De Vlaamse Gids. Jaargang 37

[p. 519]

Opmerkingen over de ontwikkeling van het strafrecht

REEDS in de 19de eeuw ondergaat het strafrecht een neiging tot individualisatie. De Italiaanse positivistische school is ontstaan door het uitgeven, in 1878, van de werken van Lombroso, Garofalo en Ferri. Terzelfdertijd sloeg een Duitse politico-criminele school dezelfde weg in. Haar meest vooraanstaande vertegenwoordiger, Frans Liszt, verkondigde de leer volgens dewelke de kennis van de oorzaken van het misdrijf en van de gevolgen van de straf de conditio sine qua non was voor een afdoende strijd tegen de misdadigheid. De leer van deze school steunde op de sociale politiek. Deze politiek streeft naar het verwijderen of het begrenzen van de sociale voorwaarden van het misdrijf. De criminele politiek daarentegen bestudeert de persoon zelf van de misdadiger. De stichter van deze wetenschappelijke criminele anthropologie was Cesare Lombroso. Volgens hem dient het misdrijf bestreden te worden door een individuele invloed uit te oefenen op de misdadiger. Een eerste beginsel van deze school verkondigt, dat de verdediging van de maatschappij in het algemeen en de straf in het bijzonder, dienen aangepast te worden, wat de aard en de strengheid betreft, aan de persoonlijkheid van de misdadiger. Dit beginsel maakt het criterium uit tot het beoordelen van het recht. Het werd geruime tijd beschouwd als het uitgangspunt voor de wetgeving van de toekomst.

Het programma van deze toekomstige wetgeving behelst twee punten: de verbetering van de misdadiger die voor verbetering vatbaar blijkt, en het buiten gevaar stellen van hem op wie de straf geen vat meer heeft (Liszt).

De nodige en wenselijke straf dient bijgevolg op verschillende wijzen toegepast naar gelang de aard van de misdadigheid. Later ontwikkelt deze doctrine zich in twee varianten: de criminele somatologie (anatomie en physiologie) en de criminele psychologie. De theorie van de erfelijkheid of overgang van eigenschappen (Mendel) komt ze nog later aanvullen. Deze gedachten gingen aanleiding geven tot hervormingsontwerpen. De straf, die de vrijheid voor korte duur ontneemt, werd afgekeurd; het overdrijven bij de beteugeling in het algemeen werd bekampt. Men streefde er naar de voorwaardelijke veroordeling in te voeren, het opleggen van een geldelijke boete uit te breiden en het strafrecht voor mijnwerkers te hervormen.

De grootste verdienste van deze school berust in de definitieve overgang van misdrijf tot misdadiger. Daarin ligt de individualistische strekking. De latere ontwikkeling van het strafrecht nam dit beginsel aan, zo niet als uitgangspunt, dan toch als einddoel. Meer en meer wordt de persoonlijkheid van de misdadiger in het licht gesteld om ten slotte tot de vaststelling te komen, dat niet de straf doch wel de verdediging van de maatschappij onafhankelijk is van een reeds gepleegde overtreding. Door het verkondigen van deze gedachte heeft Prins de misdadiger en de mens verbonden. De hervorming

[p. 520]

van het strafrecht in de verschillende landen ging uit van deze ideeën, die trouwens de weg baanden tot de individualisatie, die door de latere strekkingen ingeslagen werd.

De Italiaanse positivistische school, die dichter bij ons staat, heeft de noodzakelijkheid van het individueel beschouwen van de misdadiger als eerste punt van haar programma aangenomen. ‘De misdadiger is de hoofdpersoon van de criminele rechtvaardigheid’, zegt EnricoFerri, vertegenwoordiger van de positivistische school. ‘Bij het toepassen van de criminele rechtvaardigheid komt de eerste plaats toe aan de misdadiger; zijn persoonlijkheid, als psychologisch en biologisch wezen, moet volledig, dat betekent in alle mogelijke uitzichten, in acht genomen worden. Ferri schrijft in een van zijn werken: ‘... de spil van het strafrecht en van zijn toepassing zo wel als deze van de strafrechterlijke wetenschap is niet het misdrijf beschouwd als gerechtelijke abstractie noch als een inbreuk, doch het misdrijf in de persoon van de misdadiger.’

Er dient echter op gewezen, dat deze school zich niet alleen kenmerkt door het beter naar voor plaatsen van de persoonlijkheid, van de misdadiger. De Italiaanse positivistische school die haar opzoekingen en werkzaamheden afhankelijk maakt van de persoonlijkheid van de misdadiger, zal daaruit besluiten treffen, die van groot belang zijn, niet alleen voor de hervorming van het strafrecht, maar voor het karakter, de aard zelf van de rol die de Staat te vervullen heeft. De positivistische school is van oordeel, dat het belangrijkste vraagstuk bij het rechtspreken de zedelijke verantwoordelijkheid van de misdadiger, d.i. zijn schuld, is.

Men zou kunnen zeggen, dat ten opzichte van het vraagstuk zelf, de school er een negatief oordeel op na houdt. Zij betwist het bestaan van de verantwoordelijkheid niet, doch betoogt, dat het onderzoek en de vaststellingen die worden gedaan buiten de bevoegdheid van de Staat vallen. De zedelijke verantwoordelijkheid hangt af van de moraal-filosofie, van het openbaar bewustzijn, van het godsdienstig geloof, doch mag geen bevoegdheid van de Staat of menselijke gerechtigheid uitmaken. De juiste beoordeling van de verantwoordelijkheid overtreft de menselijke bekwaamheden en bevoegdheden. De taak van de Staat ligt in het handhaven van de rechtelijke orde als noodzakelijke voorwaarde voor het sociaal bestaan; hij dient zich uitsluitend bezig te houden met het vraagstuk van de wettelijke verantwoordelijkheid, met het gevaar, dat een bepaalde persoon oplevert voor deze orde. Het behoort de Staat de graad van dit gevaar uit te maken aan de hand van objectieve criteria doch rekening houdend met de persoonlijke eigenschappen van de betrokken persoon.

Uit de gedachten, voorgestaan door de positivistische school, blijkt, dat wanneer zij de volledige afschaffing van de openbare straf eist, dit slechts kan verrechtvaardigd worden van het standpunt uit van de morele verantwoordelijkheid. De straf moet vervangen worden door veiligheidsmaatregelen waarvan de aard en de strengheid dienen bepaald volgens het gevaar dat de persoon biedt. Daaruit leidt men af: geen straf volgens de schuldigheid, maar maat-

[p. 521]

regelen volgens de wettelijke verantwoordelijkheid. Zo bereikt de positivistische school een uitslag overeenstemmend met haar fundamentele gedachten: de ‘openbare gerechtigheid’ die onuitvoerbaar is, dient vervangen door de maatschappelijke verdediging.

De twee hierboven genoemde scholen gaan uit van de natuurlijke oorzaak van de misdadigheid (natuurlijke factoren) en eisen een nauwkeurig onderzoek van de persoonlijkheid van de misdadiger. Zij gebruiken voor dit onderzoek de criminele anthropologie en sociologie. Het doel van het onderzoek is echter verschillend. Liszt en de Internationale Unie voor Strafrecht aanvaarden het beginsel van de morele verantwoordelijkheid en beschouwen het kennen en begrijpen van de persoonlijkheid van de misdadiger als een voorwaarde tot het uitmaken van de verantwoordelijkheid. De positivistische school, uitgaande van dezelfde beginselen, tracht de graad van het gevaar, dat de misdadiger voor de rechterlijke orde oplevert, vast te stellen. Het onderzoek door Liszt ingesteld dient als grondslag voor de toepassing van de nodige straf; Ferri integendeel acht het onderzoek nodig voor het toepassen van aangepaste veiligheidsmaatregelen.

De politico-criminele school beschouwt het subjectivisme als een grondvraagstuk dat op zichzelf belang vertoont; het komt er dus op aan de schuld te ontdekken. Dit vraagstuk is slechts bijkomstig voor de positivistische school en zal slechts onrechtstreeks behandeld worden omdat het slechts als grondslag dient voor het opzoeken van de aard van het gevaar.

Daar waar de eerste van deze scholen de persoonlijkheid van de misdadiger beschouwt sub specie van zijn morele waarde, onderzoekt de positivistische school de misdadiger uit het oogpunt van zijn werkelijke, materiële, practische waarde ten opzichte van de maatschappij.

Deze verschillende uitgangspunten zijn van belang wat de medewerking van beide scholen betreft aan de taak van de Staat bij het handhaven van een rechtelijke orde. Voor de politico-criminele school blijft de gedachte van het toepassen van de criminele gerechtigheid voortbestaan, terwijl de positivistische school haar bestaan ontkent. Zij beschouwt ze als onmogelijk te verwezenlijken en wil ze daarom ook vervangen door de maatschappelijke verdediging, die op gans verschillende opvattingen steunt.

Men zal zich afvragen, gelet op dit verschil, of de beginselen van de positivistische school werkelijk een ontwikkeling in het strafrecht uitmaken of als vooruitgang kunnen beschouwd worden. Wij twijfelen er aan.

Het is onbetwistbaar, dat elke vooruitgang in de ontwikkeling van de mensheid gekenmerkt wordt door een overwicht en een voorrang van het zedelijke op het stoffelijke. Elke ontwikkeling van gedachten of maatschappelijke instellingen ondergaat dit overwicht dat eveneens in de biologie, de leer van het leven, duidelijk merkbaar is. Het staat bekend, dat het strafrecht eveneens ontwikkelde. Hier werd de vooruitgang gekenmerkt door een langzame doch zekere overgang van daad tot daden.

[p. 522]

De stoffelijke zijde van de inbreuk, de gevolgen van de daad zelf, de verandering teweeggebracht in het leven zonder dat rekening werd gehouden met de dader zelf, waren van groot belang bij de oorsprong van het strafrecht. De straf was slechts een middel om de wraak te voldoen. Meer en meer hield men daarna rekening met het morele element van het misdrijf om ten slotte alleen de innerlijke kant er van te beschouwen: de wil van de dader, zijn voornemens en zijn beweegredenen. Het doel van het opleggen van een straf werd gewijzigd: de moderne straf streeft er naar een verbetering in de morele staat van de dader teweeg te brengen. Dank zij dit beginsel van het moderne strafrecht werden de al te strenge en onmenselijke straffen aangepast aan de eisen van de mensheid en verloren zij weldra hun brutale uitvoering.

Wij hebben opgemerkt, dat de Italiaanse positivistische school, door het miskennen van de morele zijde van het misdrijf en van de aard van de schuldigheid, de onbetwistbare vooruitgang in de ontwikkeling van de strafrechtelijke instellingen ontkent. Niet de beoordeling van de morele waarde van de ten uitvoer gebrachte wil moet een invloed uitoefenen op de openbare mening, doch wel de materiële waarde, d.i. het gevaar voor de maatschappelijke belangen. Het vervangen van de morele verantwoordelijkheid door de wettelijke verantwoordelijkheid, - een zuiver utilitaire beoordeling, - brengt het gevaar mee van een nieuwe ongelijkheid tussen reactie en misdrijf. Het zou de terugkeer meebrengen tot het toedienen van straffen die niet meer stroken met de huidige gedachten.

Het gedurig in acht nemen van de persoonlijkheid van de misdadiger en het vervangen van straffen door veiligheidsmaatregelen kunnen de vrees voor deze ongelijkheid niet volledig doen verdwijnen. Inderdaad, het onderzoek van de persoonlijkheid van de dader heeft niet tot doel het vaststellen van de graad van verantwoordelijkheid. Het wijzigen van de openbare reactie komt slechts neer op een verandering van benaming. Want dwangmiddelen kunnen getroffen worden onder voorwendsel van veiligheidsmaatregelen.

Het Duitsland van Hitler en Sovjet-Rusland hebben ons hiervan de beste voorbeelden gegeven. Het doen verdwijnen van de misdadigers werd in die landen verrechtvaardigd door het belang van de maatschappij. De Duitse ‘geleerden’ stelden zelfs voor de benaming ‘strafrecht’ te vervangen door ‘gevechtsrecht’ (Kampfrecht) of ‘vernietigingsrecht’ (Vernichtungsrecht), terwijl in Sovjet-Rusland het zogenaamde utilitaristisch uitzicht van het strafrecht aanleiding gaf tot een tragisch schouwspel dat met gerechtigheid niets meer te maken heeft.

Over het algemeen bleven de hedendaagse wetgevingen van de democratische landen sceptisch en terughoudend tegenover de ultra-moderne strekkingen van de positivistische school. Het Italiaans strafwetboek van 1930 bewaart dan ook de gedachte van verantwoordelijkheid als dusdanig.

Stefan GLASER