De Vlaamse Gids. Jaargang 37

[p. 444]

Meanders - IX

72

Stemrecht is het recht van het stemvee om in het slachthuis zijn eigen slagersknecht uit te kiezen.

*

De armoede vormt een samenzwering om het genot van het bezit te vergallen. Er behoort een sterke geldelijke overtuiging toe daar met goede uitslag het hoofd aan te bieden.

*

De rijkaard die zich schuldig gevoelt is de zegen van de rijkdom niet waard. Hij is trouwens geen rijkaard, doch slechts een armoedezaaier-met-geld.

*

Potverteeren op welke wijze en op welk gebied ook, werkelijk of overdrachtelijk, is altijd een verachtelijk, onsmakelijk en gevaarlijk bedrijf.

*

De natuur blijft slechts natuur zoolang de schilder hem niet uit zichzelf bevrijdt.

*

De mensch vermenschelijkt de natuur, de natuur ontmenscht de mensch.

*

Naarmate de beschaving toeneemt, neemt de stilte toe.

*

Men kan niet beschaafd luid zijn.

*

De barbaar zegt fier: ik brul dus ik ben.

*

Ik heb geen waardeering voor de waardeering, doch een innige liefde voor de liefde.

*

Let op mijn woorden doch niet op mijn daden: het woord is alles, de daad niets.

73

Zij die zich, met een forsche slag op de borst ‘realisten’ noemen, bezitten in vele gevallen zoo weinig begrip van wat werkelijk en niet-werkelijk, waar en niet-waar is, dat zij zich uitsluitend door leuzen laten leiden. Hun realiteit is de mijne niet. En niemand kan bewijzen dat zij gelijk hebben. Het gaat ook zoo met de verdedigers der vrijheid, waarmede zij, geheel willekeurig, hun nationale onafhankelijkheid bedoelen. Wanneer door de ontwikkeling van politieke en economische verhoudingen, twee of meer eenheden samengebracht worden om een nieuwe eenheid te vormen, behoeft de vrijheid van de mensch, de eenige die voor mij waarde heeft, daarbij niet in het gedrang te komen. En dan dat vervloekte nationalisme, waar een ieder de mond vol van heeft en niemand iets van begrijpt. Het ideaal van iedere leider moet wezen het volk dat hem uitverkoor, een zoo groot mogelijke mate van welvaart, vrije tijd, persoonlijke bewegingsvrijheid, beschaving, levensvreugde, spel en schoonheid te verschaffen. Hóe die toestand bereikt wordt is van ondergeschikt belang. Het is van een persoonlijk en algemeen standpunt bezien beter om gelukkig en onbelemmerd te leven onder een vreemde administratie, dan honger te lijden, zich bekneld te voelen en slecht behandeld te worden onder een eigen. Dit is de klassieke keuze, die vooral voor laagontwikkelde landen geldt: wat is, voor inwoners van eenig land, beter: dat het een ordelijke, rijke, gezonde, rechtvaardig beheerde kolonie is of een ‘onafhankelijke’ chaos? Het is nu mode om op het koloniale stelsel te schimpen. En niemand bekommert zich over wat er gebeurt als het wordt opgeheven. Het oude liedje: als een dak lekt, breekt men het huis af, in stede van de noodige plaatselijke herstellingen aan te brengen. Men verwerpt een stelsel, omdat men niet

[p. 445]

genoeg geestkracht bezit om het, waar noodig, te verbeteren. Men ‘bevrijdt’ dat het een lieve lust is, onder het motto der laatmaarwaaiers: ‘après nous le déluge’. Wat er van de ‘bevrijden’ terecht moet komen, behoort niet tot de zorgen der bevrijders, die met het bloote feit van bevrijden hun menschlievende taak volbracht hebben. En zoo ziet men overal in deze nieuwe wereld: verwarring, corruptie, hongersnood, verraad, onderlinge strijd en armoede, armoede, armoede ten gevolge van het krachtdadig, luchthartig bevrijden. Men brengt al deze ellenden over groote volksgroepen, omdat men uitgaat van de waan dat zij méér hunkeren naar leuzen en naar praal, dan naar welstand. Men haalt onaantastbare, bekwame, ervaren bestuurders weg en vervangt die door omkoopbare, onbeschofte, ongeletterde, in elk geval onopgeleide en onervaren bestuurders en men beweert, zonder lachen, dat men de bestuurden daar een weldaad mede bewijst. Het is met dat nationalisme een vreemde geschiedenis. Wanneer ik de openbare meening zou deelen, wat ik natuurlijk niet doe, zou ik het nationalisme uit de grond van mijn hart moeten verafschuwen indien het Duitsch is. Maar ik moet het eerbiedigen en liefst nog vergoden, zoo het zich als Indonesisch aandient. Het nationalisme in Zuid-Afrika zou ik moeten verfoeien, volgens de heeren die het weten, maar wat Amerika betreft (waar het zich zoo duchtig laat gelden) moet ik er vóór zijn. Het Russische nationalisme deugt geloof ik niet, maar het Engelsche kan er mee door.

Ik heb mij meer dan tien jaar van mijn leven, onder de invloed van mijn bewondering voor Charles Maurras, bezig gehouden met alle vraagstukken met het nationalisme verbonden. En ik denk over deze niet meer, gelijk ik in 1912 of 1920 deed. Maar dit staat voor mij vast: men hangt het nationalisme als levensleer en politiek beginsel ààn of men verwerpt het. Een andere eerlijke en redelijke keuze bestaat er niet. Het is onzinnig, krankzinnig om de waarde van een gedachtenstelsel te bepalen naar de man die het toepast: als A het doet is het heerlijk, als B het doet is het afschuwelijk!

Het nationalisme is ongerijmd, omdat het in wezen gegrondvest is op ficties. Een kind dat in de voorkamer geboren wordt van een huis, bij Baarle-Nassau op de grens gebouwd, ontpopt zich tot een Belgisch nationalist; zijn broeder die in de achterkamer het licht zag, tot een Nederlandsch! Een heer uit Roozendaal acht zich anders, meestal beter, dan een heer uit Esschen en omgekeerd.

Het nationalisme vertolkt ook de verbondenheid van de mensch met zijn verleden, zijn geslacht, zijn tijdgenooten, zijn landschap, zijn overleveringen. En stelt hem, dóór het gevoel van te behooren tot een machtig historisch geheel, in staat zichzelf te overtreffen in deugden en bekwaamheden. De enkeling krijgt door het nationalisme een plaats, zijn plaats in de tijd en de ruimte. Hij gevoelt zich één met die hem voorgingen, die het heden met hem deelen en die de fakkel zullen verder dragen.

Ik doe hier geen keuze. Ik vraag alléén een kleine poging tot tesamenhang in de gedachten. Is het nationalisme absurd, gevaarlijk en zedelijk niet te rechtvaardigen, dan is het dat NERGENS en NIMMER. Is het daarentegen levenwekkend, voortspruitend uit een diepe zielsbehoefte, gezond en normaal, dan is het dit ALTIJD en OVERAL.

Ik vind alles best. Maar het zou mij moeilijk vallen om, als ik in de lijn wilde blijven (wat ik niet wil) de eene dag dit en de andere dat te moeten huldigen, dus hier te moeten prijzen wat ik enkele kilometers verder behoor te verguizen. De moeilijkheid in het verkeer met de heeren-toonaangevers schuilt in het feit dat zij bang zijn voor de werkelijkheid, en woorden gebruiken om een afwezigheid van begrippen aan het oog te onttrekken. Politiek op denkbeelden gegrondvest is onvereenigbaar met algemeen stemrecht. Daarom zijn wij overal behept met een politiek van leuzen. Het komt er voor een standwerker op het marktplein niet op aan of zijn woordenstroom eenige beteekenis of tesamenhang heeft, zoolang hij er zijn fleschjes reukwater of kitlijm door verkoopt. Hij die vraagt naar vaste grond onder de voeten is de spelbreker, temidden van hen die met ballonhoofden gezegend even boven de werkelijkheid zweven.

Logica en consequentie zijn contrabande in een wereld waar bedrog de grondslag voor leven en levenseerbied vormt. Daarom en daarom alléén antwoord ik een nationalist dat ik het nationalisme verfoei en een internationalist, dat ik het internationalisme verafschuw. Waar de waarheid dan ligt? Nooit in het midden. Nooit op het forum. Nooit in een tooverformule. Mijn vaderland is de poëzie. En dit vaderland heeft de tegenstelling tusschen nationaal en internationaal in zich opgeheven. De poëzie is nationaal en inter-

[p. 446]

nationaal, wereldsch en bovenwereldsch, van voor de tijd en tot aan het einde ervan; alle poëzie werd geschreven voor het leven ontstond, zegt Emerson. En dit is een definitieve uitspraak

74

Er kan geen rechtvaardig onrecht bestaan. En geen goede oorlog. Ook de beste is slecht. De redenen, welke men aanvoert zijn nooit geldig en ook nooit de ware. De Amerikaansche burgeroorlog, een der bloedigste en langdurigste uit de vorige eeuw, werd door de noordoostelijke industriestaten uitgelokt om de economische overmacht over het landbouw-Zuiden te veroveren. Op de brutaalste en meest gewetenlooze wijze poogden de in het geheel niet, of half, ontwikkelde nijverheidsparvenus de prachtige Zuidelijke beschaving te vernietigen. En zij zijn er in geslaagd om in de geconfedereerde staten wanorde, nood en honger te scheppen. En bij de verongelijkten een haat te wekken die nog niet uitgedoofd is. Maar... niemand in Yankeeland heeft van de industrieele voordeelen gewaagd, en steeds werd, met de gebruikelijke groote woorden, de afschaffing van de slavernij als aanleiding aangevoerd. De fabrieksslavernij in het noorden, was een zwaarder last dan de patriarchale landbouwslavernij in het zuiden. Doch daar over werd zelfs niet gefluisterd. Leugens, leugens...

75

De stilte geeft den barbaar tegelijk hoogte- en ruimtevrees.

*

Voor de tierende menigte bestaat geen keuze: wie niet medetiert wordt verdelgd.

*

Al zou de radio de wereld iets goeds kunnen geven (hetgeen ik niet geloof) dan zinkt dat toch in het niet naast het onmetelijke kwaad veroorzaakt door het ontwaarden van de stilte.

*

De stilte die in en om ons ALLES behoorde te zijn, is voor miljoenen NIETS meer

*

In de stilte kan de dwingelandij zich niet ontwikkelen. Kan men zich een doofstomme Hitler voorstellen?

*

Iedere leider is in de eerste en de laatste plaats: een brutaal geluid.

*

Zij die zich moeite geven om hun theorie met hun praktijk in overeenstemming te brengen, missen iedere verbeeldingskracht.

*

Het overtreden van een voorschrift, het schenden van een beginsel, het ingaan tegen een overtuiging bewijzen in het geheel NIET dat de schuldige de waarde en beteekenis van voorschrift, beginsel, overtuiging ontkent of zelfs maar onderschat.

*

Een beleediging wordt volgens mijn ervaring, gemakkelijker vergeten, dan een stilzwijgen.

*

Een politieke tegenstander doet tenminste óók aan politiek en wordt dus nooit als een vreemde beschouwd en nooit een ECHTE vijand. Zooals bijvoorbeeld de tegenstander van alle politiek.

*

Met een ieder valt te praten, behalve met hen die niet praten.

*

Onze ingeschapen drang naar het Zuiden voert ons ten slotte toch óók naar een Pool.

[p. 447]

76

De totalitaire staten hebben een nederlaag geleden, maar de geestesgesteldheid waar zij uit gegroeid zijn bestaat nog, de grondslagen waarop zij gebouwd werden zijn hechter dan ooit. Het zijn onnadenkende zielen, die de democratie verheerlijken en tezelfdertijd verkondigen, dat een georganiseerde en van een centraal punt geleide staathuishoudkunde niet alleen onvermijdelijk, doch hoogst gewenscht is. Deze bloedjes echter voeren het hoogste woord en het gevolg daarvan is, dat wij leven in een warwinkel van noodlottige misverstanden.

Het lijkt mij een simpele waarheid, dat een tot het uiterste doorgevoerde regeling van voortbrenging en verdeeling, onmogelijk is zonder een zoodanige uitbreiding van staatsbemoeiing en -bevoegdheid, dat de naam totalitaire staat de eenig juiste wordt. Economische organisatie is alleen doeltreffend wanneer zij doelbewust tot het uiterste doorgevoerd wordt. Wanneer men dus geen halfwerk wil verrichten, moet men zich doordringen van het besef dat de staatkundige consequenties ervan niet te ontloopen zijn. Dat die nieuwe totalitaire staat niet de weerzinwekkende vormen behoeft aan te nemen, welke wij in Italië en Duitschland aantroffen, verandert niets aan zijn wezenlijke aard. Het is niet mogelijk een liberale staat gegrondvest op de liberale levensleer met een gebonden economie te vereenigen. Dat Stalin de buitenlandsche propaganda van zijn communisme gestaakt heeft, is geen bewijs van zijn eerbied voor andersdenkenden en evenmin van zijn liefde voor de democratie. Hij nam deze stap, omdat hij de zekerheid heeft dat de westersche landen, nu zij eenmaal de noodzakelijkheid van een gecentraliseerde economie erkend hebben, door de onverbiddelijke logica der ontwikkeling tot een totalitaire dwangstaat zullen verworden.

Met de nederlaag van fascisme en nazisme is de totalitaire idee niet alleen niet van de baan, doch nu deze onaanvaardbare vormen ervan verdwenen zijn is het pas mogelijk de welaanvaardbare te verwezenlijken. Deze oorlog is dus niet gevoerd tegen de totalitaire idee doch er vóór, namelijk om een geleide economie eindelijk mogelijk en aannemelijk te maken.

77

De welmeenende goegemeente denkt argeloos, doch ten onrechte, dat schrijvers, als ze samen zijn, geen andere onderwerpen kennen dan de hoogere aangelegenheden des geestes. Als men jong is wordt men natuurlijk door ernst geteisterd en grijpt iedere gelegenheid aan tot een grondige bespreking van beginselen. Maar naarmate men rijper wordt, komt men er toe de vraagstukken der letterkunde binnen de studeerkamer te houden, om zich, in het gezelschap geheel te kunnen wijden aan de genoegens van vernuftig gekeuvel of zelfs bij tijd en wijle aan de dartelheid, die de eenige afdoende geestelijke hygiëne is.

78

Het groote verschil in aard en uiting tusschen twee groote dichters als Bloem en Holst heeft zich door hun heele bestaan gehandhaafd. Ik had de gelegenheid dit vast te stellen toen ik zag hoezeer verschillend zij reageerden op het land mijner inwoning, Zuid Afrika. Onmiddellijk na den inval namen eenige van mijn Afrikaansche vrienden het initiatief tot een uitgave waarvan de baten voor een Nederlandsch schrijver gebruikt zouden worden. Er werd een bloemlezing samengesteld: ‘Tussen die Engtes’ genaamd en deze werd zoo voortreffelijk verkocht dat er, toen de bevrijding gekomen was, ettelijke duizenden guldens op een bestemming lagen te wachten. De Afrikaners besloten voor dat bedrag één, zoo mogelijk twee van de belangrijkste Nederlandsche kunstenaars naar Zuid-Afrika te laten overkomen om daar uit te rusten van de doorstane ellende en vermoeienis. In overleg met de toenmalige minister van onderwijs dr. G. van der Leeuw werd de eerste uitnoodiging tot A. Roland Holst gericht. De Nederlandsche Regeering betaalde de zeereis, de Afrikaansche alle spoorreizen. De onkosten van onderhoud werden uit het fondsje bestreden. In begin 1946 kwam Roland Holst te Kaapstad aan en hij verbleef acht maanden in de Unie. Zoodat hij ruimschoots gelegenheid had kennis te maken met menschen, landschappen en geestesstroomingen. Dit bezoek werd een volledig succes. Voornamelijk door een eigenaardigheid van Holst die helaas maar weinig menschen

[p. 448]

bezitten: zijn natuurlijke takt. Hij weet bij ingeving altijd het juiste woord te spreken, de juiste houding aan te nemen. Hoewel aan de uitnoodiging geen enkele voorwaarde hoegenaamd verbonden was, heeft Holst toch in verschillende plaatsen van de Unie zijn eigen werk voorgelezen en hij deed dat bijzonder goed. Hij maakte zoowel op zijn gehoor als op menschen met wie hij in nader contact trad een blijvende indruk.

Het bleek mogelijk ook J.C. Bloem te laten komen. Hij bleef zes maanden en las eigen werk voor. Het verschil in deze beide sterk uitgesproken persoonlijkheden bleek wel het duidelijkst uit de reacties van een nieuw land als Zuid-Afrika op hun optreden. Holst die inderdaad prachtig voorleest wekte groote eerbied en groote bewondering. Bloem, die allesbehalve op zijn best is in het openbaar, en die dikwijls half verstaanbaar maar uiterst gevoelig poëzie prevelt, wekte in alle kringen een groot gevoel van vertrouwdheid, genegenheid en vriendschap. Tegen Holst zag men op, met Bloem leefde men mee. Holst was in zekeren zin een held. Bloem was een mensch onder menschen, een kameraad. Ik heb van beider aanwezigheid genoten. En waar beiden mij even lief zijn, trof mij dat verschil in reactie door hen gewekt, heel sterk en ik kan het mij begrijpen.

79

Het gebrek aan licht en lucht heeft ons Nederlanders, wat karakter en geest betreft, tot holbewoners gemaakt.

*

Ieder onzer bezit alle mogelijkheden van goed en kwaad. Het toeval beslist van welke wij gebruik zullen maken.

*

Willem Kloos of de omgekeerde ontwikkeling: van vlinder tot rups.

*

Ieder vorm van eerlijkheid vereenzaamt. De samenleving wordt bijeengehouden door medeplichtigheid.

*

De maatschappij wordt warm en gezellig gemaakt door de gemeenschappelijke leugens tot bestwil, de onvermijdelijke laf- en laagheden, welke er gezamenlijk de grondslag van vormen.

*

Er bestaat geen natuurlijke gelijkheid. Iets wat er een beetje op lijkt kan alleen door compromissen kunstmatig gemaakt worden.

*

Eenzaamheid kent plaats noch tijd. Voor wie niet mee doet en niet mee wil doen is Times Square op zijn drukste oogenblik even verlaten als de top van de Kilimandjaroe.

*

Er bestaat een goede eenzaamheid voor hen die IN de wereld alléén zijn en een verschrikkelijke voor hen die BUITEN de wereld gesloten zijn. Het maakt een groot verschil of men, eenmaal in huis, zich niet met de bewoners in laat of dat men klopt en niet wordt opengedaan.

*

Het éénige wat mij in mijn geloof mishaagt is dat het, schoon verre van algemeen, toch niet gedistingeerd is.

*

Men moet ingetogen leven om daarmede de vrijheid te verwerven, welke buitensporig denken mogelijk maakt.

*

Ik schrijf dus ik ben. Ik ben alléén als ik schrijf.

Jan GRESHOFF