De Vlaamse Gids. Jaargang 37

[p. 479]

De Hispano-Flamencos

HET was in de tijd toen Vlaanderen de internationale stroming in de schilderkunst dicteerde, inplaats van die te volgen...

Wat noemt men de hispano-flamenco? De stijl die, onder de invloed van de Vlaamse meesters in Spanje aanving met de regering van Hendrik IV (dus van 1454 tot 1474) voor het westelijk gedeelte; met het beleid van Jan II voor het oostelijke schiereiland, zegge van 1458 tot 1479. Het hoogtepunt dezer strekking valt samen met de federatieve periode, Oost en West samen, onder Ferdinand en Isabella.

Frankrijk, Duitsland, Spanje en Portugal ondergingen de aantrekkingskracht der Vlaamse visie, en sloten er zich bij aan vooraleer er de grond van te ontleden, waarop ze later eigen aanwinsten zouden enten. Zelfs Italië werd van hieruit bevrucht: Hugo Van der Goes veroverde Florentië met het luik der Portinari, dat invloed had op Ghirlandaio, Pier di Cosimo en zelfs Leonardo da Vinci; Justus Van Gent leerde zijn manier aan centraal-Italië. De kracht van een catalysator, om de substantie vast te zetten, verenigd met een uitstralingsvermogen, om de invloed te verspreiden, ziedaar de twee kenmerken dezer schilderkunst.

In Spanje was het eerst en vooral Jan Van Eyck die als een komeet haar lichtende sleep over het schiereiland trok, rechtstreeks en onrechtstreeks (over Portugal) de lokale scholen uit de grond deed rijzen. Verderop zijn vooral Van der Goes, Van der Weyden en Memlinc aan te stippen. De Vlaamse invloed was niet de eerste, maar ongeveer de derde die Spanje, en vooral Catalonië, aanpakte: na Franse, Ierse en Italiaanse invloeden te hebben verwerkt, werd in de Spaanse kunstenaar de gemeenschap-in-het-naturalisme met de Vlaming wakker, en wou hij eveneens materie schilderen en stillevens en landschappen, en verpandde hij zijn schildersziel voor de derde maal.

De grote definitieve uitwisseling gebeurt tussen Jan Van Eyck en Luis Dalmau: de Vlaming komt naar Catalonië, de Catalaan komt naar Brugge, en leert er vijf jaar lang. Een kopie, door een Spaans meester, van een nu verloren Van Eyck-madonna, bewaard in de Colegiata te Covarrubias bezuiden Burgos, toont ons hoe knap Van Eyck, en hoe betrekkelijk onhandig zijn kopiïst was. Eén ding heeft hij niet vergeten, nl. een variante op de Eyckiaanse lijfspreuk te maken: ‘Als ic can’ wordt spiritueel omgezet in: ‘Wer ist des sicher’, zodat de specialisten nu misschien wel uit te maken hebben of de nabootser, in plaats van Spanjaard, geen Duitser was. Dichter bij de waarschijnlijkheid staat al het paneel van Adam en Eva in Santa Maria del Castillo te Fromista, benoorden Valencia: zij zijn bijna getrouw die van het Gentse Lam Gods. De bekende ‘Vergin de los Concelleros door Lius Dalman is echter de mooiste en meest flagrante hulde aan Jan Van Eyck's meesterschap: gedaan is het met de versnippering en de verbrokkeling in kleine paneeltjes, want hier verschijnt een ruimte met levensgrote figuren gestoffeerd. Zij die zich het mals en gedegen

[p. 480]

tapijt herinneren dat aan de voeten ligt van de Madonna Van der Palen te Brugge, en het vergelijken met dit van Dalmau, krijgen meteen de afstand en de waardemeter tussen meester en leerling. Doch al de overige kenmerken zijn aanwezig: de ruimtezin, de architectonische indeling, dezelfde ramen met de vergezichten, de van vleugels beroofde engelen (om niet de spiegels en de panorama's te hinderen), de psychologie, de gemeenzame gebaren, de algemene intieme sfeer; eindelijk herkent men zijn bekenden, en dàt is het wat de Spanjaard heeft bekoord.

Jan Van Eyck gewon Nuno Gonçalves, Luis Dalman; Nuno Gonçalves gewon Gallegos, Jorge Inglès; Luis Dalmau gewon Jaume Huguet, Jacomard Baco... met ander woorden: de Vlaamse School bevruchtte de Portugese en de Catalaanse scholen; de Portugese gaf aanleiding tot die van Salamanca, Estramadura en Santillana; de Catalaanse stichtte de West-Spaanse scholen, plus die welke met Napels samengingen.

Jan Van Eyck gewon nog rechtstreeks de helft der Sevillaanse school, Rogier Van der Weyden onrechtstreeks de andere helft. Beiden vormen, al over Nunez via Bermejo, de Cordovaanse bent, die uitstraalt naar Aragon, tot in Barbastro. Waar Mestre Alfonso op Antonello de Messina teruggaat, is het weer Vlaanderen die deze heeft gevormd. De Zwitser Giovanni di Giusto, door Ferdinand van Napels uitverkoren, werd door hem naar Brugge gestuurd, om er de stiel te leren. De complexe invloed, door de Napolitanen op de Spanjaarden en de Fransen uitgeoefend, en waar de beroemde Piëta van Avignon een vrucht van is, gaat uit van onze gewesten. In de scholen van Burgos, Valencia en Ona nabij Burgos zijn de kenmerken van onze meesters nog zó opvallend, hoewel het reeds om een tweede invloedsgolf gaat, dat men weinig werken dezer ateliers kan bespreken zonder er Hugo Van der Goes of Memlinc bij te betrekken.

_**_*

Vooraleer over te gaan tot de beschouwing van enkele typische hispanovlaamse schilderijen, vragen we ons af:

Was het bewustzijn te dien tijde zo uitgesproken ethnisch als nu? In geen geval. Er was geen nationaal bewustzijn: we hoorden toe aan onze meesters van dit moment, we waren Boergondiërs bij naam. Doch het steden-particularisme was des te feller ontwikkeld: we waren in de eerste plaats Gentenaars, Bruggelingen, Antwerpenaren, en pas nadien Vlamingen. Want ook die van Valenciennes en die van Doornijk evengoed als de Brusselaars, waren Vlamingen; en derhalve moet het begrip ‘flamenco’ in zijn breedst mogelijke zin worden opgevat. Daarenboven was de Vlaming van die tijd, niet gesolliciteerd zijnde door een nationaal prestige, direct internationalist voorbij zijn poortersschap. Voor Van Eyck: eerst Bruggeling, en dan wereldburger. Het verbaast ons dus niet hoe gemakkelijk men reisde, de afstanden ten spijt.

Verder: wat is Spaans, en wat is Vlaams? Nog twee rekbare punten. Spaans

[p. 481]

was nog onbeslist gecristalliseerd: half-Moors, half-Kristen, en voor de kunst: half-mudéjar, half-byzantijns (als men met deze term de eerste pogingen van een Bassa, een Cabrera of een Serra mag bestempelen, en dic toch, via Giotto, de basilieken-kunst is, aangepast aan het retabel). Spaanse kunst vormt zich precies met ontleningen van de grote momenten van elders. Later zal Spaans beduiden: in de zin van de spanning Vlaams-Spaans realisme tegenover Zuiderse exaltatie, tegenover, en samen met.

Vlaams is precies dat wat vertrouwen en kracht haalt uit de zintuigelijke wereld: herkenbaar scheppen en herscheppen.

En de gemeenschappelijke aanleg: eerlijk staan tegenover de geschapen dingen. Een houding die Frankrijk niet had of niet heeft, waar de verbloeming en de schifting, omwille van het fatsoen, als eerste noodzaak werden aangevoeld. Ingevolge dit verschil hebben de Franse scholen nooit zoveel als de Vlaamse, op Spanje ingewerkt. Om diezelfde reden zijn de studies over de hispano-flamencos vooral door Noorderlingen, Engelsen en Duitsers, gedaan, en eerder schaars door Fransen. Om onbegrijpelijke redenen verkeren de Vlamingen zélf, nopens de enige periode uit hunne kunstgeschiedenis waarin ze leiding gaven, in een toestand van onwetendheid die bijna beschamend is. En omdat Spanje ons schatplichtig is voor de aanvang zijner schilderkunst, wordt in Spanje wèl aan objectief onderzoek gedaan op dit gebied, maar men vermijdt er de ruchtbaarheid van. Meer nadruk legt men er op de invloed van de Spaanse kunst op die van Spaans-Amerika.

_**_*

Koningin Isabella bezat een verzameling werken van Memlinc, Dirc Bouts, Gerard David, Isenbrandt en Benson: deze verzameling heeft zóveel gedaan voor de hispano-vlaamse manier als de directe lering van de Vlamingen ter plaatse. Bij deze uitgeweken meesters waren veel Brusselaars, enkele Antwerpenaren en Bruggelingen, nog minder Gentenaars. De opsomming van namen en data zou een gemakkelijk misbruik zijn, daarom denken we dat de situering van bepaalde constanten en dan de momenten van enkele zeer geslaagde spanningen, de lezer méér welkom is. Constanten zijn in de eerste plaats: het vruchtbaar geduld, de daadwerkelijke liefde tot het in-leven-roepen van zijn voorwerp. (En door onvruchtbaar geduld o.m. dat van de Moorse arabeskensnijder of de mozaïst).

Wanneer Van Eyck een spiegeltje bevolkt, wanneer Bermejo een hagedis aan de voeten van Hieronymus doet kruipen, dan is dit actieve verering voor een schepping die lééft. Daarna een kleuren-constante, dezelfde die doorheen de ganse Kristenheid, gecodificeerd, blauw of geest opponeerde aan rood of passie. Het koloriet der Vander Weyden-school, die blauw orchestreerde met meer neutralen, waaronder witten en zalmtonen, en vooral de blauw-geel-composities.

[p. 482]

Wanneer men Spaans wordt tout court, zoals bvb. Fernando Gallego, dan wordt de gamma groen, lichtblauw en grijs.

De aangezichten zijn goede houvasten om een richting te bepalen: dié bepaalde Madonna, teruggaande op Memlinc, behoort toe aan de Burgosschool (de mooiste is zeker wel die van Hontorio de la Cantera); een andere, geestelijker, van de St. Ildefonso-meester, is reeds omringd door twee soort modellen: de engelen hebben Vlaamse aangezichten, de eredames zijn Spaansen, de Madonna van Valladolid (nu bewaard te Palm Beach) is een zuster van die van Vander Weyden.

De landschappen in de verte! Men kan er uren in wandelen: op een der retabels van de school van Cordova hebben we, in éénzelfde achtergrond, achttien verscheiden onderwerpen geteld. En dat alles zonder dat er maar eentje de sereniteit van het voorplan-gebeuren kwam hinderen.

In de verzameling Abreu, provinciaal museum te Sevilla, droomt Jacob te midden van de engelen. Hij droomt voor goed, zou men zeggen, want hij is de verpersoonlijking van de Moorse vorst. Hij alleen is duidelijk voorgesteld. De rest is eerder een surrealistische verbeelding: doorheen die koningsdroom bewegen engelen-vleugels, met sierlijke kennis opengewaaierd. Engelen van Dirk Bouts in een Vlaams landschap. Zij die ‘Het Laatste Avondmaal’ te St. Pieters, Leuven, gezien hebben, zullen de engelen individueel herkennen. St. Michaël, met nimbus, leidt de processie op de hemelse ladder. Het onweert. Beter: het heilicht. De schelp der godheid straalt geheimvol. Plots de eerste windruk die de vlerken beroert, en de eerste duidelijke bliksem. Bij de paneelvezels die onder de verflaag dóórschijnen zou men zelfs de krachtlijnen van de wind kunnen meten die de onheimelijkheid verhoogt. Jacob voelt iedere der gemediumiseerde engelen apart, hoewel ze zonder zwaartekracht, als een schimmentheorie, door elkaar deinen. Stylistisch is de gratievolle uitlenging en de convergerende schuinen der vlerken uitzonderlijk; in een hoek van het paneel geven twee kruidjes-roer-mij-niet het botanisch detail dat onze artisten bekoorde, de exponent voor het hele klimaat. Dra zal alles ontluisterd zijn, alleen de slaper weegt, de rest is doorzichtige fantasmagorie, de vleugels slaan als de pols van een onzichtbare macht.

_**_*

Het was de tijd toen Vlaanderen realistisch en surrealistisch was in één adem, zonder veel omhaal, en de internationale stroming in de schilderkunst dicteerde, in plaats van die te volgen...

NOJORKAM