De Vlaamse Gids. Jaargang 37

[p. 129]

Het Franse dualisme

TIJDENS de bezetting 1940-1944 is van de hand van de heer Urbain Van de Voorde in de trant en in de stijl die men van hem kent een studie verschenen gewijd aan ‘Frankrijk's dubbele ziel’. De tijdsomstandigheden waren er toen niet naar om ten overstaan der daarin verdedigde stellingen een publiek standpunt in te nemen. Het was de tijd der enige richting...

Er steekt in ‘Frankrijk's dubbele ziel’ natuurlijk een deel ‘bla-bla’ welke moet gezien worden in het licht der tijdsomstandigheden die tot het ontstaan ervan wellicht ruim hebben bijgedragen. De schrijver zal vermoedelijk intussen voor zichzelf wel de nodige herziening van waarden hebben doorgevoerd. Het moet hem thans duidelijk zijn dat hij zich in aanzienlijke mate heeft vergaloppeerd. Het is mijn bedoeling niet oude wonden weer open te rijten of er nog met sadistisch genoegen het mes in te wentelen. Zoals in de bokssport moet men zich bij geestelijk geschermutsel onthouden van slagen beneden de ‘ceintuur’. Indien het mij dan toch nog opportuun voorkomt bij het reeds tien jaar oude pamflet even stil te staan is het alleen omdat er, naast de verkleurde nevenelementen uit de voorbije oorlogstijd, in de uiteenzettingen van Urbain Van de Voorde een grondthesis voorkomt die een absoluut karakter draagt en die de moeite van een ernstige bespreking verdient.

Van de Voorde is tot het besluit gekomen dat de hoofdzakelijke componenten van de Franse ziel enerzijds reeds oude Germaanse bestanddelen zijn, anderzijds de latiniserende, wellicht juister uitgedrukt de Middellandse Zee-invloeden. Sedert het overwicht der ‘latinisering’ en de uitschakeling van de Gothische ziel der Middeleeuwen, zou de Franse cultuur getekend zijn door een voortdurende inzinking harer geestelijke en creatieve krachten. Vandaar tot de conclusie dat Frankrijk de weg op is van een systematisch, wetmatig geworden verval is er maar een stap.

Het komt niet in mij op te ontkennen dat er in het complex der Franse cultuurgeschiedenis - zoals in elk evoluerende beschaving - heel wat waarden zijn ineengestort. Het leven is nu eenmaal nooit een louter opgaande lijn met enkel climaxen. Wanneer men enkel bedenkt dat, sedert het domineren van het Franse geestesleven op het engere Europese plan, de planetair geworden cultuur een massa zeer uiteenlopende bestanddelen aan het opslorpen is, ligt het voor de hand dat een eenzijdige bevruchting der moderne wereld door één enkel land zinledig geworden is. Het wereldconcert is veelstemmig geworden en het wordt op de koop toe door heel wat dissonanten belemmerd in zijn streven naar een universele harmonie.

Maar uit een jarenlang op de voet volgen van het wriemelende leven der Franse letteren blijft mij het geloof dat de Franse geest steeds voort een rechtmatige plaats mag opeisen te midden der volkeren die een essentiële bijdrage leveren tot het moeizaam instandhouden ener bedreigde cultuur.

[p. 130]

Om het tegen de stelling van Van de Voorde op te nemen volstaat echter geen pleidooi dat zou lopen over de huidige tijd, noch over de laatste decenniën. Met moet verscheidene eeuwen achteruit grijpen omdat Frankrijk reeds sedert onheuglijke tijden minder geestelijke noten op zijn zang zou hebben.

Men moet zijn eigen kregeligheid uit de weg ruimen om niet aan Van de Voorde een gebrek aan ernstige bronnenstudie in de schoenen te schuiven. Er steken weliswaar enkele verzachtende omstandigheden in het feit dat de auteur geen specialist der Franse letteren is en dat alwie dit terrein wel poogt te betreden voor een zo uitgestrekt arbeidsveld staat dat de moed wel eens gaat bezinken om dit ook maar oppervlakkig te overzien.

Het te overziene panorama is zo bont en zo ruim geworden dat zelfs de moderne Picco della Mirandolas van de Franse literatuur - ik noem de Thibaudets, de René Lalous - bescheiden blijven bij het schetsen en aflijnen der perspectieven. Van de Voorde maakt het zich echter gemakkelijker. Hij houdt alleen van prominenten, van reuzen, van toppunten. Moest men zijn literaire belangstelling een geografisch uitzicht geven dan zou men alleen Himalaya's en Everests ontdekken, op gevaar af de duizeligheid der hoogten te kennen en Van de Voorde is er blijkbaar niet aan ontsnapt. Wie alles uit de hoogte beziet geeft weinig acht op de wemelingen in het dal. Op enkele duizenden meters hoogte zal de reverberatie der zon wellicht het zicht op andere toppen beletten. Het is altijd gewaagd een hoogtemeter aan te leggen in vergelijkende literatuur. De maatstaf is bij uitstek willekeurig. Er zal tot in der eeuwigheid kunnen over gekibbeld worden of Nietzsche groter is dan Montaigne, of Goethe groter dan Gide, of Eckehart groter dan Pascal. Het is ofwel een kwestie van persoonlijk aanvoelen of wellicht juister een objectief niet te beantwoorden vraag: op het verschillende plan waar elk dezer genieën zich heeft bewogen is er eenvoudig geen gemene maat. Daarbij is het mensdom aan genieën niet te rijk om ze in een ijdel tornooi van ‘mijn kind, schoon kind’ tegen elkaar te moeten uitspelen. Ik heb in de Parijzer Wereldtentoonstelling van 1937 een ogenblik van intense geestelijke emotie beleefd wanneer ik in de afdeling der ‘Intellectuele Samenwerking’ de graphische voorstelling heb bewonderd van de gemeenschappelijke bijdrage van alle grote volkeren tot de vooruitgang der cultuur.

Maar Van de Voorde heeft eenmaal voor goed uitgemaakt dat Frankrijk het land is van de, zij het dan ‘schitterende’, middelmatigheid. Voor hem zijn ‘figuren als Shakespeare of Schiller, als Rembrandt en Van Gogh, als Beethoven of Wagner, als Eckehart of Nietzsche bij de Fransen gewoon ondenkbaar. Slechts de karikaturen van dergelijke geesten kunnen ze voortbrengen’. Het staat er letterlijk zo. Laat staan dat het zo wezen zou dat de gans groten in het ‘matiger’ Frankrijk geen gunstig klimaat, geen vruchtbare teeltbodem zouden vinden. Wat zou dit bewijzen tegen het ‘ensemble’ der Franse literatuur, tegen dit veelvuldige literaire landschap waar berg en dal, stroom en vlakte, stad en dorp afwisselen in een nergens terug te vinden verscheidenheid. Zou dit iets afdoen aan het onomstootbaar feit dat geen land als Frankrijk het ganse leven

[p. 131]

zo literair heeft verwerkt naar de bekentenis van een zo onbevooroordeeld criticus als de Duitser Ernst Robert Curtius?

Van de Voorde zelf heeft er zoveel ‘des Guten zuviel’ gevonden dat hij in een voetnota tot het besluit komt dat ‘het openbare leven in Frankrijk veel te veel verliteratuurd was’. Er mag daarin nog een deel waarheid steken. Is het terzelfdertijd niet een hulde aan de geestelijke standing van een land wanneer men ervan getuigen moet dat alle uitingen van het leven met literaire ‘essences’ zijn doordrenkt, ook indien het te sterke parfum ervan wel eens wee maakt?

Maar Van de Voorde wil breed zijn. Er is, naar zijn inzicht, wel een tijd geweest dat Frankrijk een ontzaglijke levenskracht heeft gekend. Rabelais en Villon zijn er de uitlopers van geweest. Deze zouden de laatste scheppende vertegenwoordigers zijn van de Germaanse geest in Frankrijk, die Van de Voorde in tegenstelling plaatst tot de Latijns-Griekse richting welke te kort schiet aan demonische oerdrangen en aan tragische, probleembeladen conflicten. Er zou dus met recht kunnen gewaagd worden van de ‘twee Frankrijks’. Het Latijns georiënteerde vindt zijn krachtbron in het Gallo-Romeins bloedbestanddeel van zijn volkswezen. Zijn cultuurhaarden, of althans de herkomst dezer exponenten, zijn hoofdzakelijk bezuiden de Loire te zoeken. In het andere Frankrijk spreekt duidelijk het bloed der Frankische en andere Germaanse veroveraars; het is het Frankrijk van de Gothiek, de romantiek en het symbolisme. Dit Frankrijk moge, van zichzelf niet bewust, naar zijn ware aard door eigen volk niet erkend worden, toch is het daar, ook nu nog. De aloude cultuurstrijd tussen ‘antiques et modernes’, tussen ‘classiques et romantiques’ komt in de grond op niets anders neer dan op een nooit eindigend conflict tussen de Latijnse en de Germaanse krachten die het Franse volkswezen hebben gevormd. ‘Waar het bloed niet gaan kan daar kruipt het...’

Het ligt voor de hand dat in de rangorde der waarden en der liefde alle sympathieën van Van de Voorde naar het eerste Frankrijk gaan. Na de grote Germaanse romantici der Middeleeuwen, Rabelais en Villon, vindt alleen nog Descartes genade als universele figuur. Corneille en Racine hebben alleen toneelabstracties geschapen, saletjonkers en declamerende helden zonder algemene menselijkheid. Zelfs Molière is daarvan niet vrij. Klakkeloze wezensvreemde naäperij van Grieken en Romeinen, breuk met de eigen volkse overlevingen, een daaruit voortspruitend gebrek aan volksliederen, drie eeuwen poëtisch braakland, dit zouden de gevolgen zijn van het vergeten door Frankrijk van zijn Germaanse herkomst.

Gelukkig is de hele Victor Hugo niet te verwerpen (soyons bon prince), noch Gerard de Nerval (bewonderaar van Faust) en Baudelaire, alsmede Rimbaud maar dan weerom wegens hun Germaanse inspiratiebronnen...

De thesis is niet nieuw. Reeds heeft Uhland, ter gelegenheid van het ‘Chanson de geste’ vooruitgezet dat het Franse epos Germaanse geest

[p. 132]

was in een Romaanse vorm. Het is niet mijn inzicht tot de zondvloed, en zelfs niet tot de oorsprong van het ‘Chanson de geste’ terug te grijpen. Maar de stamboom der literatuur wortelt zeer diep en nog heeft men het kluwen der dooreengestrengelde oorsprongsdraden niet ontwarreld. Maar zoveel staat vast dat Van de Voorde hopeloos het vraagstuk der invloeden heeft geschematiseerd. Het zou onzinnig zijn de Germaanse invloeden op de ontwikkeling van het Franse culturele leven te verdonkermanen. Maar het zou al even zichtbelemmerende oogkleppen verraden het te houden bij deze inwerkingen en vooral te geloven aan een zuiver Germaanse koers in enige richting naar het Zuiden.

Wetenschappelijk wordt niet meer staande gehouden dat de Germaanse volksstammen hun volledige gaafheid hadden bewaard op het ogenblik dat zij het Westen binnenvielen. Reeds vóór de grote volkerenverhuizing was er veelvuldig contact met het aanpalende Imperium. Wanneer zij zich in het Gallo-Romeinse gebied hebben nedergezet, hebben zij in ruime mate de indruk ondergaan, zowel van het steeds vormgevend midden als van de gevestigde culturele waarden. Het Christendom heeft er de eerste soudure gevormd. Voornamelijk vanaf de bekering der Franken is de wisselwerking osmotisch geworden. A.E. Brinckman (Der Geist der Nationen) heeft het met minder vooringenomenheid gezien dan Van de Voorde bij de vaststelling dat, van een zuiver kunststandpunt uit, de streken waar de rassenmengeling het sterkst geweest is van een uitzonderlijke vruchtbaarheid blijk gegeven hebben. Dit is het geval voor Noord-Italië, het Oostelijk gedeelte van Frankrijk, West-en Zuid-Duitsland tot aan Wenen, welke streken een echt Rijk van de Kunst gevormd hebben. Deze gebieden, de boord van het oude Romeinse Rijk, hebben juist hun opbloei te danken aan een geestelijk parallelisme, aan een opslorpingsgave die weerbarstig gebleven is aan een eenzijdige oriëntering.

Naderhand zijn de cultuurbepalende factoren veel ingewikkelder geworden; in het Noord-Westen van Frankrijk heeft de Normandische invloed zich laten gelden; het Zuiden is de geleider geworden van de Oosterse componenten die meer bepaaldelijk met de ‘roman courtois’ diep hebben ingegrepen in de ontwikkeling der literatuur. Spaanse, mitsgaders Arabische elementen, hebben gaandeweg het ‘Vérité en deça des Pyrenées, erreur au delà’ te niet gedaan.

In de moderne tijden heeft de uitgroei van Parijs tot een wereldstad de doorkruising van de voorhanden bestanddelen nog meer in de hand gewerkt. Niet enkel heeft Parijs de levende sappen van de provincie gedraineerd maar tevens het meest cosmopolitisch amalgaan in het leven geroepen dat ooit een beschaving heeft gekend. De grootstadscultuur is op zichzelf iets zo autonooms, zo oorspronkelijks dat ze bijna als een schepping op zichzelf wordt. De componenten ervan te herleiden en te doseren is zo onbegonnen werk als het ontleden der samenstelling van een smeltkroes op kookpunt.

Voor het overige staat Frankrijk ‘im groszen Ganzen’ open voor drie hoofdstromingen die bepaald zijn door zijn geografisch gunstige ligging: de Atlantische Oceaan, het Vasteland, de Middellandse Zee. Wanneer Van de

[p. 133]

Voorde een grotere voorliefde aan de dag legt voor de meer onstuimige krachten die het Germanendom in Frankrijk zou hebben losgewerkt, overziet hij dat het overheersende element er niet de ongebreidelde dadendrang is maar de ordenende klaarte, de indijkende vormgeving, de bundelende geest. In het Franse patrimonium is de Middellandse Zee-traditie het oudste erfgoed. Niet op een Germaans maar op een Latijns stramien is de eerste Gallische beschaving geborduurd. Er ligt daarin niets verwonderlijks. De Middellandse Zee is niet voor niets het vaarwater geweest van de Westerse cultuur; daar heeft deze een historische prioriteit gekend. Het is een logisch cultuurhistorisch verschijnsel dat deze prioriteit ook de eerste beslissende vorm schept waaraan de later komende genres zich aanpassen. Moesten wij Van de Voorde geloven dan zou de Franse cultuur zich van haar eigen volkse oorsprongen hebben verwijderd om een vreemd kunstideaal aan te kleven. Onder de invloed van de Renaissance zou Frankrijk niet alleen zijn uit eigen aard en wezen gegroeide kunstvormen de rug hebben toegekeerd, maar zich tevens gaan inbeelden zijn dat het bij uitstek de erfgenaam was van de Grieks-Latijnse cultuur en dat het - noblesse oblige - geroepen was de kunst van het oude Hellas op zijn bodem te doen herleven. Van de Voorde gooit overigens zijn eigen ruiten in wanneer hij in catimini toegeeft dat wel alle Europese cultuurvolkeren een tijdlang hun uit eigen wezen gegroeide kunstvormen de rug toekeren. Hij zou met wat meer historisch perspectief moeten ingezien hebben dat het probleem der volks- en wezensverbondenheid een modern probleem is. Indien hij aanneemt dat alle Europese cultuurvolkeren op een gegeven ogenblik op een gelijke wijze hebben gereageerd, waarom dan niet aangenomen dat zulks in de logica van de tijd en in de lijn der toenmalige ontwikkeling geschreven stond. De haarden der cultuur zijn lange tijd zeer beperkt geweest; op een paar uitzonderingen na, zoals het volkslied, is de klassieke overlevering de grondslag geweest van de ganse West-Europese beschaving.

Het gaat niet op, zoals Van de Voorde doet, te beweren dat voor de Franse cultuur, als volksnationale zelfbevestiging beschouwd, de blinde fanatische wil het de Grieken en Romeinen principieel te hebben willen nadoen, uiteindelijk noodlottig is geweest. Het Franse drama ten tijde van Racine en Corneille heeft weliswaar antieke motieven als uitgangspunt genomen, maar de Franse geest was te weerbarstig aan het Griekse fatalisme om deze motieven in een gelijke geest te verwerken. Wat een caricatuur het voor te stellen alsof de personages van Racine en Corneille enkel declamerende helden of saletjonkers zouden zijn gebonden aan vooroordelen, conventies en formalismen van het hofmilieu. Van de Voorde, die ruim in de geschiedenis der Kunst gegrasduind heeft, zou meer dan wie ook moeten weten dat in dit tijdperk, zo op schilderkunstig als op letterkundig gebied de transpositie van de antieke legende en van de geschiedenis der oudheid op een modern register toen schering en inslag was en dat men zich aan zekere anachronismen niet stoorde. Het kon niet anders dan dat, waar het Koninklijke Hof het culturele midden bij uitstek

[p. 134]

was, de uitstraling van het Hofleven ook op het toneel zou afschaduwen. Laten wij de mensen toch niet uit het kader rukken dat gans hun leven heeft bepaald! Maar de offerande aan de heersende middens gebracht doet niets af aan het feit dat de grootse theorie der menselijke hartstochten het XVIIe eeuwse Franse toneel heeft opgeluisterd.

Het gaat niet op te beweren dat het Faustisch-hartstochtelijk element, de demonische oerdrang en de tragische probleembeladen conflicten in de Franse literatuur niet tot hun recht komen. Drieu la Rochelle heeft, aan de hand der scherpste crisisverschijnselen in de Franse geschiedenis, afgerekend met de eenzijdige formuul ‘France, Pays de la Mesure’. De godsdienstoorlogen, de omwenteling van 1789, de Commune zijn vuurberguitharstingen geweest die afdoende van het ‘Van de Voordiaans Faustisch-hartstochtelijke’ getuigen dat periodisch uit het Franse onderbewustzijn opborrelt. Juist is het wel dat uiteindelijk de streving naar maat, naar harmonisering, naar beheersing het wint. Echter niet zonder dat intussen het onrustige element ook literair zijn beslag heeft gekregen. De letterkundige loopbaan is in Frankrijk gemiddeld noch ideologisch noch practisch een vlakke autostrade geweest; het was veeleer een vaart over zeer bewogen wegen; het levensbericht van menig Frans auteur is vaak een tocht door een landschap van avontuur en tragiek.

Er is wel degelijk een Frans dualisme maar het heeft minder een racistische oorsprong dan een algemeen menselijk uitgangspunt. Het wortelt veeleer in de eeuwige worsteling der menselijke krachten, met zichzelf, met het leven, met de dood, met de natuur. Ook daar viert de natuur haar tijdelijke triomfen maar spoediger dan wellicht in enig ander land overheerst aldaar de cultuur, gedragen door een scherp intellect, een vinnige geest, een orderende gedachte. De seizoenen van de romantiek zijn naar het woord van Ramon Fernandez gewoonlijk kort.

Het Franse dualisme gaat trouwens verder dan het steeds hernieuwd duel romantisme-classicisme; het is het uitvloeisel van wat men terecht heeft geheten de geestelijke families van Frankrijk, die grondverscheiden zijn van elkander en toch elkander wederzijds aanvullen en afwisselen; de synthesis ervan is nooit een eindpunt maar een zeer labiel afwegen van de momentaan doorslaggevende krachten. ‘Alternance et Syncrétisme’ luidt de levenswet van Montherlant, luidt wellicht ook de levenswet van de Franse geest: aan de basis ligt het Heracliteaans beginsel van het bestendig conflict der tegendelen, aan de top de steeds voorlopige toenadering en mengeling van de middelpuntvliedende, uiteenlopende strevingen.

Men heeft in de laatste jaren voornamelijk nadruk gelegd op het onnatuurlijke, op het onwezenlijke van een indeling van Frankrijk in een rechts en een links kamp. Geeft het echter niet de indruk dat alle pogingen tot synthese in werkelijkheid slechts een syncretische uitwerking gehad hebben? Na elke voorlopige wapenstilstand, na elk tijdelijk evenwicht, ja zelfs in het midden der evenwicht zoekende krachten zijn telkens opnieuw de tegenelementen in

[p. 135]

werking om de balans naar links of rechts te doen overhellen. De grondoorzaak daarvan is dat de begrippen ‘links of rechts’ niet te herleiden zijn tot politieke en sociale opvattingen maar tot diametraal-tegenstrijdige levenshoudingen C.F. Ramuz ziet in de rechtse richtingen diegene die krediet geven aan de natuur, aan het uit zichzelf groeiende, aan de spontane krachten waarvan de stuwing door geen van buiten ingrijpende elementen afgeleid, ingedamd, gefilterd of onder hoogdruk gebracht wordt. De linkse stromingen zouden dan diegene zijn die een grotere kans geven aan de mens zelf, aan zijn actie op de natuur, aan zijn mogelijkheden om de natuur te wijzigen en te verbeteren, om aan de natuur hare geheime krachten te ontfutselen en ze voor zichzelf dienstbaar te maken. De mythe van Prometheus is wellicht de eerste legendarische formulering geweest van de strijd tussen links en rechts, tussen cultuur en natuur.

In het licht dezer beschouwingen is de antinomie tussen een Maurras en een Gide niet te overbruggen. Ze steekt dieper dan in de uiteenlopende tendenzen van afwijkende literaire scholen. In een volgend geslacht mogen hun beider beginselen naar wederzijdse bevruchting hebben gestreefd; in hun koppeling leeft de strijd zoals tussen de sexen voort; noch het mannelijk, noch het vrouwelijk beginsel berusten bij de vluchtige halte der gemeenschappelijke extase; ook de geestelijke kinderen dragen voort de kiemen van de eeuwige strijd.

Richard DECLERCK