De Vlaamse Gids. Jaargang 37

[p. 125]

Meanders. - IV

32

SEDERT de helft van de negentiende eeuw eischt een steeds grooter wordende groep dat de kunstenaar uitdrukking moet geven aan zijn tijd en zich in dienst moet stellen van de gemeenschap waartoe hij behoort. Deze opvatting voert onherroepelijk tot de toestand, welke thans in het Russische antiparadijs heerscht, waar van overheidswege wordt voorgeschreven wàt geschilderd, bedicht en becomponeerd móét worden. En wee de stoutmoedlgen die, zwichtend voor hun sterke kunstenaarsdrang, aan een persoonlijke opvatting vorm willen geven. Bij iedere stelling op het gebied van letteren en kunst komen onmiddellijk tal van vragen op. De reden hiervan is dat de meeste woorden door dagelijks achteloos gebruik hun waarde verloren hebben.

Men wil dus dat de dichter ‘modern’ moet zijn. Maar zonder zich nader af te vragen wat er met ‘modern’ nu eigenlijk bedoeld wordt. Ik voor mij geloof dat men, met de beste wil ter wereld, niet buiten zijn tijd kan leven. Het is niet mogelijk nietmodern te zijn. In ieder gegeven tijdvak komen tal van opvattingen tot uiting, teekenen zich vele verschillende richtingen af. Wanneer een bepaalde groep, zeer bepaalde denkbeelden en verlangens verdedigende, zich nu nadrukkelijk ‘modern’ gaat noemen (wij modernen!) beteekent dat niet automatisch dat allen buiten die min of meer willekeurige verzameling, ‘onmodern’ zouden zijn. Niemand is modern alleen op grond van het feit dat hij zichzelf die naam toekent! Wanneer er naast een aantal vernieuwers, vele zijn die zich welbewust tot het verleden wenden, is voor de onpartijdige geschiedschrijver deze beweging tot herbezieling der oude overleveringen niet minder kenmerkend voor de onderhavige tijd, dan het streven der gelijktijdige nieuwlichters.

Ik vraag verder: wanneer begint men, wanneer houdt men op modern te zijn? In het Zuid-Afrika van 1910 was C. Louis Leipoldt modern, ultramodern. Thans is hij klassiek. Op welke dag is hij van modern klassiek geworden? Op den dag van zijn dood? Neen, het vage begrip dat men met het nare woord ‘modern’ aanduidt, is een eendagsvlieg! Ik wijs gaarne op het treffende voorbeeld dat Jacques Perk oplevert. Toen hij zijn eerste proeven aan de tijdschriften voorlegde, wekten die slechts uitbundige lachlust. Men achtte ze niet alleen modern, uiterst modern, véél te modern; doch daarenboven onverstaanbaar en belachelijk. Thans levert dezelfde Perk veertienjarige leerlingen der middelbare school geen onoverkomelijke moeilijkheden meer op. Hij werd een algemeen erkend monument der letterkunde en zijn werk doet toch, schoon nog heel mooi, hier en daar wat verouderd aan. De Amsterdamse Beurs, door H.P. Berlage ontworpen en uitgevoerd, levert een tweede en niet minder treffend voorbeeld. Ik herinner mij nog de wilde verontwaardiging van vrijwel geheel Nederland over deze monsterlijke, krankzinnige, menschonteerende nieuwlichterij. En nu vragen jonge provincialen als zij de hoofdstad bezoeken aan hun cicerones ‘en wat is dat voor een ouderwetsch gebouw?’

De mensch WIL niet leeren. Alles wat als ‘modern’ verguisd en bespot werd, kwam binnen enkele jaren in de bloemlezingen, de openbare verzamelingen en de meest behoudende concertzalen terecht en werd daar als klassiek meesterwerk eerbiedig vereerd. Maar tóch, in weerwil van een verschijnsel door eenieder op elk gebied waar te nemen, gaat men rustig voort het ‘moderne’ te verwerpen en belachelijk te maken, uitsluitend op grond van het bloote feit dat het ‘modern’ is.

Tenslotte dit: de ontstaansdatum en theoretische bedoeling van de kunstenaar behooren van geen enkel belang te zijn voor een aesthetische waardebepaling. Een werk is niet mooi (of leelijk) OMDAT het ontstond in een bepaalde, nog niet afgesloten periode, welke men het heden noemt. Het is evenmin mooi (of leelijk) omdat de kunsten aar in dat werk bepaalde, HEDEN GELDENDE meeningen of begeerten wilde uitbeelden. Schoon of nietschoon wordt bepaald door geheel andere elementen, dan tijd en mode. En men is aan de veilige kant wanneer men er zich op toelegt bij het scheppen èn genieten van kunstwerken de invloed van juist die tijd en die mode zooveel mogelijk te beperken.

[p. 126]

33

Het scheppen van kunst beteekent ALTIJD een poging om, voor zooverre het maar eenigszins mogelijk is, de tijd te overwinnen. Het leven is kort, de kunst is lang. In 's menschen ingeschapen hunkering naar bestendigheid in een verlangen om na zijn dood in eenig werk van zijn hand voort te leven, werpt hij zich op de mogelijkheden welke de kunst hem biedt. En in vele gevallen blijft het werk bestaan als de naam van nem die het voortbracht reeds lang vergeten is. Van vele der heerlijkste middeleeuwsche gedichten (frisscher, nieuwer dan driekwart van het huidige lierdicht) zijn de makers volkomen onbekend. Zij zijn niettemin nu, en tot in de lengte van dagen, in hun gedichten AANWEZIG. Wat dus in 1230 ‘modern’ was, blijkt het nu, in 1950, nog te zijn! Valt er een beter bewijs te geven voor de zinledigheid van het woord ‘modern’, zooals het thans algemeen toegepast wordt? Geen kunstenaar van werkelijke beteekenis wil tot elken prijs modern zijn. Hij weet, om te beginnen, dat hij van dezen tijd is, onherroepelijk, door het bloote feit van nu te leven. Hij weet ook dat de kunst alleen zin krijgt als hij de tijd OVERWINT. De ware kunstenaar streeft er dus naar niet van zijn, noch van eenige andere tijd, maar van ALLE TIJDEN te zijn. Groote kunst is nooit modern en ook nooit verouderd. Alleen wat tijdelijk, voorbijgaand, voorloopig en vluchtig is, kan een kort oogenblik ‘modern’ zijn, om al heel spoedig daarna als verouderd verworpen, verwaarloosd en vergeten te worden. Als wij willen spreken over ware schoonheid doen wij goed alle historische overwegingen uit te sluiten: Vermeer is de tijdgenoot van allen, die Vermeer nu bewonderen, liefhebben, begrijpen.

34

Poëzie is de weergave noch de verbeelding van wat men het leven noemt. Het is het wezen van geheel ANDER leven dan dit, waaraan wij in het dagelijksch bestaan (ten onrechte) de naam van leven geven.

35

Op het menu van Hammacher K.L.M. 2 Juni 1951:

Wij stegen op de vleugels van het lied
Hoog boven aarde en wolken uit
Op zoek naar vreugde, schoonheid, liefde, God.

Doch, vriend, motoren zingen waarlijk niet
En daarom begeleidt hun bromgeluid
Niets beters dan dit simpel eetgenot.

36

Goede gedichten worden altijd met een diamant geschreven en op glas.

*

Zij, die hun heil bereiken door ellende, nood en ziekte, vallen naar boven.

*

Indien waar ware wat men waar noemt, zou het waarlijk niet waard zijn waar te zijn.

*

Ons bewustzijn is een zeef, welke de korrel doorlaat en het kaf zorgvuldig bewaart.

Alle namen zijn verkeerd. Wij waken als wij slapen en wij slapen als wij waken. Men noemt de dag wit, de nacht zwart. Ongerijmd. In werkelijkheid is de nacht wit, de dag zwaar van zwartheid.

*

[p. 127]

Parijs is zooverre mij bekend, de eenige stad ter wereld, waarin alle aanwezigen (óók de vreemdelingen) behooren. In de meeste andere steden lijken de inwoners of zij er toevallig en tijdelijk neerstreken. Kaapstad, bij voorbeeld, wordt uitsluitend bewoond door vreemdelingen, ook al zijn zij er vele geslachten gevestigd.

37

Tusschen een Nederlandsche schrijver en een eveneens Nederlandsch en nog Nederlandscher staatssecretaris van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen zijn bisbieljes gerezen. Het geval is op zichzelf beschouwd van weinig belang, doch het is kenmerkend voor een noodlottige geestesverwarring. Daarom verdient het de aandacht. Ik wil alleen over beginselen handelen en noem dus geen namen. De staatssecretaris treedt in deze kleine botsing uitsluitend op als vertegenwoordiger van de overheid, zoodat zijn persoonlijke opvattingen en voorkeuren alleen daardoor reeds buiten bespreking vallen.

De regeering stelde reisbeurzen ter beschikking. Een raad van deskundigen diende naar van voorlichting omtrent de letterkundige waarde van de bijdragen der mededingers Onder deze bevond zich de Schrijver. Zijn werk kon de goedkeuring der kunstrechters wegdragen en zij brachten die in hun verslag tot uiting. Waarop de Overheid weigerde het advies van de jury te volgen. Dat is te zeggen de Overheid denkt er niet aan het oordeel van de kunstrechters aan te vechten. Maar hij redeneert, héél verstandig, menschelijk en rechtschapen: ik, Overheid, hoezeer ook bekommerd om de Schoonheid, heb ten opzichte van het volk dat ik naar mijn beste weten moet beheeren, nog vele, vele andere plichten dan de zorg voor het aesthetisch welzijn. En ik zou schromelijk te kort schieten indien ik deze alle verwaarloosde. De Overheid moet ook, en zelfs in de eerste plaats, waken over het zedelijk welzijn. En wanneer, naar zijn overtuiging, schoonheid en zedeleer in een bepaald geval niet met elkander te rijmen zijn, moet hij of hij wil of niet, uit zijn aard van Overheid de partij van de zedeleer kiezen. Men kan redelijkerwijze van niemand in een verantwoordelijke positie eischen dat hij beloont en bevordert wat hij beschouwt als volksgif.

Om ieder misverstand te voorkomen wensch ik duidelijk en nadrukkelijk te vermelden dat de zedeleer door de overheid, door déze bijzonder en door iedere overheid in het algemeen verkondigd en met geweld doorgevoerd, mij volkomen vreemd is. Doch mijn geringe dunk van bepaalde beginselen, belet mij niet het goed recht te erkennen en sterker nog de plicht, ze te verdedigen, wanneer men, overheid zijnde, daarmede beantwoordt aan de volkswil. De heeren die thans op het gestoelte der eere zetelen, zijn daar niet geheel bij toeval op beland. Men mag dus aannemen, dat de meerderheid der Nederlanders het eens is met de politieke, zedelijke en geestelijke opvattingen, welke door deze regeering vertegenwoordigd worden; dat de meerderheid onzer landgenooten dus van meening is dat de zedeleer, hùn bepààlde zedeleer, van meer belang en beteekenis is dan de aesthetica.

Uitgaande van de bestaande feiten kan ik tot geen andere slotsom komen dan deze: dat de overheid nauwkeurig deed wat de menigte, waarop hij steunt en aan wie hij zijn bestaansrecht ontleent, van hem verwachtte en in ieder voorkomend geval weer opnieuw verwacht.

De ellende schuilt echter in de bestaande feiten.

Men behoeft geen geschiedschrijver te zijn, om te weten dat de overheid zich alleen in het geestelijk leven mengde en mengt, met het doel dit aan zijn belangen dienstbaar tie maken. Men koopt de geesten die zich laten koopen en de andere tracht men op alle mogelijke manieren te fnuiken. Wie dus mededingt naar eenige gunst of gave van de staat, weet dat hij, in hoe geringe mate ook, iets van zijn vrijheid inboet. Dat wist de Schrijver in dit geval ook voor hij zijn handschrift instuurde. Nu men hem de reisbeurs geweigerd heeft, ACHTERAF DUS, steekt een heilige verontwaardiging in hem op. En luidkeels deelt hij mede, dat hij nooit meer iets zal inzenden! Een wonderlijke houding: als hij hoopt tweeduizend gulden op te strijken, acht hij de overheid tot oordeelen bevoegd. Gaat de beurs zijn neus voorbij, dan is diezelfde overheid onmiddellijk niet veel meer dan vuilnis. Een onprettige houding en die gewis niet mag gelden als de uiting van een sterk karakter. Ik houd niet van bedelaars, die weigerachtige voorbijgangers naspuwen.

[p. 128]

Er werd beweerd (er wordt zoovéél beweerd!) dat de beslissing van de overheid een slag in het gemeenschappelijk gezicht van de heeren kunstrechters is. Niets wordt nagelaten om deze zaak te vertroebelen. De overheid kan vol lof zijn over het voortreffelijk werk door gezegde kunstrechters verricht en zich, van ganscher harte, bij hun eindoordeel aansluiten. Zeggende: inderdaad het is een knap stuk werk dat, zuiver letterkundig gesproken, alle aandacht verdient. Doch daaraan toevoegende: helaas, ik màg en kan niet zuiver letterkundig spreken. Ik zou het vertrouwen van mijn kiezers niet waard zijn, als ik zuiver letterkundig sprak. En dus, in weerwil van onze aesthetische eensgezindheid, weiger ik de Schrijver te belonen, aan te moedigen en een meerdere bekendheid te geven. Vergif blijft vergif, ook al smaakt het naar een godendrank.

Zoolang de kunstenaars niet IEDERE aanraking met de overheid schuwen en zoolang de staat zich niet stelselmatig onthoudt van iedere bemoeienis met kunst en kunstleven, kunnen wij een paar keer per jaar op een groote of een kleine juryrel blijven rekenen. Het is even onzinnig en onrechtvaardig, ‘de schuld’ te zoeken bij de overheid als bij de kunstenaars. De schuld schuilt in het feit dat men, om redenen, helaas niet immer even zuiver, twee in wezen vijandige elementen, die juist aan die vijandigheid hun karakter en waarde ontleenen: staat en kunst, tot elkander wil brengen. Wanneer het met de wederzijdsche onverzoenlijkheid gedaan is, legt de kunst het loodje. En in dit bijzondere geval schenk ik mijn waardeering aan een overheid, wiens beginselen ik verfoei, doch die de fierheid heeft er naar te leven. En zeker niet aan een schrijver, die pas op het allerlaatste oogenblik ontdekte, dat de druiven zuur waren.

Jan GRESHOFF