden in al haar zijden, uw filmavond in de bioscoop zal plaats maken voor 3 of 4 films per week in uw huiskring, de kunst der muziek zal begeleid worden door het beeld van haar uitvoerders, het menselijk gelaat en de menselijke groepen zullen doorheen alle wanden op het scherm komen dicht bij u, in het bereik van uw bewondering of van uw afschuw zovele uren van de dag. Men zegt dat het de moderne feërie is die begint. Maar mag ik er u doen aan denken dat ook daar werk is voor de dichters? De beelden behoeven immers gesproken teksten, de programma's hebben ontwerpers, dichters van de televisie, nodig. En zelfs dat is niet geheel nieuw vermits ons beroemde namen zijn overgeleverd van Franse dichters te beginnen met Jean de la Fontaine die teksten schreven voor het vertoon van onbewegende beelden, de veelbesproken ‘jeuxd'ombres’, ‘la belle humeur en habitnoir’ volgens de slagzin van Dominique Seraphin, de jonge Parijzenaar die te Versailles het kleine schimmentheater stichtte dat hij later naar Parijs overbracht, het eerste zwart en wit dat voor groot en klein werd vertoond. Het was een waarachtig dichter die de tekst schreef voor de schimmenspelen van Carand'Ache en Rivière in de ‘Chat noir’ en de teksten van de prachtige Verzoeking van de Heilige Antonius en De Verloren Zoon blijven bewaard als onbetwist goede poëzie.

Het is voor ons onthutsend het aan te zien hoe werkloos, onverschillig, lui of indolent, de Vlaamse dichters blijven staan tegenover de radio. Of is het dan machteloosheid of vrees? De radio vraagt hen om poëtisch werk in allerlei vormen, er wacht hen een talrijk en gemengd gehoor zoals geen dichter in klassieke tijden er zich ooit een heeft gedroomd, niet in een artificieel Eden of in een aetherische of Eliseese vertoonwereld ontluikt hun poëem voor de toehoorders maar in het midden der wereld tegen het hart van ieder man of ieder vrouw die met goede wil luistert, terwijl toch elk huis waarin het doordringt stil is en vroom om de stem van de dichters te horen,

[p. 599]

hun gevoelens eri gedachten dringen over grenzen heen, over grenzen van naties en grenzen van menselijke samenwoningen, van geestelijke standen en levensgroepen.

Ik sprak al van die nieuwe vormen van poëzie, radiopoëmen die wij heten: radiomontage, actualiteit, hoorspel, radio-feuilleton en zo meer, maar ook nog zoveel ander werk is er voor hen te doen: de thema's voor de radiomuziek vermits de omroepen nu langzamerhand eigen radiomuziek doen componeren om zich niet meer uitsluitend toe te leggen op de uitvoering in studio's van concertsymfonieën of -kamermuziek. En populair werk: een volksrefreintje kan thans elke dag de massa worden ingezonden, de dichters mogen niet weigeren daaraan mede te werken. Wij kennen de domme banaliteit en het valse sentiment der Hollandse levensliedjes, haast inhoudloos, die hier overal rondwaaien omdat zij op zulk een uitstekend rhythme zijn gezet en zo muzikaal vertolkt; of de melodieuse Franse wijsjes argeloos of amoureus, dun als een bericht maar zo meeslepend gemoduleerd. Johan Daisne bij ons en Michel Van der Plas in Nederland gingen er onlangs toe over betere teksten, teksten van een ware volksdichter, te leveren voor zulke levensliedjes. Zij hebben er zich niet over geschaamd, en ik hoop dat na hen er velen zullen zijn om parels van volkskunst te leveren die de radio de wereld kan inzenden.

Vermits elke overweging een besluit moet hebben wil ik in het kort zeggen dat de dichters die moeite hebben om nog drukkers en uitgevers te vinden in onze lage landen omdat de uitgevers geen voldoende aantal gedichtenlezers meer vinden, de dichters, vereenzaamden, bedroefden, met nieuwe daadkracht en bezielde moed zich richten moeten om schrijvers en scheppers te worden voor de wereld van radio en televisie. Ik zeg: de wereld van radio en televisie, want daar is ruimte, beweging en leven. Het is werk voor dichters toespraken te richten tot een gemengd gehoor om alle bloeseming van hart, gemoed of geweten uit te spreken, er is daar gelegenheid tot het edel klein werk dat is: een zonneschijntje te schenken aan bedompte zielen, lichtheid te weven om hakkengeklak en angst te doen vergeten, assige mistroostigheid van onze tijd te doen vergeten voor een wederaanvoer van grote vreugde. En welk een overgevoelig instrument de radio ook zij, de kloekmoedige dichter kan in de radio iets doen om de wereld te genezen die aangedaan is met de ziekte van Hamlet, het bezorgde, het bleekmakende peinzen van het ‘tobe or nottobe’. Losser van het geësthetiseer, directer, zal zijn werk zijn, en het zal vertolken de dingen die het leven vervullen. Want de radio staat zo dicht bij het leven. En de TV zal als een meeslepende dwingeland, een monster met vrouwengelaat, weldra uw leven beheersen.

Zoek in deze zomerse overwegingen dan enige elementen van nieuwe hoop voor de kwijnende poëzie, hoop omtrent een nieuwe wereld die opengaat en waar de dichters worden verwacht nadat zij reeds al te lang hebben gewoond onder het grijze geslacht van de moedelozen en de hopelozen.

Jan BOON