De Vlaamse Gids. Jaargang 36

[p. 749]

Schrijver en maatschappij

EENS te meer wordt de schrijver bedreigd met een verdrijving uit de gemeenschap; ditmaal niet met rozen doch met doornen bekroond. Naar het schijnt heeft zijn werk het riool verzuimd. Moet dan opnieuw het zeer oude en toch altijd nieuwe thema van schrijver en maatschappij behandeld worden?

Hierin vinden wij een van de vormen van de menselijke polariteit, van deze vruchtbare spanning tussen de individuele en de sociale pool, die ieder menselijk wezen in zich draagt. Derhalve zijn wij geneigd te denken, dat onze gedachten over schrijver en maatschappij slechts kunnen in overeenstemming gebracht worden met de feiten van de ‘sociale natuur’, indien deze gedachten in een waar stelsel van betrekkingen tussen de enkeling en de gemeenschap kunnen gevat worden.

Een onderzoek naar deze betrekkingen, naar wat zij zijn en naar wat zij zouden moeten zijn, zou reeds heelwat plaatsruimte vragen. Slechts omwille van klaarheid en methode onderstrepen wij hier de gevolgtrekkingen, die er voor iedere liberale geest uit voortvloeien. Wij staan tegenover twee simplistische scholen: deze die in de enkeling een doel op zichzelf ziet, zonder bekommering om de maatschappij; en deze die in de maatschappij een doel op zichzelf ziet zonder bekommering om de enkeling. Laten wij vooreerst de mening uitsluiten, die deze twee tegengestelde meningen verzoent in de onderstelling van de volmaaktheid. Het is maar al te waar, dat indien de mens volmaakt ware, anarchisme, liberalisme en communisme op hetzelfde zouden neerkomen. Maar dit is een opmerking van dezelfde aard als deze, die in de Euclidische meetkunde luidt: evenwijdige lijnen ontmoeten elkaar in het oneindige. Wij blijven niettemin voor twee onverzoenbare stellingen staan. Wie moet het halen? De enkeling? De maatschappij?

Wij zeggen niet ‘noch de een noch de andere’, doch ‘allebei’. Voor ons is dat onderscheid hoofdzaak. Wij beschouwen de enkeling als een doel op zichzelf en de maatschappij ook als een doel op zichzelf. Hier voegen wij aan toe: de maatschappij kan slechts volledig zichzelf zijn in de enkeling en de enkeling kan slechts volledig zichzelf zijn in de maatschappij. Zodoende is de a- of antisociale enkeling voor ons een menselijk wrak en is de anti-individuele maatschappij, die de enkeling verdrukt en verslindt, voor ons een monster.

Deze gevolgtrekking, geldig voor elke enkeling, is het meer bepaald voor de scheppende geesten. Eensdeels immers is het in hen dat de maatschappij zichzelf is in de hoogste graad en haar hoogste toppunten bereikt; anderdeels is het van hen dat de maatschappij het sociaal goed krijgt, waaraan zij zich gevoed hadden en dat omgevormd wordt door de scheppende alchemie tot een nog hoger sociaal goed. De scheppende ontwikkeling van de maatschappij waarin hij leeft en zijn eigen scheppende ontwikkeling zullen steeds de twee ernstige doelstellingen van het leven van de enkeling blijven. Haar eigen

[p. 750]

scheppende ontwikkeling en de scheppende ontwikkeling van de enkelingen, die in haar schoot leven, zullen steeds de twee ernstige doelstellingen van de maatschappij zijn.

Ziedaar dus de omlijsting van onze gedachten over schrijver en maatschappij. Daar de schrijver een kunstenaar is, bepaalt hij zijn ethica op een wezenlijke wijze die nader omschreven dient te worden. De drie zuivere scheppers, de geleerde, de kunstenaar en de heilige weten instinctmatig, zonder de hulp van enige wijsgeer, dat er voor ieder van hen een absolute gedragslijn bestaat. Reeds drukken drie geijkte woorden de goden, de waarden en de hoogste doelstellingen uit, die deze drie soorten van geesten bovenal dienen: voor de geleerde, de waarheid; voor de kunstenaar, de schoonheid; voor de heilige, het goed. Men redetwist en men zal altijd redetwisten over de betekenis van deze drie woorden. Voor het ogenblik moge het volstaan hun duidelijkheid als symbolen te constateren en de zeldzame kracht die hen bezielt en die er volstrekte aantrekkingspolen van maakt, onderscheidenlijk voor de geleerde, voor de kunstenaar en voor de heilige.

Wij zeggen dus dat de schrijver, als kunstenaar, zichzelf aan de schoonheid verschuldigd is en wij aanvaarden voor hem geen andere hogere verplichtingen. Dit spruit rechtstreeks voort uit de natuur en vergt derhalve geen andere rechtvaardiging. Maar juist hier dient de voorafgaandelijke vraag gesteld, waarvan de uitleg onmisbaar is voor de oplossing van het vraagstuk van de schrijver en de maatschappij: deze die destijds door de beroemde slogan uitgedrukt werd: de kunst om de kunst.

Laten wij bij de aanvang een bepaling van de kunst schetsen en laten wij te dien einde enkele woordkoppelingen oppikken waarin het te bepalen woord als vanzelf wordt opgenomen. Wij zeggen: de schone kunsten, de man van de kunst, de kunst van spreken, de kunst van de pasteibakker en zelfs de kunst waarvan een moordenaar blijk geeft om zich van zijn slachtoffer te ontdoen of om de politie te verschalken. De gemene factor van al deze uitdrukkingen zal de beste bepaling van de kunst zijn. Hier gaat zij dan: de beheersing van de middelen ten einde ze naar een bepaald doel te schikken. Deze middelen kunnen stoffelijk - kleur voor de schilder, steen of metaal voor de beeldhouwer, meel, vet en oven voor de pasteibakker - of geestelijk - begrippen en ontroeringen voor de schrijver en voor de redenaar - zijn; ook gemengd zoals bijvoorbeeld arsenicum en arglistigheid voor de misdadiger. Maar de algemene bepaling blijft en is toepasselijk op alle kunsten.

Hieruit volgt dat de schone kunsten deze zijn waarbij de beheersing van de middelen, de dienst van de schoonheid beoogt. Laten wij evenwel trachten de bekoring te breken, die dit geheimzinnig woord - schoonheid - tegenover onze ontleding stelt. Laten wij tot onszelf zeggen waaraan wij een kunstwerk herkennen. Het antwoord is duidelijk: aan de geestestoestand die het overdraagt, aan wat het mededeelt. Het kunstwerk is een brug van stof van geest tot geest.

[p. 751]

Aan de hoedanigheid een geestes- of zielstoestand mede te delen herkennen wij het kunstwerk.

Voor het kunstwerk krijgen wij dus het recht ons drie vragen te stellen: wat is de kunstenaar waard? wat is de geestestoestand waard? wat is de geest waard? Drie schalen die niet noodzakelijk moeten samenvallen. De eerste vraag behelst de beheersing van de middelen. Minderwaardige dichters - Edmond Rostand bijvoorbeeld - zijn uitmuntende verzenbouwers geweest. Derderangschilders - Meissonier bijvoorbeeld - hebben het penseel met een volkomen handigheid gebruikt. De tweede vraag geldt de scheppende zielstoestand, die in vele opzichten een toestand van genade is, in die zin dat hij tevens een deemoedige en volledige lijdzaamheid en toch een voorbeschiktheid en als het ware een verwachting van het licht dat komen gaat, eist. De derde vraag stelt het probleem van de ware grootheid van de kunstenaar. Rilke bereikt beter en vaker de toestand van genade dan Goethe, maar Goethe is groter dan Rilke. En ik zou geneigd zijn Musset en Racine op dezelfde basis te vergelijken.

III.

Het is ons thans mogelijk het thema van de kunst om de kunst te benaderen. Deze slagzin is onhandiger dan vals. Zoals wij haar bepaald hebben kan de kunst, die slechts een beheersing van middelen is en dus zelf een middel, geen doel op zichzelf zijn. Zodoende zullen zij, die zich destijds onder de hoede van deze uitdrukking plaatsten, bijna zeker iets anders bedoeld hebben. Waarschijnlijk bedoelen zij de kunst om het werk. Maar het werk? Waartoe dient het werk? Hierop is het antwoord duidelijk: de zwangere vrouw moet bevallen. Het werk is zelf zijn eigen rechtvaardiging.

Dit dient klaar gezegd - alvorens de begrenzingen aan te raken, die door de overpeinzing bijgebracht worden. Vooral vandaag - in een sfeer van materieel en mechanisch utilitarisme, die slechts drukkender is Oostwaarts doch niet daar alleen kenmerkend - moet duidelijk bevestigd worden, dat het kunstwerk zijn eigen rechtvaardiging is. Zij beschuldigen ons van bellettrisme en brandmerken als bellettrisme alle werken die niet handelen over de riolen, het vijfjarenplan of de vrede à la Stalin. Hier ligt het eerste punt. Het kunstwerk is de hoogste finaliteit van de kunstenaar. Het kunstwerk is niemand rekening verschuldigd.

In de grond gaat een verwarring tussen het zijn en de daad schuil achter dit debat, dat - zo laat in de geschiedenis! - uitgelokt werd door hen die Pegasus voor de tractors van de Sovkoz willen spannen. Al te zeer in onze eeuw verspreidde fout opdat wij ze uitsluitend aan de communisten zouden verwijten: deze verwarring bestaat erin te gaan denken dat de daad noodzakelijk hoger staat dan het zijn. Maar niets staat boven het zijn. Wat men zegt is minder belangrijk dan wat men doet; wat men doet is minder belangrijk dan wat men is. Nu, de kunst doet niets. Zij heeft niets te doen. Het volstaat haar te zijn.

[p. 752]

Zij is. Dat is haar hoogste hoedanigheid. Alleen in het zijn, straalt zij om haar de geest uit waarvan de maatschappij leeft.

Hierin verschillen wij van de utilitaire geesten, die van de kunstwerken machines zouden willen maken en van de negen muzen stakhanovisten. Tegenover deze inspanningen om de kunstenaars in de dienst van de staat in te lijven stellen wij de meest besliste non-possumus, gesteund op volgende twee beginselen: het kunstwerk wordt in de vrijheid geboren; het kunstwerk is zelf zijn eigen rechtvaardiging en is niemand rekening verschuldigd. En uit deze twee beginselen leiden wij twee vaststellingen af: het kunstwerk, door het feit zelf te zijn, straalt op de maatschappij de geest uit die het doet leven; en de kunstenaar schenkt aan de maatschappij door de schepping van zijn werk meer terug dan hij van haar gekregen had.

IV.

Slechts nadat deze beginselen goed gevestigd zijn, opdat geen enkele twijfel nog zou bestaan nopens onze houding, zijn wij in staat nadere omschrijvingen, die dienen aangebracht, te bestuderen. De kunst om het werk en het werk voor zichzelf hebben wij gezegd: maar deze formule - en nog meer deze: de kunst om de kunst zouden zich kunnen lenen tot een soort van letterkundige anarchie, waarvan wij zover verwijderd zijn als van het letterkundig communisme van de academici van Moscou. Een verhaal van Pierre Louys beeldt schitterend dit thema uit. Een Griekse schilder wordt bezeten door de begeerte Prometheus door de adelaar verslonden te schilderen. Hij heeft een model nodig, waardig de halfgod voor te stellen. De oorlog tegen de naburige stad werd gewonnen en op de markt zijn talrijke gevangenen te koop als slaven. Hij verschaft er zich één, voortreffelijk voor zijn doel: een arts met edel voorhoofd; hij bindt hem aan een zware ezel op zijn atelier, duwt af en toe een gloeiend ijzer in zijn lever en brengt koortsachtig de afzichtelijke gelaatsvertrekkingen van de gemartelde op het schilderij over. Zijn werk is af. Maar het nieuws van zijn handelwijze wordt verspreid onder het volk, dat, verontwaardigd, opstandig wordt. Door een wraaklustige menigte belegerd, steekt de kunstenaar het beëindigde schilderij tussen haar en hem omhoog - en het volk, bedwelmd van bewondering, juicht hem toe.

Neen, zeggen wij, neen. Nog alvorens na te denken, zeggen wij: neen. De kunst om de kunst wil dat niet zeggen. Zoals de wetenschap om de wetenschap niet mag willen de proefnemingen op het levende vlees van de gevangenen van Buchenwald dulden; zoals het welzijn om het welzijn niet mag willen zeggen, dat de Sovjet Staat gelijk heeft zijn economie te steunen op de langzame dood van tien millioen slaven. Neen, welke de onomwisselbaarheid van de drie grote menselijke waarden moge zijn - waarheid, schoonheid, goed - er is slechts één menselijke ziel waarin zij alle drie leven moeten. Het verhaal van Pierre Louys sluit een zedelijke afwijking in zich. Ons is dus de taak beschoren

[p. 753]

de juiste grens te trekken tussen de aesthetische volstrektheid van het kunstwerk en het ethisch gebod van de kunstenaar.

Waar het om de kunst gaat verwerpen wij ieder didactisme en ieder moralisme. Wij geloven dat gedichten, schilderijen, drama's om wat het ook weze te bewijzen, te loven of te veroordelen, gewoonweg belachelijk zijn. Bij ontleding, besluiten wij, onderstelt het kunstwerk een zielstoestand bij de kunstenaar, die zuiver aesthetisch is, wars van alle onderzoek of nut. Aldus ontmoeten wij opnieuw de volstrektheid, die door onze godheid - de schoonheid - geëist wordt. In deze zin is het kunstwerk zelf zijn eigen doel; is het aan niemand rekening verschuldigd.

Maar indien de zielstoestand van de kunstenaar, opdat het kunstwerk zou bestaan, zuiver en volstrekt aesthetisch moet zijn, zal het kunstwerk dat er zal uit voortspruiten een mindere of grotere betekenis hebben naar gelang de algemene en menselijke hoedanigheid van de ziel van de kunstenaar. Hier ontmoeten wij opnieuw het derde van onze criteria. Kunst, ziels- of geestestoestand; ziel of geest van de kunstenaar. Hoe groter de kunstenaar zal wezen, d.w.z. hoe meer geestelijke ruimte hij zal innemen in de wijde spheer van de menselijke geest, hoe rijker de betekenis van zijn zielstoestanden zullen zijn. Met andere woorden: de trilling van de menselijke snaar, die wij kunstwerk noemen, moet zuiver aesthetisch zijn; maar de snaar die trilt moet van een metaal rijk aan menselijke gedachten en ontroeringen zijn. Of nog om hier aan de aestheten te antwoorden, die de kunstenaar zouden opsluiten in een ivoren toren, en daar aan de totalitairen, die er een gemeenteraadslid zouden van maken: de kunstenaar moet in een ivoren toren werken, maar hij moet in de maatschappij leven.

En indien de kunstenaar uit de geruchten, de hartstochten, de gloriën en de misdaden van de maatschappij een groot werk haalt? Waarom niet? En indien de geruchten, de hartstochten, de gloriën en de misdaden hem niets ingeven en hij een groot kunstwerk haalt uit het Verloren Paradijs, Andromache of Antonius en Cleopatra? Waarom niet? Indien het werk waarlijk groot is, zal het rijk zijn van dat menselijke goed waaraan de maatschappij zich voedt. Zelfs in zijn ivoren toren is de kunstenaar mens. En de mens draagt de maatschappij in zich. Dat de maatschappij niet gaat beslissen hem voor haar dienst aan te werven. Zich van de kunst bedienende, dient de kunstenaar de maatschappij. En verder, waartoe dient de maatschappij indien zij niet zoekt voort te leven in haar grote kunstenaars, in haar grote kunstwerken? Waar zijn de Duitsers van weleer? - Duitsland, het is Beethoven. Waar zijn de Engelsen van weleer? - Engeland, het is Shakespeare. In hun grote mannen leven de natiën en hun millioenen onderhorigen voort en de kunstenaars van alle slag, van de nederigste en onbekendste tot de scheppende toppen, verlenen aan de cultuur van de maatschappij vorm en verfijning. Dat de maatschappij van vandaag besluite haar normen voor te schrijven aan haar kunstenaars en het zal de dood zijn van de maatschappij van morgen, die de kunstenaars van

[p. 754]

vandaag in volle vrijheid scheppen. Zij scheppen haar zelfs wanneer zij uit hun gedachten is. Door trouw aan hun kunst te blijven, door het feit zelf van te zijn, wijden de kunstenaars zich op een diepere en duurzame wijze aan de maatschappij, dan de burgers, die zich van hun dagelijkse gemeenteverplichtingen kwijten.

Schrijvers in de maatschappij, onze eerste beroepsplicht is te waken over de vrijheid van onze kunst, onze eerste burgerplicht is te waken over de vrijheid van onze medeburgers onze eerste menselijke plicht is te waken over de vrijheid.

Salvador DE MADARIAGA