De Vlaamse Gids. Jaargang 37

[p. 193]

Het wezen van Europa

Eenheid en verscheidenheid

HET feit alleen, dat Europa op alle gebied naar een zekere eenheid streeft, sluit de twee hoofdkenmerken van ons werelddeel in zich: zijn verscheidenheid, want indien het niet zo verscheiden was dan zou het niet naar eenheid zoeken, en zijn eenheid, want om die eenheid zou het niet bekommerd zijn indien zij er niet reeds was. Men zou natuurlijk kunnen opwerpen, dat de eenheid van Europa een louter natuurkundig feit is: het gevolg van een gemeenschappelijke nederzetting op een door de natuur nauwkeurig bepaald grondgebied van een twintigtal volkeren, die niets anders gemeen hebben dan hun woonplaats. Deze opwerping zou bepaald verkeerd zijn. De algemene ervaring heeft geleerd, dat, hoe verschillend zij ook mogen zijn binnen de Europese familiekring, alle Europeanen meer op elkaar gelijken dan verschillen, zodra zij een niet-Europese achtergrond krijgen.

Wat geeft aan alle Europese volkeren hun familietrek? Er is natuurlijk de bouw van het lichaam. Maar indien dit ons in staat stelt de Europeaan van de Aziaat of van de Afrikaan te onderscheiden, dan volstaat dit evenwel niet om het verschil te verklaren tussen een Europeaan en een Amerikaan, zo van Angelsaksische als van Iberische oorsprong. Al zijn de Iberische of Angelsaksische Amerikanen uitsluitend of hoofdzakelijk van Europese oorsprong, toch zijn zij geen Europeanen meer. Wie enigszins gewoon is mensen en plaatsen waar te nemen merkt het onmiddellijk al is dit in wezen bijzonder subtiel. De Iberische Amerikaan immers deelt zekere trekken met de Iberiër, de Angelsaksische Amerikaan met de Brit, de Franse Canadees met de Fransman en toch zijn het geen Europeanen, zij bezitten deze familietrek niet, die de Ier met de Griek, de Fin met de Portugees verbindt.

Gemeenschappelijke tradities

Deze familietrek spruit voort uit een bepaalde houding tegenover het leven, geboren, op haar beurt, uit een reeks gemeenschappelijke tradities. Enkele hiervan zijn weer eens voornamelijk van natuurkundige aard, bijvoorbeeld deze deel te maken van een klein werelddeel, dat op gelijke afstand ligt van de Pool en van de Evenaar en dat beschermd wordt tegen uiterste temperatuurschommelingen van koude en warmte, eensdeels door de Sahara en de Golfstroom, anderdeels door de vorm en de ligging zelf van zijn kusten en zijn bergen. Uit deze natuurkundige gegevens zou ik er één willen kiezen, dat m.i. een beslissende invloed gehad heeft op het karakter en de lotsbestemming van Europa. Ik bedoel de manier van leven en gedijen in deze weelderige hoeken en kanten, waar Europa zijn bewoners van voorzien heeft.

[p. 194]

Al deze hoeken en kanten, getekend door stromen, bergen, kusten en binnenzeeën over heel het grondgebied, hebben in Europa afzonderlijke culturen voortgebracht, die, beschermd door natuurlijke hinderpalen en grenzen, door de eeuwen heen eigen kenmerkende eigenschappen hebben kunnen ontwikkelen. Eenheid en verscheidenheid: verscheidenheid door de verschillen van klimaat, ligging, geschiedkundige bestemming en de ontwikkeling die door de natuurkundige gegevens bepaald wordt; eenheid, die voortspruit uit het bezit van dat gemeenschappelijk kenmerk, een bijzondere cultuur sedert lang genoten en ontwikkeld op eigen wijze.

Wij zijn alleen vertrouwd met de rijke voortbrenging van de Europese bodem en geest: Italianen, Duitsers, Engelsen, Fransen, Polen, Hongaren, een dertig in aantal. Wij weten allen hoeveel levensrijkdom zij aan de geschiedenis geschonken hebben, juist omdat zij zich tevens op Europese wijze en met hun eigen karakter uitgedrukt hebben. Wij hebben hun grote mannen leren bewonderen, wier naam zelf de lof zingt van de menselijke geest: Homeros, Aeschylus, Sophocles, Euripides, Plato, Aristoteles, Pythagoras, Vergilius, Horatius, Ovidius, Lucretius, St. Augustinus, St. Thomas, Roger Bacon, Dante, Petrarca, da Vinci, Michelangelo, Titiaan, Erasmus, Shakespeare, Cervantes, Francis Bacon, Velasquez, Leibniz, Newton, Pascal, Descartes, Racine, Linnaeus, Copernicus, Bach, Haendel, Voltaire, Goethe, Mozart, Beethoven.... en zo tot op onze dagen is de litanie van de grote Europeanen een bron van bezieling en fierheid voor heel het mensdom.

In de stoffelijke wereld uit de rijkdom van de Europese geest zich in de roemrijke steden, die over heel zijn grondgebied als juwelen gesneden en gebeiteld werden. In het rijk van de geest, wat een wereld van prachtige scheppingen, onvergetelijke meesterwerken van schilders, beeldhouwers, bouwers, toneel- en romanschrijvers! Hier opnieuw openbaart de Europese geest de tweevuldigheid van zijn gesteldheid: verscheidenheid in eenheid.

De kern van deze eenheid wordt nochtans gevormd door diepe geestelijke Europese tradities: de Griekse, met Socrates als zinnebeeld, en de christelijke, met Christus als symbool. Zij stemmen onderscheidenlijk overeen met de voornaamste twee vermogens van de Europeaan: de geest en de wil. Deze vermogens zijn de twee meest geïndividualiseerde machten van de menselijke geest. Lager dan intuïtie, hoger dan instinct, verwijlen geest en wil in de middengebieden: noch boven-bewust als de intuïtie, noch onder-bewust als het instinct, zij zijn bewuste en weldoordachte vermogens. Door middel van zijn wil en van zijn geest beïnvloedt de enkeling de wereld, in plaats van andersom, zoals dit het geval is met intuïtie en instinct. De bovenhand van wil en geest over alle andere vermogens is het voornaamste gemeenschappelijk kenmerk, waardoor de Europeaan zich onderscheidt.

Het is dit overwegend vermogen, dat de buitengewone kracht van de socratische en de christelijke tradities in Europa uitlegt. Want deze twee tradities stemmen overeen met twee levensopvattingen, onderscheidenlijk van de

[p. 195]

geest en van de wil. Een geest, - tot onderzoek en tot aanvaarding van de lessen van de ervaring bereid, een hart, bewust van de broederliefde onder alle mensen en van de kostbaarheid van de nederigste ziel, dit zijn de twee meest geliefde bezittingen van de Europeaan. Om het even waar of wanneer de geest niet langer vrij is de waarheid te zoeken op eigen wijze of de enkeling niet langer zijn leven kan leiden zoals hij het verkiest, of telkens een groep mensen met geweld de geest wil onderdrukken of andere mensen wil onder het juk houden, wordt de aard zelf van Europa ontkend, want Socrates wordt vergiftigd en Christus gekruisigd.

Zo is het doek. Hoe rijk en verscheiden het borduurwerk! Geen wonder, dat Europa zozeer op vrijheid aandringt, want hoe zou het, zonder vrijheid, de bewegingsruimte kunnen verzekeren die zijn verscheidenheid vergt? Er is nauwelijks een instelling, nauwelijks een gedachte, nauwelijks een ambacht, die niet verschillen van volk tot volk en er telkens een eigen kleur, smaak of uitzicht aannemen. De symphonie van het Europese leven vraagt, dat ieder van de volkeren dat het omvat, vrij zou zijn zijn eigen melodie in volle vrijheid te uiten.

Niets is vreemder dan de ware Europese aard, dan de ruwe poging, waarvan wij thans de getuigen zijn, om op de helft van Europa het uniforme, mechanisch uitgevoerde communistische patroon toe te passen. Europa teert immers op zijn verschillen. Het geheim van zijn geestelijke rijkdom zijn juist de spanningen, die tussen de verschillende volkeren verrijzen, omdat zij voldoende verschillen om elkaar te beïnvloeden en toch niet voldoende om deze invloed onvruchtbaar te maken door een overdreven ‘afstand’.

Bestendige samenklank

Iedere geschiedschrijver van de kunst of van de letterkunde weet bijvoorbeeld hoe de drie zgn. Latijnse landen, - Italië, Frankrijk en Spanje, - elkaar beïnvloed hebben. Maar ingevolge een dynastische gril van het lot is de invloed van de Lage Landen op Spanje of van Spanje op de Lage Landen niet minder belangrijk geweest. Spanje, Frankrijk en Engeland hebben, ieder om beurt, het fatsoen en de mode geleid in Europa. Duitsland is geslachten lang gezaghebbend geweest op het gebied van de muziek, de wijsbegeerte en de geschiedenis. Het lichtspel, nu eens van het Middellandse Zeegebied dan weer van het Noorden, op het geschiedkundig en geestelijk panorama van Europa is een van de ‘hartslagen’, die het levendig en beweeglijk houden als een menselijk gelaat.

De Slavische, de Germaanse, de Latijnse, de Celtische groep, - ingewikals zij zijn binnen zichzelf en vaag als groep, zowel bij bepaling als bij afbakening, - schenken nochtans aan Europa zijn eigen aanschijn. De talen en muziekstijlen zijn als bewegingen en uitdrukkingen op een gelaat, waardoor de geest en de overtuiging vertolkt worden voor de buitenstaander.

[p. 196]

Geschonden door gevechten, bekommerd en bedrukt door een gevoel van leed en teleurstelling, die voorbije vergissingen gewekt hebben, rijst Europa uit de beproeving met een nieuw besef van zijn eenheid. De spanningen tussen zijn volkeren, die tot gisteren gewoonlijk leidden tot vernieling en oorlog, beginnen thans hun eigen waar karakter te vertonen, want feitelijk zijn zij één van de vruchtbaarste en meest scheppende vormen van het Europese leven. De hoop begint te rijzen, dat Europa er misschien zal in slagen de tegenstrijdigheid, die bestaat tussen zijn eenheid en zijn verscheidenheid, op te lossen in een hoger en bestendige harmonie. Dit kan evenwel niet gebeuren vooraleer al zijn volkeren hun vrijheid teruggewonnen hebben en dat daarenboven deze vrijheid de christelijk-socratische traditie, die de kern is van de Europese geest, getrouw zal blijven.

Salvador de MADARIAGA